Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1999, Blaðsíða 7

LATÍNU-
HREYFINGIN
OG UPPHAF MENNTASKÓLA Á AKUREYRI
EFTIR SIGURGEIR GUÐJÓNSSON
Sjónarmið latínuhreyfingarinnar féllu ekki í góðan jarð-
veg hjó norðlenskum skólamönnum. Tillagan um heild-
stæðan skóla var ólitin í hæsta móta varasöm. Það væri
óskynsamlegt að meta 13 óra börn til langskólanóms.
/
APESSU ári eru 71 ár síðan
Menntaskólinn á Akureyri
hóf að útskrifa stúdenta. Af
því tilefni er ekki er ekki úr
vegi að víkja nokkrum orð-
um að skólaumræðunni hér
á landi á þriðja áratug þess-
arar aldar.
Baráttan fyrir æðri menntastofnun á Norð-
urlandi á sér upphaf í endalokum Hólaskóla
1801. Afangi á þeim braut var stofnun Möðru-
vallaskóla 1880, en það var fyrir tilstilli séra
Arnljóts Olafssonar á Bægisá. Skólinn var síð-
an fluttur inn á Akureyri eftir branann fræga
1902 og gekk síðan undir nafninu Gagnfræða-
skóli Akureyrar. Árið 1908 var komið á full-
komnu sambandi hans og Menntaskólans í
Reykjavík. Þá gátu nemendur að norðan
gengið beint í fjórða bekk lærdómsdeildar
Menntaskólans eftir þriggja ára gagnfræða-
nám. A árum heimsstyrjaldarinnar fyrri tóku
þær raddir að heyrast að skólinn fengi rétt til
að útskrifa stúdenta svo ekki þyrfti að senda
stúdentsefnin frá skólanum. Talsmenn þessa
voru meðal annarra tveir kennarar skólans,
þeir Stefán Stefánsson skólameistari og Bryn-
leifur Tobíasson íslenskukennari. Að auki lét
svo séra Matthías Jochumsson til sín taka.
Reyndar fengu þeir sína mótspyrnu, þar bar
mest á Jónasi Þorbergssyni, ritstjóra Dags,
sem vildi frekar efla alþýðumenntun í stað
langskólanáms. Það var ekki fyrr en í upphafi
þriðja áratugarins, með tilkomu hinnar
svokölluðu latínuhreyfmgar, sem umræðan
færðist frá Akureyrarblöðunum yfir á lands-
vísu. Hreyfingin eyddi allri óeiningu meðal
Norðlendinga því hún var íhaldssöm og sporn-
aði gegn öllum meiriháttar breytingum á
skólakerfinu. Slíkt var hvorki í þágu norð-
lensks almennings né menntamanna. En
hvaða hreyfing var þetta sem svo rækilega átti
eftir að hrista upp í íslenskri skólaumræðu?
Breyttur menntaskóli!
Latínuhreyfingin samanstóð af hörðum
kjarna kennara Menntaskólans í Reykjavík og
gamalla nemenda skólans er létu sig mennta-
mál mjög varða. I því tilliti má sérstaklega
nefna alþingismennina Magnús Jónsson, Sig-
urð Stefánsson og Bjarna Jónsson frá Vogi.
Hreyfingin spratt upp vegna skipulagsbreyt-
inga sem gerðar vora á Menntaskólanum í
Reykjavik árið 1904. Einkum var það tvennt
sem olli óánægju, skiptingin í gagnfræða- og
lærdómsdeild og hversu mjög dregið hafði ver-
ið úr latínukennslu á kostnað móðurmáls og
náttúrafræðikennslu. Vegna þessa útskrifuðust
orðið of margir stúdentar árlega. Prófessorarn-
ir dr. Guðmundur Finnbogason og Sigurður P.
Sívertsen skiluðu álitsgerð um skipulag skólans
haustið 1920. Niðurstaða athugunar þeirra fól í
sér að gera hann aftur að samfelldum sex ára
skóla. Einnig vildu þeh’ auka latínukennsluna
og herða inntökupróf. Álitsgerðin varð síðan
ramminn að frumvai'pi til laga um breytingar á
Menntaskólanum í Reykjavík sem lagt var fyrir
þingið 1921. Síðan var reynt að keyra fram-
varpið svo til árlega í gegnum þingið til 1926,
mestar urðu umræðumar árin 1921 og 1923.
Það var tæpast ætlunin með frumvarps-
gerðinni að blása í lúðra gegn norðlenskum
skólamönnum heldur aðeins að breyta eina
skóla landsins sem réttinn hafði til að útskrifa
stúdenta. Slíkt var þó óhjákvæmilegt, því ætl-
unarverk þeirra sem stóðu að frumvarpinu
vann í fyrsta lagi gegn hugmyndum um norð-
lenskan menntaskóla. I öðru lagi spratt upp
ágreiningur af kennslufræðilegum toga. I
þriðja lagi myndi óskiptur Reykjavíkurskóli
án menntaskóla á Akureyri rjúfa þau tengsl
sem voru komin á milli gagnfræðaprófs frá
skólanum á Akuréyri og lærdómsdeildarinnar.
Þess vegna lagði Þorsteinn M. Jónsson fram
frumvarp fyrir stofnum menntaskóla á Akur-
eyri.
Hvað vildu liðsmenn
latínuhreyfingarinnar?
Hvað varðar skiptinguna í gagnfræða- og
lærdómsdeild fannst þeim er stóðu að latínu-
hreyfingunni ekki við hæfi að þeir sem ætluðu
sér að leggja stund á háskólanám og þeir sem
stefndu á gagnfræðapróf eitt og sér væru
samferða í gegnum gagnfræðadeild Mennta-
skólans. Slíkt væri ósamrýmanlegt hvorum
hópnum um sig. Magnús Jónsson setti skoðan-
ir sínar fram á snyrtilegu líkingamáli í þing-
ræðu árið 1921.
Hugsum okkur, að tveir menn sjeu að reisa
hús. Annar reisir sjer stórhýsi mikið, hinn
byggir smátt, aðeins eina hæð. Nú er óhugs-
anlegt, að báðir mennirnir fari eins að við und-
irbúning og byggingu þessara húsa. Þegar
lagður er gi-undvöllur undir hús, verður að
sníða hann eftir því, hve háreist húsið á að
verða. Það er heimska að kosta upp á of sterk-
an grundvöll undir litla húsið og eyða í hann
ærnum tíma og firnum af fje. Þó er enn meiri
heimska að reisa hann veikan undir stórt og
hályft. Hvorttveggja yrði til skaða báðum
þessum húsum.
Liðsmenn latínuhi-eyfingarinnar töldu að
þeir sem legðu stund á langskólanám þyrftu
breiðan grunn og því skyldi núverandi gagn-
fræðastig Menntaskólans breyta um form og
gerast beinn undirbúningur undir slíkt nám.
Þriggja ára seta í lærdómsdeildinni væri ekki
nægur undirbúningur undir strembið háskóla-
nám. Það þyrfti að venja nemendur við erfið
viðfangsefni svo þeir skildu hversu erfiður
húsbóndi vísindin geta verið. Þeir töldu öðra
máli gegna um þá nemendur sem ekki ætluðu
sér í langskólanám heldur vildu ljúka gagn-
fræðapófi. Þeir þyrftu minni grannþekkingu í
einstökum vísindagreinum, námið skyldi allt
vera „praktískara“ svo viðkomandi gæti nýtt
sér það í hinu daglega lífi. Ekki væri hægt að
fullnægja þessum ólíku þörfum samtímis. Það
gerði öllum hlutaðeigandi vont til að reyna
það, lausnin væri því aðskilnaður þessara
tveggja hópa. Þess vegna töldu liðsmenn lat-
ínuhreyfingarinnar brýnt að stofna sérstakan
gagnfræðaskóla í Reykjavík þar sem rúmlega
90% nemenda gagnfræðadeildarinnar lykju
stúdentsprófi úr skólanum. Skólinn væri því í
raun nýttur sem sjálfstæður heildarskóli.
Skiptingin í lærdóms- og gagnfræðadeild væri
því tímasóun og flestum til ama. I raun ættu
Norðlendingar að vera stoltir af því að hafa
stærsta gagnfræðaskóla landsins í sínu kjör-
dæmi, tengslin við Menntaskólann í Reykjavík
gerðu Gagnfræðaskóla Akureyrar einungis að
ósjálfstæðri undirbúningseild þess síðar-
nefnda. Það skipti einnig miklu máli í rök-
semdafærslu liðsmanna latínuhreyfingarinnar
að sá hópur sem lyki stúdentsprófi yxi ekki um
of. Slík þróun myndi ala á upplausn og sundur-
lyndi þar sem þjóðfélagið gæti ekki séð þess-
um vaxandi fjölda fyrir viðeigandi atvinnu. Ný
stétt kæmi fram á sjónarsviðið, hinn lærði ör-
eigalýður. Sigurður Stefánsson minntist á
þetta á þinginu árið 1923:
Það eru menn, sem eytt hafa bestu árum æfi
sinnar í bóknám, en fá ekkert við slíkt að
starfa, en eru orðnir lítt færir til annarra
starfa, eða fráhverfír þeim, og flosna svo ein-
hvern veginn upp.
I þessu ljósi væri því ekki skynsamlegt að
fjölga þeim skólum sem útskrifuðu stúdenta.
En hvernig var best að hindra að hver sem
Teikning/Örlygur Sigurðsson
MENNTASKÓLINN á Akureyri er enn í húsinu sem reist var 1902.
MyndinA/iö prófborðið eftir Örlyg Sigurðsson
SJÓNARMIÐ latínuhreyfingarinnar féllu ekki í góðan jarð-
veg hjá norðlenskum skólamönnum. Tillagan um heild-
stæðan skóla var álitin í hæsta máta varasöm.
er settist á skólabekk og gerði kröfu til þess
að teljst „fínn“ maður þjóðfélaginu til óþurft-
ar? Eins og nafnið á hreyfingunni gefur til
kynna var töfralausnin aukin latínukennsla.
Talsmenn hennar töldu að eftir að dregið hafði
verið úr latínukennslu í Menntaskólanum í
Reykjavík vantaði alla þungamiðju í námið.
Eitthvað sem gerði kröfu til nemandans og
efldi með honum dáð og dug. Latínan þroskaði
nemendur til nauðsynlegrar auðmýktar.
Magnús Jónsson lýsti kostum latínunnar í
þinginu árið 1921:
Hún er mönnum ókunn með öllu, eifíð og
strembin. Menn standa í fyrstu ráðalausir yfir
þessum flóknu, samanbörðu setningum, sem
virðast tyrfnar og torfærar fyrst, en liggja svo
dásamlega beint við, þegar þær eru skildar.
Latínan er þess vegna námsgrein, sem hægt
er að nota til að rcvna á þolrif nemendanna,
hún er hreinsunareldurinn, sem skilur að það,
sem aðskilja á.
í þessu skyni taldist kennsla í náttúrafræð-
um, sem aukist hefði á kostnað latínunnar, ekki
henta sem skyldi. Þar stæði ónógt fjármagn til
tækjakaupa kennslunni helst fyrir þrifum.
Gagnrýni á
lalinwhreyfinguna
Sjónarmið latínuhreyfingarinnar féllu ekki í
góðan jarðveg hjá norðlenskum skólamönnum.
Tillagan um heildstæðan skóla var álitin í
hæsta máta varasöm. Þar væri óskynsamlegt
að meta 13 ára börn til langskólanáms. Börn
væra misjafnlega fljót að þroskast, einnig væri
erfitt að henda reiður á getu barns til náms og
hugmyndum foreldra um námsgetu þess. Það
kunni því að vera skynsamlegast að halda öll-
um leiðum opnum og sjá hverju fram vindur.
Gagnrýnendur latínuhreyfingarinnar litu ekki
á deildaskiptinguna sem höfuðorsökina fyrir
auknum stúdentafjölda. Þar hefðu styrjaldar-
árin haft mest að segja með sínum bætta efna-
hag og fjölgun Reykvíkinga. Þeir litu því á
stofnun menntaskóla á lands-
byggðinni sem sjálfsagða rétt-
lætiskröfu til að jafna lífskjörin í
landinu. Fi'amhaldsmenntunin
skyldi ekki verða einkamál
þeirra er byggju í Reykjavík.
Þeir töldu ódýrara að sækja
menntun til Akureyi’ar, þar væri
heimavist og ódýrara að afla sér
matar vegna nálægðarinnar við
eitt besta landbúnaðarhérað
landsins. Fleira var tínt til, soll-
urinn í Reykjavík var talinn hafa
slæm áhrif á æskuna. Þá taldist
ft-iðsældin á Akureyri betri kost-
ur fyrir óharðnaða unglinga.
Þorsteinn M. Jónsson var einnig
á þeixri skoðun að í skólann á
Akureyri kæmu nemendur á
öðrum forsendum. Hann sagði í
þingræðu árið 1923:
Verða það synir eða dætur Reykvíkinga eða
ríkra manna, sem mörgum er þrýst til náms
af metnaði foreldranna, fremur en af lær-
dómslöngun? Verða þaðgötudrengir og stúlk-
ur, sem foreldrarnir af tvennu illu kjósa frem-
ur að hafa á skólabekkjum menntaskólans en
í solli götulífsins. Nei, það verða ekki slíkir
nemendur, sem þessi nýja stofnun ryður
braut til menntanna.
Þeim sem töluðu gegn latínuhreyfingunni
fannst latínan heyra sögunni til. Latínunámið
hefði átt heima í skólakerfinu (latínuskólarnir)
þegar framhaldsnám hafði verið lítið annað en
undirbúningur undir prestskap. Því yrði ekki
á móti mælt að latínan hefði verið burðarásinn
í hinum geistlegu fræðum en nú væra tímarnir
aðrir, lærðir menn hefðu fjölbreytilegri starfs-
möguleika og ætti skólakerfið að breyta sam-
kvæmt því. I þessu sambandi var Þorsteinn
M. Jónsson þungorður í þinginu árið 1923:
Ef endilega þaif að fmna upp einhverja náms-
grein, sem er nógu þung, enda þótt hún komi
ekki að neinu haldi í líGiiu, þvi þá ekki að taka
upp t.d. kínversku? Ég ætla að hún muni reyn-
ast enn þá eifíðari en bæði latína og gríska. Þar
að auki er hún mál 1/4 mannkynsins.
Talsmenn þess að stofna menntaskóla á
Akureyri fengu öflugan stuðningsmann þegar
Jónas Jónsson varð kennslumálaráðherra við
í'íkisstjói'nai'skiptin árið 1927. Eitt af fyrstu
embættisverkum hans var að veita með ráð-
hei'rabréfi Gagnfræðaskóla Akui'eyrar rétt til
að útskrifa stúdenta. Fyrstu stúdentarinir út-
skrifuðst síðan árið 1928, alls fimm að tölu. Það
var svo á árinu 1930 að heildstæð lög um eigin-
legan menntaskóla á Akureyri voru samþykkt
frá Alþingi. Stofnun skólans kæfði smám sam-
an latínuhi'eyfinguna sem vildi breyta eina
menntaskóla landsins í latínuskóla að gamalli
fyrirmynd. Timans hjól varð ekki stöðvað.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTfR 17. APRÍL -1999Í* 7