Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1999, Blaðsíða 19

SAFN TIL SOGU
ÍSLENSKRAR LEIKLISTAR
Nýlega kom út fyrsta hefti Safns til sögu íslenskrar leik-
listar og leikbókmennta í ritstjórn Jóns Viðars Jónsson-
ar. HAVAR SIGURJONSSON kynnti sér efni ritsins.
Róbert Arnfinnsson og Regína Pórðardóttir í hlutverkum Eddie og Beatrice Carbone í Horft af
brúnni í Þjóðleikhúsinu 1957. „Ljós og skuggar hlutverksins leiftruðu í meðferð leikarans,"
sagði Steingerður Guðmundsdóttir í leikdómi sínum. „Frú Regína er vandanum vaxin. Hún fer
næfærnum höndum um hlutverkið. í iokaatriðinu opnaði leikkonan fegurst sál sína.“
EKKI verður annað séð en Jón Við-
ar Jónsson standi einn að baki út-
gáfunni með styrk úr Menningar-
sjóði. Á hann þakkir skildar fyrir
framtakið og er vonandi að fram-
hald verði á útgáfunni. Heftið er
173 blaðsíður í kiljubroti og hefur
að geyma átta leikdóma eftir Hall-
dór Kiljan Laxness frá árunum 1931-32 og
fjögur áður óbirt bréf frá Indriða Einarssyni
til Sigurðar Guðmundssonar málara sem
varpa nýju ljósi á tilurð leikrits Indriða Dans-
inn í Hruna. Einnig eru birtir allir leikdómar
Steingerðar Guðmundsdóttur er hún skrifaði á
árunum 1956-60. Loks er í heftinu listi yfir
verkefni og leikstjóra hjá Leikfélagi Reykja-
víkur tímabilið 1971-1998.
Laxness sem leikgagnrýnandi
Leikdómar Halldórs Kiljans Laxness er
birtust í Reykjavíkurdagblöðum frá mars 1931
til maí 1932 hafa ekki birst síðar í ritgerða-
söfnum Halldórs og því er
verulégur fengur að þeim
útgefnum í þessu hefti.
Dómar Halldórs eru
skemmtilega skrifaðir,
sögulega mjög fróðlegir og
vitna um fyrstu spor síðar
þjóðþekktra leikara s.s.
Brynjólfs Jóhannessonar,
Haraldar Björnssonar og
Vals Gíslasonar. Halldór
hefur fylgst vel með leik-
húslífinu og framgangi ein-
stakra leikenda á sviðinu, hrósar þeim fyrir
framfarir í list sinni ef hann þykist koma auga
á slíkar. HKL beitir fremur háði en skömmum
þegar honum þykir miður fara og sjálfsagt
ekki verið þægilegt að sitja undir slíkum dóm-
um úr þeim penna þó nafn Halldórs Kiljans
Laxness hafi líklega ekki vegið jafn ægiþungt
á þeim tíma og síðar varð. Um leik Vals Gísla-
sonar í sýningu er Soffía Guðlaugsdóttir stóð
fyrir á Fröken Júlíu eftir A. Strindberg sagði
Halldór: „Hún (Soffía Guðlaugsdóttir í hlut-
verki Júlíu) hefði líka notið sín betur, ef mót-
leikari hennar, hr. Valur Gíslason hefði reynt
að tala dálítið líkara menskum mönnum en
hann gerði“. Sex vikum síðar segir HKL í um-
sögn um leikritið Á útleið eftir Sutton Vane:
„Það er ástæða til að geta þess, að leikur Vals
Gíslasonar í hlutverki stórkapítalistans var
mjög sómasamlegur í samanburði við frammi-
stöðu hans í Fröken Júlíu.“ Um leik Brynjólfs
Jóhannessonar í Afritinu eftir Helge Krog
segir HKL: „Eg man t.d. aldrei eftir að hafa
séð Brynjólf jafn-óþvingaðan í hreyfingum á
leiksviðinu". Sem dæmi um háðskan tón Hall-
dórs í hlutverki leiklistargagnrýnandans er
eftirfarandi umsögn um frammistöðu ungs og
óþekkts leikara: „Um leik Viðars Péturssonar
er engin ástæða til að fjölyrða hér, en það er
óneitanlega fremur viðkunnanlegt að sjá lag-
lega menn uppi á leiksviðinu."
Athyglisverðust er þó umsögn Halldórs um
leik Haraldar Björnssonar í Októberdegi eftir
Georg Kaiser og snertir beint þá heitu um-
ræðu sem var uppi á þeim tíma um nytsemi
þess að læra leiklist með atvinnumennsku í
huga. „Leikur Haralds Björnssonar í hlut-
verki Costes var einkar vandaður; það var
auðséð, að hann gekk að verki sínu með list-
rænni alvöru, sem viðvaningi er ekki hent.
Svipbrigði hans og málrómur, sem í upphafi
virðist hafa verið allóþjáll, ber hvorttveggja
vott um samvizkusama tamningu; það gætu
verið skiftar skoðanir um upprunalega gáfu
þessa leikara, en hann hefir haft elju til að
sigrast á starffræðilegum vandkvæðum listar
sinnar, og sú elja gerir honum nú kleift að
skila kröfuhörðu hlutverki eins og þessu með
sjálfstæðum, persónulegum og gagnmenntuð-
um skilningi. Sá sem þetta ritar, minnist þess
ekki að hafa séð hann leysa annað hlutverk
betur af hendi.“
Á þessum árum voru mikil átök innan Leik-
félags Reykjavíkur og starfsemin hálflömuð
sökum þess. Hatrömmustu átökin voru
einmitt milli Haraldar Björnssonar annars
vegar, sem lokið hafði leiklistarnámi frá Kon-
unglega leiklistarskólanum í Kaupmannahöfn
1927 og þeirra sem „heima höfðu setið“ og
þoldu illa að vera sagt til af hinum gagnmennt-
aða leikara. Ofangreinda umsögn HKL má vel
lesa sem stuðningsyfirlýsingu við Harald í
baráttu hans fyrir viðurkenningu á nauðsyn
formlegrar skólunar ef leiklistin ætti að rísa
undir nafni.
Bréf Indriða til Sigurðar máiara
Fjögur áður óbirt bréf sem Indriði Einars-
son ritaði til Sigurðar Guðmundssonar málara
eru um margt fróðleg lesning. Tvö bréfanna
eru frá fyrsta námsvetri
Indriða í Kaupmannahöfn
1872-73 og tvö_ hin síðari
frá árinu 1874.1 skilmerki-
legri grein sem Jón Viðar
Jónsson ritar um efni bréf-
anna segir m.a.: „Bréf
þessi veita, ef vel er að gáð,
býsna margþætta innsýn í
hugarheim Indriða, sálarlíf
hans og þroskaferil, á
fyrstu árunum í Höfn. Þau
sýna ekki síst hversu sterkt
Dansinn í Hruna sótti á hann og hvað hann
lagði á sig til að ná tökum á yrkisefninu." í
fyrsta bréfinu leitar Indriði ráða hjá meistar-
anum um klæðaburð persónanna, til að lýsing-
ar á þeim þætti verði sem sögulega réttastar.
Þá kemur skýi-t fram af bréfunum hversu náið
samband var á milli þeirra Sigurðar og Ind-
riða þó allnokkur aldursmunur skildi þá að; í
listrænum og sögulegum efnum var Sigurður
lærifaðir og meistari Indriða og eins og Jón
Viðar Jónsson bendir á var Sigurður aðal-
hvatamaður þess að Indriði sinnti leikritun af
nokkurri alvöru. Bréfin varpa áður óþekktu
ljósi á þær breytingar sem Dansinn í Hruna
gekk í gegnum í meðförum Indriða þetta
fyrsta Hafnarár hans, því auk bréfanna fjög-
urra birtir Jón Viðar uppkast að einu atriða
leiksins sem Indriði sendi öðrum vini sínum,
sr. Jóni Bjarnasyni. Þar koma fram hug-
myndafræðileg áhrif sem Indriði varð fyrir af
því að hlýða á fyrirlestra guðfræðingsins og
heimspekingsins dr. Rasmus Nielsen. Þetta
atriði finnst ekki í endanlegri gerð Dansins í
Hruna og hefur því allnokkurt fróðleiks- og
heimildargildi um tilurðarsögu verksins.
Indriði Einarsson var fyrstur íslenskra rit-
höfunda til að leggja leikritun fyrir sig ein-
göngu og sinnti henni ævilangt, þó meðfram
öðru og krefjandi starfi væri. Alls munu leikrit
hans vera níu talsins ef taldar eru báðar gerðir
Nýársnæturinnar sem Indriði gekk frá. At-
hugasemdir Jóns Viðars Jónssonar um ritferil
Indriða eru fróðlegar og upplýsandi, viðleitni
Jóns Viðars til að hefja með þessum hætti
reglubundna útgáfu á efni tengdu leikhús-
fræðum er hvorttveggja athyglisverð og virð-
ingarverð.
Leikdómar Steingerðar
Guðmundsdóttur
Tveimur þriðju hlutum þessa fyrsta heftis
Safns til sögu íslenskrar leiklistar er varið til
birtingar leikdóma Steingerðar Guðmunds-
dóttur. Flestir birtust þeir í Sunnudagsblaði
Alþýðublaðsins á árum
1956-1960. Steingerður var
umdeildur gagnrýnandi og
vakti ekki ætíð miklaÁ-
hrifningu innan leikhúss-
ins. Segir Jón Viðar Jóns-
son að ekki hafi liðið á
löngu, „... þar til Guðlaug-
ur Rósinkranz brást við
með sama hætti og sumir
eftirmanna hans við svip-
aðar kringumstæður; neit-
aði að láta blaðinu í té
frumsýningarmiða handa hinum óþæga gagn-
rýnanda." Rekur Jón Viðar þá sögu ekki frek-
ar, en við ritstjóraskipti á Sunnudagsblaðinu í
ársbyrjun 1960 var Steingerði sagt upp sem
gagnrýnanda blaðsins. „Birti hún þrjá af síð-
ustu dómum sínum fjölritaða, en gafst eðli-
lega upp við svo búið,“ segir Jón Viðar.
Kvaðst Steingerður sjálf ekki hafa komist að _
hjá neinu öðru dagblaði í Reykjavík sem leik-^
húsgagnrýnandi og því brugðið á það ráð að
fjölrita dóma sína.
„Það sem gerir dóma Steingerðar athyglis-
verða er ekki síst aðferð þeirra, nálgun henn-
ar að efninu, sem felst í markvissri viðleitni til
að meta hina leikrænu þætti, þ.e. túlkun leik-
enda og sviðsetningarvinnu leikstjórans,
fremur en texta skáldsins," segir Jón Viðar
Jónsson. Undir þetta má taka og jafnframt
bæta því við að líklega hafa fáir - ef nokkrir
íslenskir leikgagnrýnendur - skrifað af jafn
mikilli einlægni um upplifun sína af leiksýn-
ingum og Steingerður hefur gert. „... að segja^-
sannleikann, allan sannleikann og ekkert
nema sannleikann, - eins og hann kemur mér
fyrir sjónir - er sú stefna, sem ég valið mér
sem leikgagnrýnandi," skrifar Steingerður 24.
nóvember 1957.
Stíll hennar er óvenju persónulegur og
ásamt nákvæmri krufningu á frammistöðu
einstakra leikenda verða dómarnir að fróð-
legri heimild um skoðanir hennar á leikstíl og
leikaðferð fjölmargra af okkar fremstu leikur-
um frá þessum tíma. Ræður þar mestu að
Steingerður var sjálf gagnmenntuð í leiklist,
hafði gengið á Leiklistarskóla Lárusar Páls-
sonar og síðan stundað leiklistarnám í New
York um þriggja ára skeið. Þekking hennar á
listrænum þáttum einnar leiksýningar er aug-
ljós og vafalaust hefur þeim er um var fjallað í
dómunum á stundum þótt erfitt að taka svo
hispurslausri umfjöllun um frammistöðu sína. *
Sennilega hefur þó gagnrýni Steingerðar á
verkefnaval Þjóðleikhússins og oft á tíðum
meintan skort þess á listrænum metnaði vegið
þyngst í að skapa henni óhelgi stjórnenda
leikhússins. Ekki má samt gleyma því að oftar
er gagnrýni Steingerðar jákvæð og hrifning
hennar er jafn fölskvalaus yfir því sem vel er
gert og henni hefur verið misboðið með því
sem henni hefur virst miður fara. Metnaður
hennar fyrir hönd Þjóðleikhússins hefur verið
mikill, en þó er ekki að sjá að hún hafi gert
minni kröfur til sýninga Leikfélags Reykja-
víkur sem á þeim tíma var að stíga sín fyrstu
spor í áður óþekktri samkeppni við Þjóðleik-
húsið.
„Hvað er jafn niðurdragandi sem það, að
fara í leikhús til að skemmta sér og skemmta
sér svo ekki? Mig langaði heim í hléi. Hvers*
vegna? Hvað var að?“, spyr Steingerður í
upphafi eins pistils síns. I öðrum pistli er
tónninn allur annar og pistillinn hefst með
þessum orðum: „Loks get ég veitt sjálfri mér
- og þeim fáu sem óska eftir heyi-a mál mitt -
þá ánægju að segja í fullri einlægni; leiksýn-
ing Þjóðleikhússins á Don CamiIIo og Peppo-
ne var góð.“
Steingerður gagnrýndi þó ekki aðeins lista-
mennina í leikhúsinu heldur sendi öðrum
gagnrýnendum skeyti sín óhikað. „Það væri
því vanmat á listgáfu íslenskra leikara, að
álíta þá gangast við skjallinu einu, og ekki
vinna leikdómarar listmenningunni gagn með _
hinni sífelldu sætsúpu sem þeir sjóða við hæg-
an eld - án allra rúsína. Ér leitt til þess að
vita, að álit almennings á leikgagnrýni
stærstu dagblaða borgarinnar skuli ekki vera
meiri en svo, að eftir lestur segja menn oftast:
Æ, það er ekkert mark takandi á X.X. hann
hælir alltaf öllu.“
Halldór Kiljan
Laxness
Indriði
Einarsson
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. FEBRÚAR 1999 19