Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1999, Blaðsíða 15

árið 1959 lagðar fyrir norska Stórþingið.
Prátt fyrir mikla andstöðu úr ýmsum áttum
þar má segja að ísinn hafí nú verið brotinn.
Ef hratt er farið yfír sögu var hinn 18.
ágúst árið 1956 komið á fót Norrænu Sama-
ráði og árið 1974 Norrænni Samastofnun.
Hún er staðsett í Kautokeino og að henni
standa ísland, Danmörk, Noregur, Svíþjóð og
Finnland. I upphafí voru stjórnarmenn tólf,
en árið 1997 var þeim fækkað niður í fímm,
þar sem hvert áðurnefndra landa á sér full-
trúa. Er stofnunin fjármögnuð af Norrænu
ráðherranefndinni, og unnið kröftuglega að
ýmsum samískum rannsóknum, m.a. í réttar-
og menningarsögu, sem og tungumálavísind-
um. Árið 1998 voru 16 verkefni í gangi og
jafnmargir vísindamenn að störfum.
Samar á Norðurlöndum halda nú eigin
þing, sem aðallega hafa ráðgefandi hlutverk
gagnvart stjórnvöldum í viðkomandi löndum.
Finnskir Samar riðu fyrstir á vaðið, 9. nóvem-
ber árið 1973; það var í fyrstu nefnt „sendi-
ráð“, en með lögum frá 1996 var því gefið
meira svigrúm og vald í eigin málum, og nafn-
inu breytt; þingmenn eru tuttugu, og aðsetur
í Enari. Norskir Samar komu næstir; hinn 9.
október árið 1989 setti Ólafur V. Noregskon-
ungur fyrsta þingið í Karasjok í Finnmörku,
þar sem aðsetur þess er; þingmenn eru 39. I
Svíþjóð var þing sett á laggirnar 25. ágúst ár-
ið 1993; þingmenn eru 31, og aðsetur er í
Kiruna. Rússneskir Samar hafa ekki enn náð
þetta langt í baráttu sinni, en árið 1989 mynd-
aðist fyrsti vísir að slíku, er þeir bundust sam-
tökum um eigin mál. Árið 1992 var þeim boðin
innganga í Norræna Samaráðið og um leið
var ákveðið að breyta nafninu í Samaráðið.
Það er fjármagnað af Norðurlöndunum, í
gegnum Norræna ráðið, og hefur aðsetur í
Utsjoki í Finnlandi.
Hinn 15. ágúst 1986 eignuðust Samar og
tóku í notkun eigin þjóðfána, sem var hannað-
ur af listakonunni Astrid Báhl frá Skibotn í
Tromsfylki í Noregi. Frá árinu
1986 hafa þeir líka átt eigin
þjóðsöng, „Sámi soga lavla“ (Öð-
ur hinnar samísku fjölskyldu);
ljóðið var ort árið 1906 af norska
Sjávar-Samanum Isak Saba, en
höfundur lagsins er Arne Sörlie.
Og síðan 1993 hafa þeir átt sér
eigin þjóðhátíðardag, 6. febrtiar,
en þann dag árið 1917 hittust
Samar úr norðri og suðri í
Þrándheimi og ræddu þar sam-
eiginleg mál fyrsta sinni.
Nútíminn
Enginn veit nákvæmlega
hversu margir Samarnir c;ru, og
liggja þar einkum tvær ástæður
að baki. Önnur er sú, að í mann-
tölum, sem gerð hafa verið, hafa
ekki allir látið uppi um hið rétta
þjóðerni sakir ótta við félagsleg-
ar afleiðingar þess (enda var allt
fram undir miðja þessa öld litið
niður á Sama í ríkjunum fjór-
um), eða vegna þess að menn
töldu sig ekki lengur vera í þess-
um hópi, talandi nú allt aðra
tungu sem fyi-sta mál. Hin
ástæðan er landfræðileg dreif-
ing Samanna, þar sem ólík lög
og reglur gilda.
I þekktri bók um Samana eft-
ir Israel Ruong, sem kom út
fyrsta sinni árið 1975, var t.a.m.
álitið að Samar væru alls 35.000
talsins. í endurskoðaðri útgáfu
bókarinnar, 1982, voru Samar
taldir um 60.000. Þetta er um
58% aukning, og er engan veginn hægt að
skýra hana með aukinni tíðni fæðinga einni
saman. Annað liggur hér einnig að baki,
þ.e.a.s. aukið þor, í ljósi nýrra og breyttra
tíma. Og þessi tala átti eftir að hækka, eftir að
Samar í Noregi kváðu árið 1980 nánar á um
það, hver eiginlega gæti talist vera Sami, en
það er hver sá einstaklingur, sem a) notar
samísku umfram önnur mál, eða á/átti föður,
móður, afa eða ömmu, sem notar/notaði
samísku á áðurnefndan hátt; b) telur sig vera
Sama og fylgir í einu og öllu lögum og reglum
samísku þjóðarinnar og sem réttkjörnir full-
trúar hennar einnig taka fyrir Sama, eða c) á
föður eða móður sem uppfylla áðurnefnd skil-
yrði.
í Svíþjóð og Finnlandi tóku Samar upp
álíka viðmiðun.
Þótt tölur séu á reiki í heimildum mun ekki
fjarri lagi að ætla, að Samaþjóðin hafi nú á
tímum að geyma um 100.000 manns. Flestir
munu þeir vera í Noregi, rúmlega 50%, í Sví-
þjóð um 20%, í Finnlandi um 6%, í Rússlandi
um 2%. Og í Norður-Ameríku um 20%.
Samar eignuðust ekki ritmál fyrr en á 17.
öld. Fyrsta prentaða bókin var stafrófskver,
ritað á bjagaðri pite-samísku og kom út árið
1619, en aðaláhersla var svo lögð á prentun
kristilegra bókmennta. Eitt grundvallairita
Lúters, Fræðin minni, kom t.d. út þegar árið
1633 (á pite-samísku) og 1728 (á dawi-
samísku), Nýja testamentið árið 1755 (á pite-
samísku), 1840 (á dawi-samísku) og 1903 (á
lule-samísku), Biblían öll árið 1811 (á pite-
samísku) og 1895 (á dawi-samísku), sálmabók
árið 1870 (á dawi-samísku). Á öðrum samísk-
um tungum er minna til og yfirleitt yngra.
Helstu nöfn í ritmálssögu Samanna teljast
vera Knud Leem (18. öld), Pehr Fjellström
(18. öld), Lars Levi Læstadius (19. öld) og
Nils Vibe Stockfleth (19. öld).
Fyrsta dagblaðið kom út á árunum
1873-1875 (á dawi-samísku).
Á þessari öld hefur aðaláherslan verið lögð
á að reyna að færa stafsetninguna til betri
vegar. Samar á Kólaskaga fengu ekki ritmál
fyrr en árið 1933. Þeir nota kýrillískt letur, en
aðrir Samar latneskt.
Utvarpssendingar á samísku hófust árið
1946.
IÐNAÐUR sem ætlaður er
ferðamönnum er orðin tekjulind
margra Sama nú á tímum. Allur
handiðnaður Samanna gengur
undir nafninu duodji og skiptist
í „harðan" (listafurðir karlanna,
s.s. útskurður, hnífagerð
o.þ.u.l.) og „mjúkan" (listafurðir
kvennanna, s.s. útsaumur,
körfugerð o.þ.u.l.). Önnur
myndin sýnir tvo útskorna
hnífa, hin lule-samískt belti.
Nú á tímum er allmikil gróska
í þessum málum og gefin út
bæði dagblöð og tímarit, flest þó
á dawi-samísku. En það var
ekki fyrr en upp úr 1970 að
menn fóru að taka við sér fyrir
alvöru og semja bókmenntir. Á
meðal þekktustu rithöfunda og
skálda af yngri kynslóðinni eru
Rauni Magga Lukkari, John
Gustavsen, Ailo Gaup og Nils
Viktor Aslaksen. Og tónlist Sa-
manna, joikið, er í miklum
blóma, sem og handiðnaðurinn,
duodji, og önnur menningar-
starfsemi. Er því ljóst að Samar
eru komnir til að vera.
Árið 1980 létu þeir frá sér á
prenti eftirfarandi yfirlýsingu:
1. Við, Samar, erum ein þjóð,
og leyfum ekki að landamæri
annarra ríkja skilji okkur að.
2. Við eigum okkur eigin sögu,
hefðir, menningu og tungumál. Við höfum erft
frá liðnum kynslóðum rétt til lands og vatns
og til að lifa hér og starfa.
3. Við höfum rétt til að varðveita og leyfa
samfélögum okkar að þróast út frá eigin for-
sendum og kringumstæðum og munum einum
huga standa vörð um landsvæði okkar, auð-
lindir og menningararf, svo að afkomendur
okkar geti síðar við því tekið.
Hin einkennilega staða er hins vegar þessi,
að Samar eru allt í senn a) ein þjóð, b) minni-
hlutahópur í fjórum sjálfstæðum löndum (auk
þeirra, sem eru í Norður-Ameríku), og c) lög-
giltir íbúar og þvi óaðskiljanlegur hluti áður-
nefndra þjóðlanda, ásamt öllum hinum, sem
þar búa.
Hvort hið bjartsýna og langþráða markmið,
sem einkum fram kemur í þriðju grein yfir-
lýsingarinnar, nær í öllu fram að ganga, er því
ekki sjálfgefið. Því miður. Aðstæður eru bara
slíkar. En þeir gætu komist langt.
Höfundur er guðfræðingur og þjóðfræðingur fró
Háskóla íslands og núverandi fulltrúi ísiands í stjóm
Norrænnar Samastofnunar (Nordisk Samisk Institut).
ERLENDAR
BÆKUR
FRIÐLAND
VIÐ SUÐUR-
PÓLINN
TIM and Pauline Carr: Antarctic Oasis.
Under the Spell of South Georgia.
Foreword by the Duke of Edinburgh.
W.W. Norton - Company. New York -
London 1998.
SUÐUR-GEORGIA er um 300 mílur í
suðaustur frá Falklands-eyjum. Eyjan
er innan markalínu suðurpólsins. Ein-
angrun og fjarlægð eyjunnar frá byggð-
um bólum og ósnortin náttúran hafa
vakið athygli þeirra sem leita friðlanda
og fjallgöngumanna og skíðamanna
ásamt fuglaskoðara. Mörgæsir spranga
þarna um og fuglalíf er fjölbreytt. Eyjan
heyrir undir bresku krúnuna, og þarna
er staðsett fámenn sveit úr breska hern-
um. Einu íbúarnir eru höfundar þessar-
ar bókar, hafa haft þarna fasta búsetu
undanfarin fimm ár. Þau búa í seglskipi,
sem er komið til ára sinna, varð nýlega
100 ára gamalt. Þetta er glæsileg bók,
prýdd myndum sem höfundarnir hafa
tekið. Þau hafa kannað eyna og lýsa
fugla- og dýralífi. Þau hafa klifið fjöllin
og farið langar ferðir um jökla og snævi-
þaktar hlíðar. Umhverfis eyna eru selir
og hvalh- á ferðinni, þau lýsa þessu fjöl-
skrúðuga dýralífi og hátterni mörgæsa
og annarra fuglategunda og hafa náð
eftirminnilegum myndum af þessum
skepnum. Cook skipherra varð fyrstur
til að finna eyna, lenti þar 1775 og helg-
aði eyna George III Bretakonungi. Hér
eru náttúruöflin alls ráðandi, skyndilega
er allt orðið grænt á vorin, undirlendi og
fjallshlíðar, vai'jhð hefst og kvak fugl-
anna rýfur veturinn, en á vetrum er allt
undh' snjó og hafísjakar fylla firði og
flóa.
Höfundarnir lýsa vel þeim viðbrigðum
sem „nútímamaðurinn" verður fyrir
þegar hann kemst úr helsi nauðungar
tíma, umferðarteppu idíótíski'ai' marg-
miðlunar og auglýsingaáþjánar í heima
kletta, hafs, fjalla og iðandi dýi'alífs suð-
urhjarans.
Hertoginn af Edinborg skrifar for-
mála. Hann lýsir eynni sem einu af þeim
fáu friðlöndum sem eru ósnortin, hann
sá þessa kuldalegu eyju af skipsfjöl
Britannicu fyrir fjörutíu árum og hreifst
af hrikalegu landslagi og iðandi dýralífi
láðs og lagar. Hann þakkar höfundunum
fyrir þessa sérstæðu bók, „sem er
einmitt bók fyrir þá sem hafa smekk fyr-
ir því sem er sérstætt og óvenjulegt.“
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
GUÐMUNDUR ÓLI
SCHEVING
AÐ ELSKA
Að eískn er eins og að standa á brún
hengiflugsins
Pú vilt ekki hrapa niður, en vilt samt
hrapa niður
Að elska er eins og allar flóðgáttir
heimsins
steypist yíh' þig
Þú vilt ekki drukkna, en vilt samt
drukkna í ást
Að elska er eins og að eiga óútfyllta
ávísun á hamingjuna
þora ekki að skipta henni og fá henni
hvergi skipt
Að elska eru örugg endalok hvers
manns
í framtíðinni
En framtíðin hefur sín endalok sem
byggja
á elskunni í framtíðinni
Úr Ijóðabók sem væntanleg er ó þessu óri.
Höfundurinn er framleiðslustjóri í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. FEBRÚAR 1999 1 5