Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1999, Blaðsíða 12
í FORNUM latneskum, grískum og íslenskum ritum eru Samar yfirleitt nefndir Finnar. Á síð-
miðöldum ogg fram á þessa öld Lappar, en nú forðast menn yfirleitt það heiti. Heitið Samar
kemur af þeirra eigin tungu, eða því halda þeir fram. Frá öndverðu er þeim lýst sem göldrótt-
um veiðimönnum, klæddum í skinn, búandi í kofum og farandi um á skíðum. Menn hafa lengi
velt fyrir sér nafninu Finnar og Lappar. Þegar á 8. öld er komin fram latneska orðmyndin
„scritobini". Það gæti bent til, að menn hafi þá verið búnir að gefast upp á að brjóta hugann
um merkinguna á bak við hin eldri nöfn á þjóðinni í norðri, þ.e.a.s. „fenni“ og „phinnoi". „Bini“
merkir „par“. Ekki er óhugsandi að átt sé við tvö skíði, fremur en að á bak við liggi hjón á
skíðum. En hér mætti líka kalla til sögu latneska orðið „pinna“, sem þýðir m.a. „ör“. Ef til vill
er þar tilvísun í skíðin, eða þá í veiðitæki Samanna, örvar boganna. Og ef svo er, gæti það allt
eins hafa legið á bak við „fenni“ og „phinnoi". Merkingin yrði þá „örvaþjóðin" eða „skíðaþjóð-
in“. Myndin er frá 16. öld. Áhugavert er hversu skíðin mjókka fram.
legur). Sænski 16. aldar presturinn Olaus
Petri Niurenius taldi hins vegar, að ástæðan
fyrir heitinu væri sú, að viðkomandi hefðu
gengið betlandi um Svíþjóð, í fátæklegum
klæðum. En landi hans, biskupinn Olaus
Magnus, vildi meina að nafnið tæki mið af
því, að Lappland héngi eins og skinnlappi
eða bót lengst uppi í Skandinavíu. Hér má
geta þess, að í miðlágþýsku er til lappen
(staga í; bæta). Michael Wexionius, prófess-
or í Ábo á 17. öld, tengir nafngiftina klæðn-
aði Samanna, og Carli von Linné fannst
þetta líklegt.
I fomensku er til læppa (bót) og í fornsax-
nesku lappo (bót), og í nýnorsku lappe,
sænsku lapp, dönsku lap, og íslensku lappi,
allt svipaðrar merkingar (bót; pjatla). Það er
talið styrkja þessa kenningu, að vitað er, að
samískar konur voru á einum tíma kallaðar
skinnkyrtlur, í háðungarskyni.
En sonur áðumefnds Niureniusar,
Zacharias Plantin, hefur það eftir mönnum,
að orðið lappi merki á samísku „hinn útskúf-
aði“ eða „hinn burtrekni".
Þá hafa menn á síðustu tímum varpað
fram þeirri kenningu, að hér sé um að ræða
þýðingu á tökuorði úr samísku, vuowjosh,
sem merki annars vegar fleyglaga klæðisbút
(eða leður) og hins vegar lítinn hóp veiði-
manna. Þessari kenningu íylgir sú hugmynd,
að sænskir vfkingar hafi komið orðinu áfram,
fyrst inn í sænsku, finnsku og rússnesku, en
síðar í þýsku, ungversku, eistnesku o.s.frv.
Er talið, að hjá Saxa mætist því tvær hefðir,
þ.e.a.s. norsk og sænsk heiti, er á þessum
tíma vom í notkun yfir Sama.
Og ein kenningin enn er sú, að nafn þessa
landsvæðis hafi merkt „eyðimörkin lengst í
norðri“ á finnsku. Hér má neína, að á eist-
nesku er orðið Lappi notað yfir fólk, sem lifir
afskekkt; sbr. lappeline (fjarlægur) og lapp-
ele (eitthvert langt í burtu; að fjarlægum
stað). Og þetta gæti ekki síður legið á bak
við heitið, því Samar hafa jú löngum búið af-
skekkt.
Ritmál á 17. öki
Ekki er vitað hvenær þessir menn fóra að
nota heitið sameh(k) (í eintölu sápmi) um
eigið fólk. Ástæðan fyrir því er skortur á rit-
uðum heimildum, en Samar eignuðust ekki
ritmál fyrr en á 17. öld. En heitið gæti þó
engu að síður verið fomt í máli þeirra. I
Vatnsdælasögu (13. öld) er minnst á tvo
galdramenn úr þeirra röðum, sem fóru ham-
fóram til Islands að beiðni Ingimundar
gamla. Þeir nefndust semsveinar, en forliður
þess orðs er samstofna þjóðarheitinu Samar.
Eitt af því sem iyrr á öldum einkenndi
Samana var jarð- eða torfkofinn, gamminn,
og er svo að ákveðnu marki enn. Hjalmar
Falk og Alf Torp sjá á bak við það orð indó-
evrópsku rætumar *ghom- og *ghem- (jörð),
og benda auk þess á hið avestíska zem- og
litháíska zéme, hvort tveggja í svipaðri
merkingu. Þaðan virðist ekki langt yfir í orð-
ið semsveinar. Miðað við það sem að framan
er ritað, er ekki fráleitt að hugsa sér, að
merking orðsins Sami gæti því verið „íbúi
jarðkofa", eða eitthvað á þeim nótum; gaml-
ar heimildir sumar nefna einmitt, að þessir
menn feli sig í jörðinni, ef til þeirra sé leitað.
Heitið er þá komið utan frá. Ég hef þó ekki
rekist á þá skýringu á prenti. En eflaust
finnst hún þar einhvers staðar.
I þessum pælingum verður ekki komist hjá
því að líta á tengsl Sama og Finna. Ein af
þeim kenningum, sem varpað hefui’ verið
fram um upprana Sama, er á þá leið, að for-
feður þeirra hafi komið úr austurátt einhvem
tíma á síðustu ísöld, hafi orðið innlyksa og
haft „vetursetu" á íslausri strandlengju Nor-
egs og á þeim tíma - vegna hinna erfiðu lífs-
skilyrða og einangranar - fengið hið dæmi-
gerða eða „einkennandi útlit sitt“. Að ísöld
lokinni hafi þeir á suðurleið kynnst finnsk-
úgrískum mönnum, kastað sínu gamla tungu-
máli, sem ekki var af finnsk-úgrískum stofni,
heldur allt öðram og nú óþekktum toga, oft
nefnt forsamíska (protosamíska), og tekið upp
fomfinnsku, u.þ.b. 1500 áram f. Kr. Þetta
merkir, að forfeður Sama og Finna hafi verið
æði nánir á þessu skeiði og talað sameiginlegt
mál, en í kringum árið 1000 f. Kr. hafi verið
orðin til frumsamíska, og um Krists burð hafi
þessir fiokkar verið orðnir aðskildir, bæði
hvað varðaði búsvæði og tungu.
Hvort eitthvað er til í þessu er erfitt að
fullyrða nokkuð um, en hitt er víst, að ýmis-
legt er líkt með Sömum og Finnum. Má hér
nefna t.d., að Finnland heitir Suomi á nútíma
finnsku, og land Sama heitir á þeirra eigin
máli Sápmi. Og eitthvað meira en tilviljun
ein gæti legið á bak við síendurtekinn ragl-
ing (?) gamalla heimilda, er nefna Sama
Finna. Nafnið Suomi er af ýmsum talið þýða
„Mýrland", komið af suo (mýri) og maa
(land). Og eins og áður er vikið að, telja sum-
ir að á bak við „fenni“ liggi norræna orðið
fen (mýri).
Þeir, sem fylgja áðurnefndri kenningu um
Sama og Finna, ganga svo langt að fullyrða,
að þjóðimar dragi heiti af orðinu shámá, er
hafi verið nafn á sameiginlegum ættflokki
þeirra og fleiri hópa í öndverðu.
Ut frá þessu er freistandi að ætla, að Sam-
ar hafi við klofninginn tekið með sér heitið,
og það afbakast eða þróast í munni. Heitið
sem Tacitus gefur þessum mönnum, „fenni“,
og ruglingurinn upp frá því, gæti átt rætur í
þessu; í vitund hans er þetta ein og sama
þjóðin. Og það gæti líka skýi-t hið nýja heiti,
„seritobini", er Paulus Diaconus kemur fram
með á 8. öld; merking „fenni“ er þá m.ö.o.
týnd, enda Samar að mestu komnir út úr
Finnlandi og halda nú til á nyrstu landsvæð-
um í Noregi, Svíþjóð og á Kólaskaga, eins og
áður er nefnt.
Annars vilja Samar meina, að nafn þeirra
merki „hugsandi vera“, „manneskja" (og að
auki „land Samanna“), og eigi rætur djúpt í
samísku máli. Á okkar tímum kalla Norð-
menn Sama gjarnan Finna, og hreindýraaf-
urðir „finnbiff* o.s.frv., en í Svíþjóð og Finn-
landi er Lappaheitið meira notað, sem og í
ýmsum erlendum málum, s.s. ensku, þýsku
og frönsku. Samaheitið er þó farið að draga
að sér fylgjendur í auknum mæli. En nóg um
þetta.
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er guðfræðingur og þjóðfræðingur fró Hó-
skóla íslands og núverandi fulltrúi Islands í stjórn
Norrænnar Samastofnunar (Nordisk Samisk Institut).
ÚR SAGNAÞÁTTUM EINARS MÁS
UNDIRGÖNG OG BAKGARÐAR
UNDIRGÖNG og bakgarðar.
Stígar sem enginn finnur.
Grindverk, gamlir gluggar og
tré. Hvað hefur breyst síðan
ég var lítill strákur og fékk að
taka Álfheimastrætóinn nið-
ur í bæ og fara í bíó? Sjoppan
á horni Snorrabrautar og
Njálsgötu heitir enn Örnólfur og Austurbæj-
arbíó er Austurbæjarbíó hvað svo sem það er
kallað í blaðaauglýsingum.
Ég horfi meðfram húsalengjunni. Ég man
ekki hvaða dyr það vora en eitt sinn gekk ég
inn um einar þeirra. Ég var með strák sem
hét Halldór.
Við Júnni fengum að fara á Roy Rogers
mynd í Austurbæjarbíó. Við vorum með Dell-
blöð og leikaramyndir og Júnni hafði stolið
tveimur sígarettum frá mömmu sinni, en
mamma mín hefur aldrei reykt. Við stóðum
með blöðin á tröppunum við Austurbar og
reyktum einsog fullorðnir menn.
Frá Silfurtunglinu, skemmtistaðnum yfir
Austurbæjarbíó, ómuðu bassatónar frá ung-
lingahljómsveitinni Tempó, en inni á Austur-
bar var glymskratti með endalausum Elvis
Presley lögum. Konan sem kom í lúguna var
svo stór og mikil að við ávörpuðum annað
brjóst hennar ef við vildum kaupa eitthvað.
Það var skvaldur á Austurbar.
Allt í einu gengu fullorðin hjón framhjá
okkur Júnna. Þeim varð starsýnt á þessa
ungu reykingamenn. „Svona ungir og byrjað-
ir að reykja,“ sagði konan og maðurinn henn-
ar umlaði eitthvað í sama dúr.
„Haldið þið bara kjafti," sagði Júnni.
Hann vildi ekki láta trafla okkur við iðju
okkar, en hjónin hrukku við. Þetta voru ljótu
hortugheitin í ungdómnum. Hvert stefndi
þessi æska með lýðveldið einsog útblásna
blöðru á tyllidögum og sígarettur til að
sprengja það í loft upp?
En þá kom Halldór. „Gott hjá ykkur,“ sagði
hann. „Þið getið komið með mér heim á eftir.
Þar megið þið reykja."
Halldór horfði á okkur Júnna einsog efni í
góða gangstera, en okkur langaði ekkert að
reykja nema einhveijir sæju okkur. Það var
ekkert varið í að fara heim til hans að reykja.
Samt ákváðum við að hittast í Ömólfi þegar
Roymyndin var búin.
Því stend ég hér löngu síðar og horfi með-
fram húsalengjunni nálægt vinnustofunni við
Grettisgötuna og reyni að muna hvaða dyr
það vora.
Þetta var ekki hús einsog við áttum heima í.
Hér voru engir gljáfægðir stigar. Hér var
engin bónlykt. Hér brakaði í öllu, stiginn upp-
litaður, handriðið laust og lykt einsog ég
ímyndaði mér að væri í Englandi.
Halldór opnaði dyr. Hann fann þrjú glös í
óhreinu leirtaui, skolaði þau og fyllti af volgri
mjólk. Síðan tók hann stólkoll, steig upp á
hann og sótti sígarettur. Þær vora í skáp sem
hurðina vantaði á. Svo sátum við og reyktum.
„Viljið þið kaffi út í mjólkina?“ sagði Hall-
dór.
„Kaffi!?“ Mér fannst að maður þyrfti að
vera giftur til að drekka kaffi. Alla vega mjög
gamall. Ég sat í vatteruðu úlpunni, rauðu
vaffhálsmálspeysunni og spariskyrtu, drakk
mjólk og reykti sígarettu.
Ég sá enga mömmu. Inni í stofu sat fullorð-
inn maður í gráu reykskýi. Hann tók ekkert
eftir okkur en talaði stöðugt, við sjálfan sig
held ég. Að minnsta kosti sá ég engan tala við
hann og heyrði enga rödd svara honum. Við
skiptumst á nokkrum Dellblöðum og svo fór-
um við Júnni.
Ég hugsa að Halldór hafi verið tveimur ár-
um eldri en við. Síðar sá ég hann á
knattsyrnuæfingum. Hann var hægri útherji í
A-liði. Enn síðar komu unglingadansleikir. Þá
var hann einn af þessum með flottu stelpurn-
ar. Ég ætlaði eitt sinn að minna hann á mig en
hann mundi ekki eftir mér.
Svo sá ég hann ekki meir, nema það era
ljósmyndir aftan á Morgunblaðinu. Myndirnh-
eru af þremur stelpum og tveimur strákum.
Annar þeirra er Halldór. Þær fylgja fregn af
bfl sem ekið er niður á höfn í myrkri nætur og
nær ekki að stansa á hálli bryggjunni.
Höfundur er rithöfundur í Reykjavik.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. FEBRÚAR 1999