Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1999, Blaðsíða 10

20. ÖLPIN - ÖtP BYITINGA OG BREYTINGfl il
/
ARATUGURINN 1911-
MANNLÍF í SKUGGA STYRJALDAR
EFTIR ÁRNA ARNARSON
Fyrri heimsstyrjöldin hamlaði eðlilegri framþróun ó þessum
óratug, en samt var merkum óföngum nóð. Þar ber hæst
fullveldið 1918, stofnun Hóskóla Islands 1911 og Hæsta-
réttar 1920. Bílaöld hófst, akfær vegur var kominn fró
Reykjavík til Hvolsvallar 1920 og það ór voru 184 bílar ó
landinu. Fyrsta rafveitan kom 1911, Eimskipafélagið var
stofnað 1913 og sama ór hóf Morgunblaðið göngu sína.
ÓTT ýmsar nýjungar komandi
tæknialdar hafi haldið innreið
sína í íslenskt samfélag á öðrum
áratug aldarinnar, bjó þorri
landsmanna við svipuð kjör og að-
búnað og verið hafði um aldir. Til
sveita voru íveruhús víðast hvar
úr torfi og grjóti en efnameiri
bændur höfðu sums staðar byggt sér nútíma-
legri bústaði, sem stundum voru þó nokkurs
konar millistig milli torfbæja og nútímahúsa. í
jarðskjálftunum á Suðurlandi 1896 hrundi og
eyðilagðist fjöldi sveitabæja. í stað torfbæj-
anna voru í mörgum tilfellum byggð timburhús.
Á jarðskjálftasvæðunum voru íbúðarhús því að
öllu jöfnu nútímalegri en annarsstaðar á land-
inu í upphafi aldarinnar.
Tryggvi Emilsson minnist þess í æviminn-
ingum sínum að hafa verið ráðinn sem smali á
bæ í Eyjafirði árið 1912. Innan nokkurra daga
var hann orðinn kvikur af lús. Á þessum bæ
klóraði fólk sér í sífellu og þótti öllum eðlilegt,
enda hafði lúsin verið fylgifiskur fólks á íslandi
um aldir. Þótt nógur matur væri til á þessum
bæ var nýmeti aldrei á borðum, hvorki nýmjólk
né smjör, heldur gamalt saltkjöt og hangikjöt,
rúggrautur með undanrennu, bræðingur, súrt
skyr og súrt slátur gamalt. Maturinn sem smal-
anum var ætlaður var svo knappur að hann var
nánast jafn svangur eftir sem áður. Þær nætur
sem hann vakti yfir ánum fékk hann ekki mat-
arbita alla nóttina. Um þau þrjú sumur sem
hann var smali á þessum bæ segir Tryggvi:
„allt var þar í föstum skoðum, kalt viðmót,
þrældómur, sultur“. Um haustið þegar soðin
voru svið var smalanum úthlutað tveim sviða-
fótum í matinn meðan hinir fengu kjamma auk
sviðafóta. Á þessum bæ féll mönnum aldrei
verk úr hendi. Á meðan Tryggvi las á kverið
var hann látinn prjóna vettlinga, annað var álit-
ið tímasóun. Þessi aðbúnaður hefur þó ekki ver-
ið dæmigerður fyrir íslensk sveitaheimili því
Tryggvi minnist þess að hafa komið á bæi í ná-
grenninu þar sem gengið var eftir því að hann
borðaði nægju sína.
Jafnrétti og menntun
Á þessum öðrum áratug miðaði enn áfram í
baráttunni fyrir réttindum kvenna. Árið 1911
voru sett lög sem tryggðu sama rétt karla og
kvenna í öllum menntastofnunum landsins hvað
varðaði nám og námsstyrki úr opinberum sjóð-
um. Einnig skyldu konur hafa jafnan rétt og
karlmenn til embætta að námi loknu. Á þessum
árum fara konur að láta til sín taka sem sjálf-
stæðir atvinnurekendur. Árið 1912 var opnuð
fyrsta hárgreiðslu- og snyrtistofan á landinu.
Var hún í eigu Kristínar Guðmundsdóttur
Kragh, sem hafði lært fagið í Kaupmannahöfn.
Árið 1914 opnuðu tvær konur fyrsta þvottahús-
ið í Reykjavík. Það sama ár var stofnað fyrsta
verkakvennafélagið á Islandi, Verkakvennafé-
lagið Framsókn. Árið eftir fengu konur og
vinnufólk kosningarétt til Alþingis, en
þurfalingar fengu enn ekki að kjósa og þurftu
enn að bíða 20 ár eftir þeim sjálfsögðu mann-
réttindum. Árið 1920 var kosningaaldur kvenna
og vinnuhjúa lækkaður úr 40 árum í 25.
í upphafi aldarinnar hafði spíritisminn numið
land á íslandi og var atkvæðamesti talsmaður
hans Einar H. Kvaran ritstjóri. Skiptust menn
mjög í tvö hom í afstöðu sinni til sálarrann-
sókna og fóru andstæðingamir oft háðulegum
orðum um spíritismann og nefndu andatrú og
héldu því fram fullum fetum að svik og prettir
væra oftar en ekki í spilinu: „hún er ekki annað
svik og prettir, trúðskrípi og loddaraskapur,
ýmist til að narra fé út úr mönnum, ýmist til að
hafa áhrif á þá með því að láta þá trúa hinu og
þessu“, segir í blaðinu Reykjavík árið 1905.
Fylgismenn töldu uppgötvanir sem gerðar vora
í nafni sálarrannsókna aftur á móti með merki-
legustu uppgötvunum síðustu áratuga. Mikill
kraftur var á þessum árum í félagsstarfssemi
áhugafólks um guðspeki og sálarrannsóknir.
Hafði Guðspekifélag Islands reist sér glæsilegt
hús víð Ingólfsstræti árið 1910. Sálarrannsókn-
arfélag íslands var síðan stofnað árið 1918.
Háskóli íslands tók til starfa árið 1911. í
upphafi voru deildir hans aðeins fjórar, guð-
fræðideild, læknadeild, lagadeild og heimspeki-
deild og var skólinn var til húsa í Alþingishús-
inu til ársins 1940. Fyrsta konan lauk þaðan
prófi árið 1917. Það var Kristín Ólafsdóttir,
sem lauk prófi í læknisfræði. Hún hafði tekið
stúdentspróf utanskóla og settist því á skóla-
bekk í fyrsta sinn á ævinni í háskóla. I Háskóla
íslands var sameinuð starfssemi Prestaskólans,
Læknaskólans og Lagaskólans, sem hér höfðu
verið starfandi mislengi, Prestaskólinn síðan
1847. Kennaraskóli var þegar starfandi síðan
1908.
Með stærri skipum og vélvæðingu flotans
opnuðust augu manna íyrir nauðsyn faglegrar
þekkingar sjómanna. Stýrimannaskólinn hafði
starfað síðan 1891 en árið 1914 var Vélskóli ís-
lands stofnaður til þess að fullnægja vaxandi
eftirspum eftir menntuðum vélstjórum í kjölfar
hinnar skjótu vélvæðingar íslenska fiskveiði-
flotans.
Þjóðernishyggja og stéttabarátla
Aukinn ákafi var nú að færast í sjálfstæðis-
baráttuna og mátti lítið út af bera til þess að til
árekstra kæmi. Þegar skipherrann á danska
varðskipinu Islands Falk lét gera upptækan
bláhvítan fána sem flaggað var í róðrarbát á
Reykjavíkurhöfn varð uppnám í bænum. Blá-
hvíti fáninn seldist upp og blakti hvarvetna við
hún, en Dannebrog var dreginn niður. Boðað
var til borgarafundar í barnaskólapoi-tinu sam-
dægurs og mætti þvílíkt fjölmenni á fundinn að
annað eins hafði ekld sést.
Þótt mannlífið tæki ekki stórum breytingum
á áratugnum þá miðaði í framfaraátt á flestum
sviðum. Fyrstu lög um sjúkrasamlög vora sett
1911, en þau náðu í upphafi aðeins til 4-5 %
landsmanna. Fyrstu röntgentækin komu til
landsins 1914 og radíumlækningar hófust árið
1918. í baráttunni við berklana, sem vora
skæðasti sjúkdómur sem herjaði á fólk á þess-
um tíma, miðaði hægt. Árið 1913 dó hálft annað
hundrað manna úr berklum á íslandi og 1935
þegar Vífisstaðahælið hafði starfað í 25 ár hafði
dánartalan aðeins lækkað um þriðjung.
Vegna styrjaldarinnar dró mjög úr húsbygg-
ingum og í Reykjavík voru nær helmingi færri
hús byggð á öðrum áratug aldarinnar en þeim
íyrsta. Steinsteypan var að taka við af timbri
sem aðalbyggingarefnið og steypan hrærð í
höndunum. Steypuhrærivél með olíuhreyfli var
fyrst notuð við byggingu stórhýsis Jóns Þor-
lákssonar í Bankastræti 11 árið 1914. Það sama
ár reis pósthúsið á homi Pósthússtrætis og
Austurstrætis, sem teiknað var af Rögnvaldi
Ólafssyni, en hann teiknaði á þessum áram
BÍLAÖLD hafin, en víðast hvar vantaði vegi. Hér er bíll merktur Steindóri fastur í Steinslæk við Sar
Ijósmyndari á Eyrarbakka.
margar opinberar byggingar og einnig nokkur
íbúðarhús. Af öðram stórhýsum sem risu á ára-
tugnum má nefna Laugaveg 42, sem byggt var á
áranum 1911-1913 og Austurstræti, 16 sem var
reist á áranum 1916 til 1917 af heildsölufyrir-
tækinu Nathan og Olsen. Arkitekt þess var Guð-
jón Samúelsson, sem á næstu áratugum mótaði
margar af glæsilegustu byggingum landsins.
Hann teiknaði hús Eimskipafélagsins við Póst-
hússtræti, sem reist var árið 1919. Safn Einars
Jónssonar var byggt árið 1916 og var það hann-
að af þeim Einari Erlendssyni og Einar Jóns-
syni í sameiningu. Einar Erlendsson teiknaði
einnig Herkastala Hjálpræðishersins sem reis
árið 1916. Af öðrum byggingum hans frá öðrum
áratug aldarinnar má nefna íbúðarhúsin Laufás-
veg 46 og Sólvallagötu 19. Af öðrum húsameist-
uram má nefna Jens Eyjólfsson, sem teiknaði
m.a. íbúðarhúsið Laufásveg 7, en það var
skreytt skurðverki Ríkarðs Jónssonar. Árið
1915 brunnu 12 hús í miðbæ Reykjavíkur, þar á
meðal mörg helstu stórhýsi bæjarins. Þetta varð
til þess að ýta frekar undir að hús yrðu byggð úr
steinsteypu og vildu sumir ganga svo langt að
banna að byggja úr timbri. Afleiðingin af sam-
drætti í byggingaframkvæmdum á styrjaldarár-
unum var mikið húsnæðisleysi í Reykjavík og þá
var í fyrsta skipti ráðist í byggingu íbúðarhús-
næðis af hálfu sveitarfélags. Voru byggðir „pól-
arnir“ svokölluðu á árinu 1916. Árið 1918 var
veitt fé úr bæjarsjóði Reykjavíkur til þess að út-
búa íbúðir í geymsluhúsum og kjöllurum. Þetta
gekk svo langt að einum húseiganda var bannað
að breyta kjallaraherbergi í geymslu. Sérstök
húsnæðisnefnd tók til starfa til þess að fylgjast
með ástandinu. Árið 1912 var Austurstræti mal-
bikað, íyrst gatna í Reykjavík og á næstu áram
voru helstu götur miðbæjarins malbikaðar.
Verkalýðsfélög létu nú æ meir til sín taka og
verkalýðsfélagið Dagsbrún stóð fyrir sínu
fyrsta verkfalli árið 1913 út af kjöram verka-
manna við hafnargerðina í Reykjavík. Samning-
ar tókust um kaup en enn áttu tvö ár eftir að
líða þar til félagið yrði formlega viðurkennt sem
samningsaðili verkamanna. Sósíalisminn, sem á
þessum tíma var að ná fótfestu á íslandi, varð
fljótlega hinn pólitíski grundvöllur verkalýðsfé-
laganna. Kjör alþýðufólks voru afar bágborin.
Það þóttu góðar tekjur hjá verkamanni árið
1914 að hafa 750 krónur á ári, en það nam um
það bil fimmta hluta af launum menntaskóla-
kennara. Almenningur varð því að horfa í hvern
eyri og á árum fyrri heimsstyrjaldarinnar
hækkaði innflutt vara mjög í verði þannig að
kjör fólks rýrnuðu. Á sama tíma varð metgróði í
ýmsum atvinnugreinum. Þetta hlaut að skerpa
STEINSTEYPUKLASSÍKIN, einskonar millistig fi
blómstraði á 2. áratugnum, hér í íbúðarhúsi
stéttaandstæður og leiða til árekstra. Árið 1915
gekkst Olafur Friðriksson fyrir stofnun fyrsta
stjórnmálafélags jafnaðarmanna en hann vildi
sem sanntrúaður sósíalisti að mikilvægustu
framleiðslutæki þjóðarinnar væra í eigu hins
opinbera. I því skyni að ná því markmiði taldi
hann nauðsynlegt að beita fyrir sig verkalýðsfé-
lögum, stjórnmálafélögum og samvinnufélög-
um. Ólafur og Jónas Jónsson frá Hriflu unnu að
stofnun Hásetafélags Reykjavíkur árið 1915.
Það félag stóð árið eftir fyrir verkfalli á togur-
um í Reykjavík. Tilefni verkfallsins var ósam-
komulag við útgerðarmenn um svonefndan lifr-
arhlut. Á þessum tíma voru sjómenn á togurum
ráðnir upp á fast kaup en fengu að hirða þá lifur
sem til féll. Vegna styi-jaldarinnar hafði lýsi
hækkað gífurlega í verði og sáu útgerðarmenn
ofsjónum yfir gróða sem féll sjómönnum í hlut.
Utgerðarmenn reyndu ítrekað að brjóta verk-
fallið á bak aftur t.d. með því að senda skipin út
hálfmönnuð og freista þess að ráða menn á
Akranesi og í Keflavík en án árangurs. Verk-
fallið stóð í hálfan mánuð og varð samkomulag
um að áhöfnin fengi fast verð fyrir lifrina, sem
var mun hærra en verið hafði fyrir verkfall.
Alþýðusamband íslands var stofnað árið 1916
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 1999