Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1999, Blaðsíða 14

SAMAR - EIN ÞJÓÐ í MÖRGUM LÖNDUM 3. hluti
HINN litauðugi klæðnaður er eitt helsta þjóðareinkenni Sama og er hann mismunandi frá einum stað til annars. Langt fram eftir öldum var hann þó tiltölulega einsleitur, en fór að taka breyt-
ingum á síðari tímum. Myndin sýnir þá búninga, sem notaðir eru í Kautokeino í Finnmörk í Norður-Noregi. Konan lengst til vinstri er með silfurbelti um mittið, tákn um að hún sé gift. í Kara-
sjok, sem er tiltölulega skammt frá Kautokeino, er búningurinn á allt annan veg.
FJÓRIR MEGINHÓPAR
EFTIR SIGURÐ ÆGISSON
Enginn veit nákvæmlega hversu margir Samarnir
eru og liggja Dar einkum tvær ástæður að baki.
Önnur er sú, að í manntölum sem gerð hafa verið
hafa ekki allir látið uppi um hið rétta þ óðerni sakir
ótta við félagslegar afleiðingar Dess.
Qíal>
f Dcf
ffW
t í m
noparffftfnu)
»X i) i.
a a ^ f a •*
Pö
fFsþr'f ftnttopg
SAMAR eignuðust ekki ritmál fyrr en á 17. öld. Fyrsta bókin var stafrófskver og kom út árið
1619. Næstu bækur þar á eftir voru flestar af kristilegum toga, og raunar stafrófskverið í og
með líka, eins og þessi mynd ber með sér, en hún sýnir blaðsíður 2 og 3 í umræddri bók; ann-
ars vegar er trérista af krossfestingunni, hins vegar stafrófið.
SÖMUM hefur gjaman verið rað-
að eftir búsetu og lifnaðarhátt-
um í fjóra meginhópa, þ.e.a.s.
Sjávar-Sama, Fljóta- og vatna-
Sama, Skóga-Sáma og Fjalla-
Sama, og þá stuðst við samfé-
lagsgerðina, eins og hún varð
eftir breytingamar á síðmiðöld-
um. Er það bara ein flokkunaraðferð af mörg-
um, og að ýmsu leyti dálítið úrelt. Ef sú leið er
farin er að minnsta kosti nauðsynlegt að
muna, a) að á síðustu áratugum hefur ferða-
mannaiðnaðurinn orðið að vaxandi tekjulind
allflestra Sama, b) að þessir fjórhópar tala
ýmsar gerðir samískunnar, enda dreifast þeir
um og yfir landamæri Noregs, Svíþjóðar,
Finnlands og Rússlands, eins og áður er nefnt,
og c) að margir Samar em utan við þessa áð-
urnefndu fjórskiptingu, enda eru breyttir tím-
ar hvað varðar menntunarmöguleika o.þ.h.;
t.d. er stór hluti þeirra búandi í Osló og Stokk-
hólmi og fæst þar við hin ýmsu störf.
Ef við höldum okkur við þessa gömiu röð-
un, með framannefnt í huga, þá búa Sjávar-
Samamir við firði Norður-Noregs og lifa aðal-
iega á fiskveiðum og smábúskap. Fljóta- og
vatna-Samarnir eru meðfram ám og vötnum í
innri Finnmörk (í Noregi) sem og í Lapplandi
(í Svíþjóð og Finnlandi) og lifa einkum á veið-
um á ferskvatnsfiski og á jarðrækt, en leggja
stund á dýraveiðar og berjatínslu í hjáverk-
um; auk þess eiga sumir þeirra fáein hrein-
dýr, sem Fjalla-Samar gæta ásamt sínum eig-
in. Skógasamamir búa núorðið á afmörkuðum
reitum í Lapplandi og á Kólaskaga; þeir eru
hálfhirðingjar, lifa á dýra- og fiskveiðum, en
eiga einnig litla hreindýrahópa, sem þeir
flytja reglubundið á milli veiðilendna sinna,
yfirleitt um skamman veg. Fjalla-Samarnir
eiga heimkynni í Noregi, Svíþjóð og Finn-
landi, og lifa nær eingöngu á hreindýrarækt;
dýrahjarðir þeirra geta orðið æði stórar, og er
farið með þær langar vegalengdir milli sum-
ar- og vetrarhaganna; núorðið hafa margir
þeirra tekið upp hálffasta búsetu. Fjalla-Sam-
amir, sem í hugum margra utanaðkomandi
em hinir dæmigerðu Samar, vegna tengsla
þeirra við hreindýrin, em þó tiltölulega lítill
hópur, eða aðeins um 7% allrar Samaþjóðar-
innar. í Noregi er það bundið í lög, að Samar
einir megi rækta hreindýr, en slíku er ekki til
að dreifa annars staðar.
Hér mætti skjóta því inn, að á 18. öld voru
hreindýr flutt inn í lífríki íslands, í þeim til-
gangi að efla hér landbúnað. Öll komu þau úr
Finnmörk í Norður-Noregi. Þetta gerðist
fjómm sinnum á árunum 1771-1787. Fyrstu
dýrin komu til Vestmannaeyja árið 1771, frá
Soro, alls 13 eða 14; rúmum áratug síðar voru
þau öll dauð. Næsti hópur kom árið 1777, frá
Hammerfest, alls 23 dýr, og var settur á land
í Hafnarfirði; gömul kýr var það eina sem eft-
ir var árið 1930 Þriðja sendingin kom árið
1784, frá Kautokeino, alls 35 dýr, og var þeim
sleppt á Vaðlaheiði norðan Eyjafjarðar. Þau
brögguðust vel, og upp úr aldamótunum 1800
vom bændur farnir að kvarta undan ágangi
dýranna í bithögum útigangspenings síns.
Ymissa hluta vegna tóku hreindýrin að færa
sig austur á bóginn, og era á fyrstu áratugum
19. aldar komin upp í Mývatnssveit. f kring-
um árið 1850 er talið að þau séu orðin um
1.000 talsins, og haldi sig norðan og norðaust-
an Mývatns, allt út á Reykjaheiði og Ásheiði;
síðan tekur þeim að fækka. Síðast varð hrein-
dýra vart á þessum slóðum árið 1936; þar var
um að ræða smáhóp norðvestan Kröflu. Er
talið að dýrin hafi rásað austur á bóginn og
samlagast hreindýrastofninum í Múlasýslum,
en hann var til kominn út frá 35 dýrum, sem
flutt höfðu verið inn frá Avjovarre árið 1787.
Þjóðernisvakning
Undir lok 19. aldar vom Samar opinberlega
farnir að rísa upp gegn menningar- og þjóðfé-
lagslegu óréttlæti, einkum í Noregi og Sví-
þjóð. En miðaði hægt. Við lok síðari heims-
styrjaldar gerðist það, að menn fóru að líta
með nýjum augum og skilningi ýmsa minni-
hlutahópa. Kristallaðist þetta í Mannréttinda-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna frá 1948. í kjöl-
far þess hófst víða mikil þjóðemisvakning,
m.a. í röðum Sama. Þeir höfðu líka margt upp
á nágranna sína að klaga í gegnum aldalanga
hörmungasögu. I Noregi hafði t.d. síðastliðin
250 ár verið rekin mikil herferð gegn siðum
þeirra og tungu, og þeim gert að laga sig í
einu og öllu að norsku samfélagi. Og þó var
meðferð á rússneskum Sömum öllu ljótari. Að
eitthvað sé nefnt.
En nú hafði þetta fólk loksins náð athygli
og samúð alheimsins. Og hefur enn.
I uppbyggingarstarfinu hefur Noregur ver-
ið í broddi fylkingar. Árið 1948 var þar í landi
í fyrsta sinn opinberlega rætt um menntamál
út frá samískum forsendum. Og árið 1956 var
sett á laggirnar nefnd, sem var gert að kanna
ýmis mál þeirra. Niðurstöður hennar voru svo
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 20. FEBRÚAR 1999