Lesbók Morgunblaðsins - 10.04.1999, Blaðsíða 19

BLÁSKEGGUR OG
GEORG TRAKL
Margir þekkjg söguna um Bláskegg og einnig leikrit og
tónverk um hann. Sagan hefur orðið mörgum hugleikin
þótt ekki geti hún talist hugljúf. JOHANN
HJALMARSSON hafói spurnir af lítt kunnu leikverki eftir
austurríska Ijóðskáldið Georg Trakl þar sem hann sækir
efni í þessa gömlu sögu.
AUSTURRÍSKA ljóðskáldið Georg
Trakl (1887-1914) er talinn meðal
helstu skálda expressjónismans og
eitt þeirra skálda sem höfðu mikið
gildi fyrir þróun ljóðlistar aldarinnar. Trakl
lærði íyfjafræði og starfaði sem slíkur í upp-
hafí fyiTÍ heimsstyrjaldar. Hann hneigðist til
óhóflegrar lyfjaneyslu og er fullyi't að þessi
veikleiki hans og ógnir stríðsins hafí orðið
honum ofviða og þess vegna hafi hann svipt
sig lífi.
Styrjöldin speglast í ljóðum Trakls, ekki
síst Grodek, sem er meðal þeirra síðustu sem
hann orti. En ekki eru öll ljóð hans full af
óhugnaði heldur gagntekin lífsvilja þar sem
náttúran og andblær stundarinnar gæða orð-
in dul og margræði. Sumt er torráðið í þeim.
Trakl nefnir oft systur sína í ljóðunum, tal-
ar um systurskuggann m. a. og er það rakið
til óeðlilegs sambands þeiira systkina. Trakl
er sagður hafa lagt ást á systur sína og ekki
neina venjulega systkinaást.
í tilefni þess að væntanlegt er úrval verka
Trakls á sænsku birtir sænska tímaritið
Lyrikvannen (fyrsta tölublað 1999) brúðu-
leikritið Bláskegg eftir hann og greinar eftir
þýðandann Peter Handberg. Heimildir um
leikritagerð Trakls eru að mestu sóttar til
Handbergs.
Ástriðumorðinginn Blóskeggur
Bláskeggur Trakls er birtur í heild í ritinu.
Brúðuleikurinn varð til í febrúar 1910. Hann
byggist sem fyrr segir á Bláskeggsminninu.
Bláskeggur er riddari sem myrðir eiginkon-
ur sínar. Þær hafa brotið gegn því heiti við
riddarann að opna ekki dyrnar þar sem hann
geymir líkin. Bláskeggur er ófær um að
gegna karlmennskuskyldum við konur. í
staðinn grípur hann til ástríðumorðs.
Bláskeggur Trakls segir við fórnarlamb
sitt, ungu stúlkuna bleiku: „Ég elska þig jafn
heitt og þinn hreinlífí vinur! / En viljirðu,
litla barn, að fullu verða mín - / verð ég í
Drottins nafni að skera sundur á þér hálsinn!
/ Dúfan mín, ég skal drekka rautt blóð þitt /
... ég skal svelgja í mig innyfli þín/ sköp þín
og meydóm þinn.“
Sérfræðingar í Trakl-fræðum telja að leik-
ritið hefði getað slegið í gegn, kallað frekar
fram ofsahlátur hjá áhorfendum en skelf-
ingu. Sjálfur talar Trakl um hlátur og vitfirr-
ingu en þyngra vegur að margra dómi hið
leikræna, það sem speglai’ hið innra æði höf-
undarins, samband hans við systur sína
Grete og það hve hann er háður lyfjunum.
Trakl-fræðingurinn Otto Basil lítur á leikrit-
ið sem afturhvarf fullþroska skálds til
gelgjuskeiðsins og kynóranna þar sem
systirin er í aðalhlutverki.
Lióðskdldið yfirgnsefir
Ljóðskáldið Georg Trakl yfírgnæfír í hug-
um manna enda eitt helsta skáld expessjón-
ismans og við hliðina á Hölderlin og Rilke
eitt mesta skáld þýskra bókmennta. Prósa-
GEORG TRAKL var kunnastur fyrir Ijóð sín en
hann samdi einnig brúðuleikrit um Biáskegg.
verk hans og leikrit eru lítt kunn. Sagt er að
hann hafi dreymt um frama sem leikrita-
skáld á yngri árum. Árið 1905, þá átján ára,
kynntist hann í hópi skáldbræðra í Salzburg
leikritahöfundinum Gustav Streicher (hann
var sagður léttúðugur og andborgaralegur
og naut hylli ungs bókmenntafólks) og það
var fyrir hvatningu frá honum sem Trakl hóf
leikritagerð. Ári seinna, 31. mars 1906, var
leikrit Trakls, Dánai’dagurinn, sett upp hjá
Salzburger Stadt-Theater með aðstoð
Streichers og fyrir fullu húsi. í september
sama ár vai- leikritið Fata morgana komið á
fjalirnar. Trakl eyðilagði handrit þessara
verka svo að eingöngu gamlir leikdómar eru
til sem heimildir um þau.
í Dánardegi verður blindur unglingur yfir
sig ástfanginn af ungri stúlku að nafni Grete
GEORG TRAKL
GRODEK
Jóhann Hjálmarsson þýddi
A kvöldin bergmála afbanvænum vopnum
haustlegir skógar, gullnar sléttur
og blá vötn. Yfír þeim sólin
myrkari snýst Nóttin umkringir
deyjandi hermenn, villta kveinstafí
tættra vara.
En í högunum, heimkynnum reiðs guðs,
hljóðlega safnast rauð ský,
hið úthellta blóð, kalt skin mánans;
allar götur enda í svartri rotnun.
Undir gullnu limi nætur og stjama
reikar systurskugginn gegnum þögulan lundinn
til að heilsa öndum hetjanna, blæðan di höfðum;
og lágt óma í sefínu dimmar flautur haustsins.
0, stoltari sorg! Þér málmölturu,
heitur Iogi andans elur í dag voldugan sái-sauka:
óborna niðja.
(nafna systurinnar) og telur ást hennar til
sín jafn heita. Hugur stúlkunnar er aftur á
móti allur hjá stúdentinum Fritz (nafni bróð-
ur Trakls) og unglingurinn fargar sér fyriiv
opnum tjöldum. Fata morgana er líka harm-
leikur. Einmana förumaður reikar um í eyði-
merkurnótt. Hann þykist hafa átt ástarnótt
með Kleópötru en þegar hann kemst að því
að um hefur aðeins verið að ræða hyllingu
fleygir hann sér fyrir björg.
Fata morgana var að mestu leyti rifíð nið-
ur, jafnvel af Trakls eigin blaði, Salzburger
Volksblatt. Trakl gerði fleiri tilraunir til að
skrifa leikrit en án árangurs.
Orð sem einn vina Trakls, Karl Röck,
hafði eftir honum, þykja lýsa honum vel:
„Það gengur yfirleitt ekki að tala saman,?*
ekki heldur í ljóðum." Mynd (sjá ofan) hefur
þótt gera hann æði tortryggilegan og menn
hafa notað um hana orð sem varla geta talist
jákvæð fyrir skáldið.
Trakl var lengi með sjálfsmorð í huga og
svo lét hann verða af því. Talið er að hann
hafí skrifað (m. a. Bláskegg) undir áhrifum
kókaíns og klóróforms.
TÓNLIST
Sfgildir diskar
BACH
J. S. Bach: Goldberg-tilbrigðin, BWV 988. Rosa-
lyn Tureck, píanó. Deutsche Grammophon 459
599-2. Upptaka: DDD, Hamborg 3/1998. Út-
gáfuár: 1999. Lengd (2 diskar): 91:10 [auk CD-
pluscore margmiðlunarefnis frá Schott]. Verð
(Skífan): 2.999 kr.
BACH var maður hvorki sigldur né víðför-
ull eins og landar hans Handel og Telemann.
En það sem hann náði þegar á unga aldri að
tileinka sér af alþjóðlegum tónbókmenntum
er samt lygi líkast. Þannig varð hinn heima-
kæri orgelsnillingur, hvers átthagasvæði í
Thiiringen og Efra Saxlandi hefði leikandi
rúmazt innan Þingeyjasýslna, snemma alþjóð-
legur samnefnari helztu strauma og stefna í
Norðurálfu á hvítum nótum og svörtum, eins
og bezt verður séð í dag, þegar sáld tímans
hefur gi-eint hismi tízku og staðhátta frá
kjarnanum og dregið fram varanlegt gildi
þessa hugsanlega mesta tónskálds sem uppi
hefur verið.
Bach þykir öðrum barokkmeisturum frem-
ur hafa tekizt að sameina fjölbreytileika og
vandvirka formbyggingu. En spurning er
hvort nokkurt hinna stærri hljómborðsverka
Bachs sé auðugra af bæði formrænum stór-
hug og sterkri persónulegri tilhöfðun en „Aria
mit 30 Veránderungen“, öðru nafni Goldberg-
tilbrigðin. Ef trúa má Forkel, fyrsta ævi-
skrárritara tónskáldsins, voru þau samin fyrir
Kayserling nokkurn gi-eifa, sendiherra Rússa
í Dresden, er kvað hafa átt erfitt um svefn og
sárvantaði tónlist, með hverri kammersemb-
alisti hans Goldberg, einn færasti nemandi
Bachs, gæti stytt húsbónda sínum vökustund-
ir.
Þótt hljómi sem heilber uppspuni, hefur
enn ekki tekizt að afsanna þessa rómantísku
FRAM, FRAM,
FYLKING ...
arfsögn, er hafði fyrir satt að tilbrigðiðin
þrjátíu frá árinu 1741 (útg. 1742) hefðu mætt
kröfum kaupandans með mestu ágætum.
Hitt þykir þó enn merkilegra, hvað þessi
frægasta svefnpilla tónbókmenntanna segir
okkur nútímamönnum mikið, því ekkert til-
brigðaverk af sömu stærðargráðu þykir nú
standa jafnfætis Goldberg-tilbrigðunum að
gæðum, nema ef vera kynnu Diabelli-til-
brigði Beethovens. Það er ekki bara hvað
smíðin er stórbrotin og njörfuð - 30 ólík til-
brigði um saraböndu-“aríu“ - eða öllu rétt-
ara, bassagang hennar (verkið mætti jafnvel
kalla risavaxna passacaglíu) - sem fyrst má
finna í Nótnabók Önnu Magdalenu Bach
(1725) og gæti svosem eins verið eftir bláó-
þekktan utanfjölskyldumann, þar sem skipt-
ast á í þrenndarniðurröðun fígúru-tilbrigði,
skapgerðartilbrigði og kanonar um einund-
ar- og upp í níundarsvar. Hitt er engu minna
um vert hvað verkið ber með sér einkenni-
lega djúpa heildarfyllingu. Framvindukennd
þess er sérlega mögnuð, þótt fremur gefi til-
fínningu af dáleiðandi hringsóli kringum
miðju en af dýnamísku drama í nútímaskiln-
ingj.
Ólíkt „gamla testamenti" píanista, Vel-
tempraða hljómborðið I - II, eru Goldberg-til-
brigðin greinilega gerð til að mega hlýða á frá
upphafi til enda (líklega lengsta hljómborðs-
verk Bachs sem svo er um farið). Eftir því
sem á líður, er eins og hlustandinn öðlist sí-
aukna vídd og innsýn, svipað og við lestur
góðrar sögu. Það er því ekki ónærtækt eins
og sumir hafa gert að likja tilbrigðunum við
lífslýsingu, sem hefst og endar á látlausum
mansöng Ai-íunnai’.
Síðan skiptast á skin og skúrir, ólga og
kyrrð, háleitt og jarðbundið, en að lokum
bregður Bach með brosi út í annað upp
„quodlibet". Hann vitnar þar í tvö þekkt þýzk
þjóðlög, „Ég hvarf frá þér um langa hríð“ (á
þar vísast við Aríuna, sem loks, eftir 80 mín.
tjarveru, birtist aftur að quodlibetnum lokn-
um) og „Kál og rófur flæmdu mig að heiman“
í góðlátlegu sjálfsháði (sbr. þ. máltækið „wie
Kraut und Riiben“ = „í belg og biðu“; síðar-
nefnt lag er annars kunnara hérlendis sem
„Fram, fram fylking").
Slíkir quodlibet-leikir munu hafa vinsælir á
ættarmótum Bachanna, og enn í dag, tveim
öldum eftir að þessi einstæða tónlistarmanna-
ætt hvarf sýnum, er eins og hlustandinn sé
allt í einu staddur í miðjum fjögurra kynslóða
fjölskyldufansi suður á Efra-Saxlandi, þegar
kemur að þessu heillandi lokatilbrigði, áður
en lífshringurinn bítur í sporð sér með ítrek-
un upphafsaríunnar og friðsæld umlykur
hlustandann sem ekki er hægt að lýsa með
orðum.
Rosalyn Tureck (f. 1914) er bandarísk af
tyrknesk-rússneskum ættum. Hún hefur
rannsakað og skrifað fjölda bóka og greina
um Bach og barokk-túlkun, stofnaði og
stjórnaði um miðja öldina Bach-hljómsveit og
veitir tónsögulegri rannsóknarstofnun for-
stöðu er ber hennar nafn. Fáir núlifandi pí-v.
anistar eða semballeikarar eru eins vel heimá
í hljómborðsverkum Bachs og hún, og Gold-
bergtilbrigðin hafa verið henni stöðugur fylgi-
nautur síðan 1932. Hún vinnur hér það afrek
að leika þetta kröfuharða risaverk inn á plötu
84 ára gömul með árangri sem helzt má jafna
við þverstæðukenndan ferskleika jafnaldra
hennar Svends Asmussens á djassfiðlu. Vera
kann að víða sé klippt og skorið, en það heyr-
ist varla nokkurs staðar, enda megnar ekki
einu sinni framþróaðasta upptökustjórnar-
tækni okkar tíma hvort eð er að dylja óinnlif-
aðan flutning. í stuttu máli sagt missti undir-
ritaður bæði nef og munn við fyrstu kynnin og
hefur hvorugt endurheimt síðan. Slíkan skýr-
leika fínnur maður annars helzt hjá Glenn
Gould, en hér er hann tiktúrulaus. Svona
spilamennska er handan og ofan við alll^
tízkukarp um „upprunalegan“ flutning. Hún
er gerð til að endast, og sem betur fer heyrist
manni, að upptakan hafi heppnazt eins og
bezt verður á kosið.
Á fyrsta diski settsins fylgir margmiðlunar-
pakki, „CD-pluscore“, með upplýsingagagna-
banka um verk, höfund og túlkanda, myndum
og útprentanlegum nótum, sem einnig má
skoða á tölvuskjánum meðan spilað er. Þvílíku
var spáð í upphafi geislavæðingar, þótt fram-
kvæmdir hafi látið á sér standa þar til nú.
Mest er gagnið af nótunum, enda BWV 988
dæmigert verk sem rýna má í það óendan-
lega, og taka auk þess ekki upp pláss í líkingu
við stóra hljómsveitarpartitúra, er sennilegaSf
þurfa DVD-diska til að komast fyrir. Verður
gaman að sjá hvort stærri skammtar fái þar
inni í framtíðinni.
Ríkarður Ö. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 10. APRÍL 1999 15-