Lesbók Morgunblaðsins - 10.04.1999, Blaðsíða 5

Raunvísindastofnun Háskólans/Helgi Bjömsson og Finnur Pálsson
LANGJÖKULL. Með því að bera hæðartölur á nokkrum stöðum á jöklinum saman við hæðartölur samsvarandi
staða á grunnkortinu, má átta sig á þykkt íssins.
Raunvísindastofnun Háskólans/Helgi Ðjörnsson og Finnur Pálsson
KORT af Langjökli sem sýnir slóðir mælingabílsins.
1.170 m hár og er í vestur frá Hrútfelli á Kili.
Þessi stapi er geysistór um sig, en hvergi eins
brattur og hinn stapinn vestan dalsins. Hann
tengist með 1100 m háum hrygg víðáttumiklu
fjalllendi undir Baldjöklinum nyrst á Lang-
jökli, en þetta fjalllendi hefur einnig megin-
einkenni stapa, flatan koll og nær hæst 1260
m hæð. Ofan á þessum fjöllum er nú 190 m
þykkur ís.
Fjögur lægri fjöll rísa sunnan dalsins stóra.
Það vestasta, 1080 m, er í raun og veru Haga-
fell; nyrsti hluti þess nú hulinn jökli að þriðj-
ungi, en fjallið undir honum hækkar eftir því
sem innar dregur og rís norðurendi þess
snarbrattur upp úr dalnum. Nokkru lengra, í
útnorður frá Bláfelli og Skálpanesi, rísa 1010
og 900 m há fjöll, en það fjórða sunnan dalsins
er í raun og veru Skriðufell við Hvítárvatn,
sem er með stapalagi, um 1000 m á hæð og
nær hryggur úr því út í dalinn.
Norðan og sunnan við Skriðufell ganga
djúpir dalir og um um þá falla jöklar niður að
Hvítárvatni. I botni dalanna eru djúpar skál-
ar, sem gætu verið gígar, en um slíkt er þó
ekki hægt að slá neinu föstu. Báðar skálarnar
eru um 100-200 m á dýpt miðað við næsta um-
hverfl og eftir uppdrættinum eru þær viðlíka
stórar um sig og Bláfell. Yfír austurhlið
nyrðri gígsins rís Leggjarbrjótur, þar sem
gos varð í lok ísaldar fyrir 9-10 þúsund árum
og átti hugsanlega þátt í að jökulstífla brast
við Bláfell og Hvítá tók að renna suður.
Stórkostlegasta náttúrufyrirbærið undir
jöklinum er þó ef til vill þriðji gígurinn, norð-
vestanvert við Hrútfell. Umfang hans er slíkt,
að Hrútfell mundi hvergi nægja til að fylla út í
skálina; Eiríksjökull væri nær lagi. Að aust-
anverðu er þessi gígur að jafnaði um 200 m
djúpur, en um 400 að vestanverðu. Frá Hrút-
felli liggur fjallarani vestur í jökulinn og það
geta menn haft til marks, að hlíðum þessa
fjallarana hallar í miklum bratta niður í skál-
ina. Ef þessar djúpu og víðáttumiklu skálar
eru gígar, þá hefur gosið þar á hlýskeiði; ella
hefðu gosefnin hlaðizt upp og myndað stapa.
Þar sem dalurinn langi er dýpstur er ís-
þykktin um 700 m. Hægt væri, segir Helgi
Björnsson, að finna aldur íssins í botni jökuls-
ins og þá með því að bora gegnum jökulinn og
kanna öskulög. Það mætti líka komast að ein-
hverri niðurstöðu um aldur jökulsins með því
að kanna í botnseti undir Hvítárvatni og
Hagavatni hvenær jökulvatn hefur fyrst
runnið þangað, segir Helgi. Ljóst er hinsveg-
ar að Langjökull hefur myndazt við mun kald-
ara loftlag en nú er og mætti spyrja þeirrar
spurningar hvar jökullinn mundi myndast að
nýju við núverandi aðstæður, ef honum væri
kippt í burtu. Þá kæmi í ljós að ný jökulmynd-
un yrði íyrst efst eða ofantil á fjöllunum, en
síðar niðri í dalnum.
Ég spurði Helga ennfremur um hugsanleg-
an jarðhita undir jökiinum og sagði hann að
ekkert hefði komið í ljós sem benti til heitra
svæða. Ef svo væri mynduðust katlar eins og í
Mýrdalsjökli, Skaftárkatlar norðvestan Grím-
svatna, og sjálf eru Grímsvötn ketill af þessu
tagi.
Sumir jarðfræðingar hafa gert því skóna að
Langjökull hafi verið mun minni, jafnvel ekki
til við lok síðasta kuldaskeiðs ísaldarinnar fyr-
ir um 10 þúsund árum. Þá varð til gríðarlegur
jökulskjöldur á suðurhálendinu, kenndur við
fossinn Búða í Þjórsá, og kenningin um smæð
Langjökuls er reist á því að þá hafl jökullinn,
eða svæðið þar sem hann er nú, verið í úr-
komuskugga Búðajökuls. Það er þekkt stað-
reynd, segir Helgi Björnsson, að jafnvel í
köldu veðurfari geta jöklar minnkað, því það
er ekki hitafarið eitt sem ræður mestum úr-
slitum um ísbúskap jökla; úrkoman skiptir
ekki síður máli. Á jarðeðlisfræðistofnun
Raunvísindastofnunar Háskólans er íylgst
með því hvar jökullinn þykknar eða þynnist.
Á tveimur undanfórnum árum, 1997 og ‘98
hefur orðið íýrnun og ástæðan er ekki hlýn-
andi veðurfar, heldur er hún sú að úrkoman
brást. Þegar það gerist getur jökullinn rýrnað
hratt; til dæmis lækkaði Langjökull að jafnaði
um 1,3 m 1997 og 1,7 m 1998. Á aðeins tveim-
ur árum voru farnir 3 m ofan af jöklinum. Það
er því ljóst, að framskrið Eystri-Hagafellsjök-
uls sem menn tóku eftir að átti sér stað síðast-
liðið haust, (sjá forsíðumynd) stafar ekki af
því að jökullinn hafi bætt við sig ís.
Nýlega var sagt frá því í fréttum að á síð-
asta árþúsundi hafi hiti á jörðinni farið jafnt
og þétt lækkandi þar til sú þróun sneri við á
þessari öld. Kemur það raunar heim og sam-
an við þá vitneskju sem við teljum okkur hafa
frá Ara fróða og fleirum um gróðurfar á Is-
landi á landnámsöld, svo og annálum frá síð-
ari öldum. Þessi kólnandi tíð virðist hafa náð
hámarki á seinni hluta 19. aldar, enda var ís-
búskap Langjökuls svo farið um síðustu alda-
mót, að Eystri-Hagafellsjökull náði yfir allt
svæðið þar sem Hagavatn er nú. Raunar náði
hann yfir Brekknafjöllin og fast að norðvest-
urhlíðum Jarlhettanna.
Fari svo að hitafar hækki á næstu öld, gæti
talsverð breyting hafa orðið á Langjökli um
aldamótin 2100. En eins og áður segir; það fer
ekki síður eftir úrkomu en hitafari. Af þó
nokkru er að taka: Væri allur ís Langjökuls
kominn saman í einn klump, væri hann 200
rúmkm., eða ísmoli sem væri 10 km á lengd,
10 km á breidd og 2 km á hæð. Meðalþykkt
jökulsins núna er 220 m.
En væri ávinningur að því ef jökullinn
hyrfi? Við hefðum nýtt landslag til að ferðast
um, en hvað yrði um heita vatnið á Nesjavöll-
um? Og hætt er við að Gullfoss missti töfra-
mátt sinn þegar Hvitá fengi ekki lengur sinn
skammt úr Langjökli. Hvít jökulbungan yrði
ekki lengur til að auka á fegurð Jarlhettanna
og ekki yrði Hvítárnes jafn heillandi án skrið-
jöklanna báðum megin Skriðufells. Fyrir utan
fegurðarauka frá ýmsum sjónarhomum má
telja að Langjökull sé vaxandi verðmæti með
tilliti til ferðaþjónustu og jöklaferða á vélsleð-
um, jeppum og skíðum.
Það er ljóst að við megum ekki missa Lang-
jökul, jafnvel þótt við gætum í staðinn skoðað
dalinn fagra, annan Skjaldbreið og risavaxna
gíga. Jafn Ijóst að er áhyggjur af skyndilegu
brotthvarfi jökulsins eru óþarfar.
MAZISI KUNENE
EVRÓPA
TRYGGVI V. LÍNDAL ÞÝDDI
Evrópa grunnur þinn hvílir
á hrjúfum steini.
Hjarta þitt er einsog köngulóarvefu•
sem eru þurrir í eyðimörkinni.
Bömin þín fylla okkur ótta:
þau eru sem höggorms afkvæmi
er gleypa hold foreldra sinna.
Einusinni trúði ég sögunum.
Eitt sinn trúði ég að þú hefðir brjóst
barmafull mjólkur.
Eg sá þig á þönum með bækur
sem véfréttirnar fá spádóma sína úr.
Eg heyrði til þín í skóginum
gólandi einsog úlfur,
brjótandi bein áa þinna.
Ég þekki hörku hugsjóna þinna:
þú lokaðir dyrum þínum
og valdir brúðgumann úr stáli.
Þú kaust hana ekki til að elska
heldur af því aðeins hún
hélt áfram að skuldbindast þögninni.
í hennar skjóli gerðir þú spái• þínar
og ákallaðir véfréttirnar.
Þú hlóst að blindu mönnunum
en þú varst sjálfur blindur,
og barðist í þessari miklu nótt.
Börnin hafa nú fengið eldinn í arf.
Þau blása logum hans upp til himna
og brenna aðra sem sofa.
Hvað mun sólin segja?
Sólin mun hlæja
af því hún hefur brennt upp vöggur
öld fram af öld.
Höfundurinn er skáld í Suður-Afríku.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. APRÍL 1999 5