Lesbók Morgunblaðsins - 10.04.1999, Blaðsíða 15

ar ræður um framþróun vísinda, mikilvægi
frjálsra viðskipta, dreifingu fegurðar og fjalla
til allra jarðarbarna. Kjörorð íslenskrar
fjallasölu hf., „frjálst er í fjallasal", yarð á
hvers manns vörum. Stórsöngvari Islands
söng Hamraborgina og var tónlistin svo
mögnuð að undir tók í dölum Hvalfjarðar sem
nú blöstu við Reykvíkingum í austri. Pröng-
sýninni var ekki fyrir að fara í henni Reykja-
vík. Nóg var plássið, og byggingarlóðirnar
nægar. Hvílík dýrð! Pétur Jökulsson tók við
líkani af Eskjunni úr gulli um leið og hann af-
henti ráðherra stóra ávísun í milljörðum evra.
Öllu þessu var lýst af fjölmiðlum í beinni út-
sendingu og Sjónvarpið varpaði þessu öllu á
tjöld sem dreift var um allt Stéttatorg. Flug-
vélar með fréttamenn innanborðs sveimuðu
yfir dráttarbátum og fylgdust með Esjunni
sem flaut tignarleg í átt til meginlands Evr-
ópu. Gífurleg tilhlökkun var hjá fólki í Dan-
mörku, Þýskalandi og Benelux-löndunum en
koma átti Esjunni fyrir við Frísaeyjar til þess
að breyta ásjónu hins marflata lands og bæta
veðurfar. Sjónvarpið skipti stöðugt á milli
mynda af Esjunni og hátíðai-pallinum. En allt
í einu í miðri ræðu Péturs Jökulssonar var
skipt yfir til fréttamanna sem svifu yfir Esj-
unni. Komið var babb í bátinn. Eitthvað hafði
farið úrskeiðis. Esjan var að sökkva suður af
Færeyjum. Hún hafði lagst á hliðina og nú
var aðeins Kistufellið upp úr og sjórinn vall
eins og í sjóðandi potti. Fréttamaðurinn var
orðinn hás af æsingi og geðshræringu. En þáð
mátti heyra saumnál detta á Stéttatorgi.
Mannfjöldinn horfði agndofa á Esjuna
hverfa í Atlantsála í beinni útsendingu. Hún
var horfin þessi drottning fjallanna við Sund-
in blá. Og viðskiptavinurinn í austri fékk
aldrei vöru sína og því varð ávísunin stóra
upp á milljarða evra verðlaus því enginn hafði
treyst sér til að tryggja Esjuna. Hún hafði
verið talin fjalltrygg í sjálfri sér. A sjónvarps-
skjánum sást nú aðeins gráblátt yfirborð Atl-
antshafsins, eins og líkklæði sem breitt hafði
verið yfir ásjónu sem áður hafði brosað við
landsins börnum, lifandi í leik ljóss og skugga.
Dráttarbátarnir vögguðu á öldunum eins og
leikfangabátar í baðkari. Fólkið á Stéttatorgi
var ringlað og vafraði um stefnulaust, stétt
með stétt, í djúpri sorg, hnípin þjóð í vanda.
Stéttatorgið varð eins og minnisvarði mis-
taka, vottur um sálarlausa þjóð, sem seldi feg-
urðina fyrir baunadisk. Og þar vildi enginn
byggja, enginn búa. Á sumrin var þar ekki
stingandi strá og á vetrum gnauðuðu vindar
og fjúk yfir gráum og ísköldum basaltgrunni.
Talað var um að gera Stéttatorgið að vett-
vangi fýrir heimsmeistarakeppni hjólabretta-
kappa, gera það að skautasvelli á veturna og
kappakstursbraut á sumrin. En enginn hafði
áhuga. Enginn gat hugsað sér að leika og
syngja á gröf drottningar fjallanna. Minning-
in um hana gerði fólkið dofið.
Pétur Jökulsson reyndi að auka hlutafé í
Islenskri fjallasölu hf. á mörkuðum erlendis
en allt kom fyrir ekki. Erlendir fjárfestar sem
lagt höfðu fé í fyrirtækið í byrjun töpuðu sínu
°g þjóðin tapaði virðingu og viti og þar með
varð ekkert hugvit til sölu lengur, bara vit-
leysa. Og hver er svo viti firrtur að fjárfesta í
vitleysu vitlausrar þjóðar?
Höfundur er prestur og starfar sem fræðslustjóri
þióðkirkjunnar.
kvenfólk. Ég hafði ekki hugmynd um að þarna
væri kynvilla í spilinu. Þá hefði ég gripið fyrr í
taumana." Guðjón hlítir ekki fyrirmælum op-
inberra stofnana um málnotkun. Honum er
mikið niðri fyrir. Það er erfitt að komast að.
Þó næ ég að skjóta inn í: „En hvað gerðirðu
Guðjón?“ „Gerði! Hvað heldurðu að ég hafi
gert Einsi. Nú ég fór upp og sótti kúbeinið
mitt. Hvað gat ég gert annað? Ég sagði þeim
að þeir skyldu hafa sig á brott og leigjandinn
hefði tvo tíma til að pakka saman. Annars
þyrftu þeir að ræða málið við kúbeinið." Guð-
jón mundar höndina einsog hann haldi á kú-
beini. „Kúbeinið mitt! Það er blátt, úr sænsku
stáli. Þeir ruku út einsog fiðurfé og tróðu sér
inn í lítinn Skoda með U-númeri, sex stykki.
„Hann ætlai- að drepa okkur,“ æpti seinasti
homminn og henti sér flötum í götuna. Þeim
rétt tókst að toga hann upp í. Hann var hepp-
inn að hitta ekki kúbeinið mitt sem er úr
sænsku stáli einsog Saabinn og Scania Vabis.
Þeir eru með kvenmannshjörtu þessir menn.
Eg elti þá langar leiðii-. Maður er orðinn allt of
gamall til að standa í svona.“ Þetta segir Guð-
jón, þessi áttræði maður sem sigldi stríðið og
er búinn að hlaupa um allt Breiðholtið þennan
morgun með blátt kúbein úr sænsku stáli á
eftir gömlum Skoda sem sex karlmenn í hjúkr-
unarkonubúningum hafa troðið sér inn í. „Já,
allt of gamall," segir Guðjón og sýpur á svörtu
kaffinu. „Þó er þetta mun meiri hreyfing en
ellilífeyrisþegaleikfimin í sundlaugunum. Ég á
ekki til orð yfir þá vitleysu."
Höfundurinn er rithöfundur.
ÍSLENSKIR KARLMANNS
BÚNINGAR 1794
Ljósmynd 1994: Nationalmuseet, Kaupmannahöfn.
ÍSLENSKUR bóndi og sonur hans kirkjubúnir. Lituð teikning eftir Þorvald Skógalín 1794.
Undir myndinni er svohljóðandi áletrun á dönsku: En Islands Bonde og hans son i sin Kirke
Dragt. Tegnet i Aaret 1794. af Th. Skovelin. Frummyndin er í eigu Þjóðminjasafns Dana:
Nationalmuseet, Nyere Tid, BREDE. 1794. af Th. Skovelin. Frummyndin er í eigu Þjóðminja
safns Dana: Nation
EFTIR ELSU E. GUÐJONSSON
/
ARIÐ 1783 gerðist sá atburður norð-
ur í Eyjafirði að tvítugur piltur,
Þorvaldur Þorvaldsson (1763-1825)
frá Skógum á Þelamörk, varð upp-
vís að því að hafa líkt eftir dönskum
ríkisbankaseðli og framvísað honum. Um þetta
segir svo í Djáknaannálum það ár:
Einn maður í Eyjafjarðarsýslu, Þorvaldur að
nafni, tilbjó falskan bancóseðil, lagði hann svo
inn í Akureyrarhöndlun, var hann síðan fangað-
ur og fluttur til sýslumanns, síðan dæmdur frá
lífí, fyrst af sýslumanni, síðan af lögmanni og
sendur út til Khafnar hér um 2 árum seinna og
suppliceraði amtmaður um vægð fyrir hann, því
hann hafði verið atgjörvis- og íþróttamaður,
sem merkja má af því að hann gat gjört sinn
seðil svo líkan þeim dönsku bancóseðlum að ei
varð frá þeim þekktur af öðru en pappírnum.1
Atburðar þessa er víðar getið í íslenskum
ritum frá 18. og 19. öld,2 sem og í nýrri ritum3
auk þess sem skáldsaga byggð á ævi Þorvaldar
og afkomenda hans kom út hér á landi 1993.4
Ytra var dóminum yfir Þorvaldi breytt í ævi-
langa þrælkun. Hann fékk þó frelsi eftir nokk-
ur ár (17886), bjó um tíma í Kaupmannahöfn,
kvæntist þar danskri konu og eignaðist með
henni son. Heim til íslands var hann alkominn
1807 og dvaldist þá á Möðruvöllum 1 Hörgárdal
hjá Stefáni Þórarinssyni amtmanni
(1754-1823).° Hann var þá orðinn ekkjumaður,
en sonur hans varð eftir í Danmörku og ólst
þai- upp. Gerðist sonurinn þar bóksali, en mun
einpig hafa tengst okurlánum.7
Árið 1815 kvæntist Þorvaldur ekkju á Ytra-
Gili í Hrafnagilssókn, en mun hafa misst hana
um sex árum síðar. Frá 1822 var Þórvaldur til
heimilis hjá systursyni sínum og nafna, frá
1824 að Naustum í sömu sókn, þar sem enda-
lok hans urðu þau árið 1825 að hann var stung-
inn til bana af Vigfúsi Thorarensen kans-
ellísekretera (1787-1843), sinnisveikum syni
Stefáns amtmanns.
I Danmörku nefndi Þorvaldur sig Skógalín
(Schovelin, Skovelin) og hélt því nafni eftir að
heim kom. Auk „bancóseðilsins“ sem hann dró
upp á unglingsárum sínum og varðveist hefur
með dómsskjölum í Þjóðskjalasafni íslands,
eignaðist Þjóðminjasafn Dana, Nationalmu-
seet, árið 1920 litaða teikningu eftir hann frá
árinu 1794. Stærð myndarinnar ásamt strik-
aðri umgerð er 23,6x19,5 cm. Undir henni er
svofelld áletrun á dönsku: En Islands Bonde
og hans son i sin Kirke Dragt. Tegnet i Aaret
1794. af Th. Skovelin.
Algengur klæðnaður karla af alþýðustétt á
seinni hluta 18. aldar var mussa, vesti eða
brjóstadúkur, peysa, hnésíðar niðurþröngar
lokubuxur, ullarsokkai’ og íslenskir skór. Klút-
ar voru um hálsinn, og á höfði báru menn ýmist
svartan, fremur kolllágan barðahatt eða einlita
eða bekkjótta prjónahúfu með skúf. Peysurnar
munu hafa verið einhnepptar, en mussurnar og
vestin ýmist einhneppt eða tvíhneppt. Hnésíðu
lokubuxurnar lögðust af á fyrri hluta 19. aldar,
en í staðinn komu langbuxur samkvæmt er-
lendri tísku.8
Klæðnaður feðganna á mynd Þorvaldar er
einmitt dæmigerður fyrir íslenska karlmanns-
búninga undir lok 18. aldar. Þeii- eru í svörtum
tvíhnepptum mussum og með rauða hálsklúta;
vestin, annað grænt en hitt blátt, eru einnig
tvíhneppt. Báðir eru þeir í svörtum hnésíðum
lokubuxum, felldum um mjaðmirnar en þröng-
um niður og hnepptum utanfótar; þá eru þeir í
bláum sokkum, með gul sokkabönd neðan við
hné, og á svörtum íslenskum skóm með hvítum
hæl- og ristarþvengjum. Á höfði er bóndinn
með svartan, fremur lágan barðabreiðan hatt,
en pilturinn með dökkbláa skotthúfu með rauð-
um skúf.
Að því er best er vitað hefur mynd þessi áð-
ur birst svörVhvít í þremur íslenskum ritum,
1929,1961 og 1985,9 en ekki í lit fyrr en á póst-
korti sem höfundur gaf út 1994 með leyfi Þjóð-
minjasafns Dana. 13.2.1999.
Tilvitnanir
1. „Annáll Tómasar Tómassonar stúdents á Stóru-Ás-
geirsá í hreinskrift Hallgríms Jónssonar djákna á
Sveinsstöðum eða Úr Djáknaannálum 1731-1794,“ Ann-
álar 1400-1800, VI (Reykjavík, 1987), bls. 250.
2. Jón Sveinsson, „Viðauki íslands árbókar 1782-1792,“
Annálar 1400-1800, V (Reykjavik, 1955- 1988), bls. 109
(1783); Jón Espólín, Íslands Árlia'kr í sögu-formi, XII
(Kaupmannahöfn, 1865), bls. 355 (1825); Pjetur Guð-
mundsson, Annáll nitjándu aldar, I (Akureyri, 1912), bls.
355 (1825); og [Gísli Konráðsson], Æfisaga Gísla Kon-
ráðssonar ens fróða skrásett af honum sjálfum. Sögurit
VIII (Reykjavik, 1911-1914), bls. 94.
3. Jón Helgason, íslendingar í Danmörku fyr og síðar
(Reykjavik, 1931), bls. 163-165; Jón Helgason, Öldin átj-
ánda. Minnisverð tíðindi 1761-1800 (Reykjavík, 1961),
bls. 157 (1784). Jón Hjaltason, Falsarinn og dómari hans
(Akureyri, 1995), bls. 7-39.
4. Björn Th. Björnsson, Faisarinn (Reykjavík, 1993).
5. Jón Hjaltason (1995), bls. 24.
6. Munnleg heimild frá Einari Magnússyni Akureyri i
símtali 3.11.1994, sem vitnaði í Safn um eyfirska ætt-
fræði, handrit eftir Sigurð Gunnar Jóhannesson á
Hrafnagili, kennara (1912-1988). Einar gat þess að í
handriti Sigurðar væri „Skóvelín" sagður snikkari og
vinnumaður á Möðruvöllum hjá Stefáni amtmanni 1807.
Samanber Jón Hjaltason (1995), bls. 25, sem vitnar í
sálnaregistur fyrir Möðruvallaklaustursókn frá 1807.
7. Sonurinn hét Peter Thorsen Schovelin, sjá Jón
Hjaltason (1995), bls. 26. Um hann sjá einnig Benedikt
Gröndal, Dægradvöl. (Æfisaga mín.) (Reykjavík, 1923),
bls. 173. Aðalgeir Kristjánsson (útg.), Bréf Konráðs
Gíslasonar (Reykjavík, 1984), bls. 58.
8. Frá því um miðja 19. öld hefur ekki verið um að ræða
sérstakan klæðnað íslenskra karlmanna. Hvað viðkemur
hversdagsklæðnaði íslenskra karlmanna þá hefur hann í
sniði alla tíð síðan lylgt erlendri tísku - ef til vill nokkuð
síðbúinni ú stundum - þótt hann haii um leið hvað efni
varðar hlotíð að fara eftir stöðu og fjárhagslegri getu
hvers og eins. Segir enda Sigurður málari Guðmundsson
berum orðum í grein um íslenska kvenbúninga sem birt-
ist í Nýjum félagsritum 1857 (bls. 3—4): „Eg skammast
mín ... að ljósta upp þeim óhróðri, að hann [þ. e. búning-
ur karlmanna] er ekki umtals verðr sem þjóðbúníngr.
Þess skal getíð að frá þeim tíma er Sigurður Guðmunds-
son breytti faldbúningi kvenna f skautbúning
(1859-1860) hafa karlmenn tíl spari og hátíðabrigða bú-
ist svörtum eða dökkum jakkafótum, ,jacket“ eða kjól-
fótum. Þarf ekki annað en að skoða ljósmyndir, tíl dæm-
is af brúðhjónum, frá seinni hluta 19. aldar og byrjun
þeirrar tuttugustu, til þess að ganga úr skugga um
þetta. Og nú á dögum er hefð fyrir því að ef kona klæðist
skautbúningi eða kyrtli er karlmaður að jafnaði í kjólfót-
um.
9. Sigfús Blöndal og Sigurður Sigtryggsson, Myndir úr
menningarsögu lslands (Reykjavík, 1929), nr. 51,
myndatexti bls. 8: „BÓNDI OG SONUR HANS A
SPARIFÖTUM. Teikning med litum, í F M Kh. gerð
1794 af Th. Skovelin, íslendingi sem settist að í Kaup-
mannahöfn um 1780.“ Jón Helgason (1961), bls. 206:
„Sparibúnir feðgar í mussum." Æsa Sigurjónsdóttír,
Klæðaburður íslenskra karla á 16., 17. og 18. öld Reykja-
vík, 1985, bls. 61: „Bóndi og sonur hans í sparifótum,
svipuðum þeim sem Sveinn Pálsson lýsir í Ferðabók
sinni. Myndin er gerð 1794 af Þ. Skógalín. Varðveitt í
Folkemuseet í Kaupmannahöfn. Úr bók Sigfúsar Blön-
dals: Myndir úr menningarsögu Islands. Reykjavík •
1929.“
Rilaskrá - Heimildir:
Prcntuð rit:
„Annáll Tómasar Tómassonar stúdents á Stóru-Ás-
geirsá í hreinskrift Hallgríms Jónssonar djákna á
Sveinsstöðum eða Úr Djáknaannálum 1731-1794,“ Ann-
álar 1400-1800, VI. Reykjavík, 1987. Bls. 1-330.
Björnsson, Björn Th. Falsarinn. Reykjavík, 1993. Blön-
dal, Sigfús, og Sigurður Sigtryggsson. Myndir úr mcnn-
ingarsögu íslands. Reykjavík, 1929.
Espólín, Jón. íslands Árbækr í sögu-formi, XII. Kaup-
mannahöfn, 1855.
Gröndal, Benedikt. Dægradvöl. (Æfisaga mín.) Reykja-
vík, 1923.
Guðmundsson, Gils. Öldin sem leið. Minnisvcrð tíðindi
1801-1860. Reykjavík, 1955.
Guðmundsson, Pjetur. Annáll nítjándu aldar, I. Akur-
eyri, 1912.
Guðmundsson, Sigurður. „Um kvennbúnínga á íslandi,“
Ný félagsrit. Kaupmannahöfn, 1857. Bls. 1-53.
Hjaltason, Jón. Falsarinn og dómari hans. Akureyri,*'
1995. Bls. 7-39.
Helgason, Jón. Islendingar í Danmörku fyr og síðar.
Reykjavík, 1931.
Helgason, Jón. Öldin átjánda. Minnisverð tíðindi
1761-1800. Reykjavík, 1961.
[Konráðsson, GísliJ. Æfisaga Gisla Konráðssonar ens
fróða skrásett af honum sjálfum. Sögurit VIII. Reykja-
vík, 1911-1914.
Kristjánsson, Aðalgeir, útg. Bróf Konráðs Gíslasonar.
Reykjavík, 1984.
Ólason, Páll Eggert íslenskar æviskrár IV-V, Reykja-
vík, 1951-1952.
Sigurjónsdóttir, Æsa. Klæðaburður íslenskra karla á
16., 17. og 18. öld. Reykjavík, 1985.
Sveinsson, Jón. „Viðauki íslands árbókar 1782-1792,“
Annálar 1400-1800, V. Reykjavík, 1955-1988. Bls.
103-122.
Skjöl:
Nationalmuseet, Kaupmannahöfn. Safnskrá. Nr. L463.C
= 614/1920.
Munnlegar heimildir:
Magnússon, Einar. Akureyri. Símtal 3.11.1994.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. APRÍL 1999 1 5