Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1999, Page 4

Ljósmynd/RAX
BASENDAR, verzlunar- og útróörarstaöurinn sem eyddist í veðrinu 9. janúar, 1799. Ennþá standa fáeinar tóftir og hleðslur. I víkinni sem sést á myndinni mun lendingarstaðurinn hafa verið.
1799
/
IBÚAR á suðvesturhorni landsins
þekkja vel þá flóðahættu sem verður
þegar fara saman lágur loftþrýstingur,
há sjávarstaða og hvöss vindátt af hafi.
Slík veður hafa oft valdið miklu eigna-
tjóni þegar sjór hefur gengið langt á
land upp og brotið hvað sem fyrir
verður. Aðfaranótt hins 9. janúar árið
1799 gekk slíkt fárviðri yfír þennan lands-
hluta og olli meiri flóðurn en þekkt eru í sögu
Islands fyrr og síðar. I þessu veðri lagðist af
kaupstaðurinn að Básendum á vestanverðu
Miðnesi í Stafneslandi, nokkum veginn mitt
á milli Sandgerðis og Hafna.
Eftirsótt verslunarhöfn
EFTIR ÁRNA ARNARSON
Fárviðri sem gekk yfir suðvestanvert landið 9. janúar
1799 er talið vera eitt hið alharðasta á landi hér sem
sögur greina frá. Mikið tjón varð austan frá Stokkseyri,
á Suðurnesjum og allt vestur á Snæfellsnes, en há-
marki náði þessi eyðingarmáttur við verzlunar- og
útróðrastaðinn Básenda sem eyddist gersamlega.
Básendar voru gamalgróinn verslunar-
staður. Því hefur verið haldið fram að nafnið
hafi upphaflega verið Bátsandar sem afbak-
ast hafi í Bátsenda og síðar Básenda, en Jón
Thorarensen færði fyrir því rök að nafnið
væri upprunalegt. Básendashöfn hafi verið
langt og mjótt lón líkt og bás. Fleiri ömefni á
þessu svæði séu kennd við bás svo sem Kerl-
ingabás, Kirkjubás og fleira. Mikið útræði
var frá svæðinu kringum Básenda og kaup-
menn sóttust eftir fiskinum sem fluttur var á
markað á meginlandi Evrópu. Englendingar
versluðu á þessum slóðum á 15. öld. Þjóð-
verjar hófu verslun að Básendum í byrjun
16. aldar og virðast hafa þráast við að fara
þaðan eftir að Danir hófu að þrýsta þeim
burt frá Islandsversluninni á seinni hluta 16.
aldar. Arið 1547 komu Þjóðverjar í veg fyrir
að eitt af kaupfórum Dana næði að hafna sig
úti fyrir Básendum. Flotastyrkur Dana
efldist þegar leið á öldina og tókst þeim
smám saman að ná yfirráðum yfir Islands-
versluninni. Árið 1579 var Jóhanni Bockholt
höfðuðsmanni úthlutað flestum verslunar-
höfnum á Suðurnesjum, þar á meðal Básend-
um. Ekki vom þó yfirráð Danakonungs
óskoruð því Þjóðverjar munu hafa neytt afls-
munar meðan stætt var og versluðu á Suður-
nesjum fram í byrjun 17. aldar. Um það leyti
virðist reyndar ekki vera siglt á Básenda-
höfn því í umsókn Ólafs Péturssonar um
verslunarleyfi frá árinu 1635 segir að þar sé
ekki annað en útver og enginn hafi siglt
þangað í 50 ár. Verslunarmörk Básenda og
Keflavíkur voru lengst af óglögg, enda voru
hafnirnar oft leigðar saman. A meðan þessar
hafnir tilheyrðu hvor sínu kaupsvæðinu tók-
ust Básenda- og Keflavíkurkaupmenn lengi
vel á um nokkra bæi í Útskálasókn, sem
verslað höfðu sitt á hvað.
Áður en nútíma flutningatækni kom til
sögunnar var allt kapp lagt á að byggja
verslunarhús eins nálægt fjöru og mögulegt
var. Verslunarhús stóðu því víða á sjávar-
kambi og því í hættu fyrir ágangi sjávar.
Verslunarhúsin á Básendum stóðu á kletta-
barði niðri við sjó og var þar jafnan talin
mikil flóðahætta á stórflóðum.
Mestu flóð í
manna minnum
Veðrið sem skall á aðfaranótt 9. janúar
1799 mun í fyrstu hafa verið á sunnan, síðan
af útsuðri og og loks snúist til vesturs,
„fylgdi því vedri regn mikit, þrumur ok
leiptranir", segir Jón Espóh'n. Fór veðrið
saman við stærstan straum og olli tjóni á
allri strandlengjunni frá Þjórsá og vestur í
Breiðafjörð. Upp úr lágnættinu tók sjór að
ganga á land á öllu þessu svæði. Á Eyrar-
bakka braut sjórinn malarkambinn framan
við kaupstaðinn. Eftir það átti sjórinn greiða
leið inn um allt plássið og braut vöru-
geymsluhús og barst varningurinn langt upp
á land. Þrjú kot tók af með öllu og mörg
skemmdust, fjöldi skipa brotnaði og hestar
sem gengið höfðu í fjörunni fórust í hópum.
Mikil skelfing greip að sjálfsögðu um sig
meðal fólks og björguðust sumir við illan
leik. Alls varð tjón á 52 býlum í Árnessýslu.
Á Stokkseyri skemmdust margar hjáleig-
ur og urðu nánast óbyggilegar, talsvert af
búpeningi fórst og tuttugu og sex skip brotn-
uðu. í Selvogi og Þorlákshöfn varð einnig
tjón og í Grindavík spilltust fimm hjáleigur.
Þar brotnuðu sex skip, átta menn meiddust
og fórust um eitt hundrað fjár. Sjórinn tók
kirkjuna í Hvalsnesi af grunninum og sást
ekki meira af henni. Fiskigarðar og túngarð-
ar eyðilögðust víða á Suðurnesjum, tún
spilltust og fjöldi báta eyðilagðist. Kirkjan á
Kálfatjöm á Vatnsleysuströnd skekktist á
grunninum og brotnuðu þar níu bátar og eitt
fjögurra manna far. Á Seltjarnamesi olli
veðrið miklum usla. Kirkjan að Nesi við Sel-
tjörn gekk af grunninum, 18 skip og róðrar-
bátar brotnuðu. Svo mikill var sjávargangur-
inn að sjór gekk þvert yfir nesið fyrir innan
Lambastaði milli Skerjafjarðar og Eiðsvík-
ur, svo að hvorki var fært mönnum né hest-
um, og Jón Espólín hefur eftir Geir biskupi
Vídaiín, sem þá bjó á Lambastöðum, „at 5
álnum hefdi sjór gengit hærra, þverhnýptu
máli, en í ödram stórstraumsflódum". Ef rétt
er hefur sjávarstaða verið þrem metram
hærri en á venjulegu stórstraumsflóði.
Grótta á Seltjarnarnesi breyttist úr tanga í
eyju. I Effersey spillti malar- og sandburður
svo landi, að býli lögðust þar í eyði þótt sum
byggðust seinna upp aftur. Mestallur þak-
steinn fauk af suðurhluta Dómkirkjunnar í
Reykjavík og rúður úr gluggum. Á Kjalar-
nesi tók einnig af kot og bátar brotnuðu. Sjór
flæddi yfir neðri hluta Skipaskaga og var
flóðið svo mikið að talið var að bátfært hefði
verið langt upp eftir Skaganum. Býlið Breið
eyðilagðist ásamt túnum, en sjór flæddi inn í
bæinn allt undir pallskörina. Bjargaðist fólk-
ið út um gat á baðstofuþekjunni. Nokkurra
vikna gömul dóttir hjónanna lá í vöggu og
var tekið það ráð að binda vögguna upp í
sperru til þess að sjórinn næði henni ekki.
Fjöldi skipa og báta eyðilagðist og í Borgar-
fjarðarsýslu sunnan Hvítár var talið að 36
skip hefðu brotnað í veðrinu. Sjóbúðir tók af
við Hítarnes og Áiftanes á Mýram og spillt-
ist varp í mörgum eyjum. Tún eyðilögðust og
hús skekktust. Á Snæfellsnesi varð geysilegt
tjón. I Staðarsveit gekk sjór allstaðar meir
en hálfan kílómetra og sums staðar tæpum
þrem kílómetram lengra upp á land en í öðr-
um stórstraumsflóðum. Tók þar af hús og
urðu sumar jarðir nær óbyggilegar. Kaup-
staðinn að Búðum tók nær af, eitt hús brotn-
aði með öllu og tvö önnur löskuðust mikið.
Vöraskip sem þar lá slitnaði upp og brotnaði
upp við land. Fjöldi báta eyðilagðist á sunn-
anverðu nesinu. í Ólafsvík brotnaði eitt
kaupmannshúsanna og varð tjón víða um
Breiðafjörð, á Skógarströnd brotnuðu fimm
bátar og þrír bæir og á eyjunum útifyrir
eyðilögðust átján skip. Talið var að í veðrinu
hefðu farist nálægt tvö hundruð íjár, rúm-
lega hálft hundrað hrossa og um tvö hundruð
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. MARZ 1999