Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1999, Blaðsíða 11

ídhólaferju 1921. Myndina tók Haraldur Blöndal
rá timbur- og bárujárnshúsum til fúnkisstílsins,
við Laufásveg sem Jens Eyjólfsson teiknaði.
og var því ætlað að vera allsherjarsamtök
verkamanna og iðnaðarmannafélaga hér á
landi. Þetta ár urðu bæði Alþýðuflokkur og
Framsóknai-flokkur til og átti Jónas frá Hriflu
þátt í hvorum tveggja. Framsóknarflokkurinn
var myndaður af þingmannahópi sem klauf sig
úr öðrum flokkum og hafði því þegar í upphafí
áhrif á þingi. Jónas, sem hafði hrifist af þriggja
flokka kerfínu í Bretlandi, taldi að Heima-
stjórnarflokkur og Sjálfstæðisfokkurinn myndu
fljótlega renna saman í flokk íhaldsmanna,
kaupmanna, atvinnurekenda og stuðnings-
manna hins óbundna einkaframtaks. A móti
stæðu Framsóknarflokkur, flokkur bænda, og
AJþýðuflokkur, flokkur verkalýðsins. Fram-
sóknarflokkurinn naut þess þegar í upphafi að
eiga fylgi sitt í sveitum þar sem ósanngjörn
kjördæmaskipan tryggði honum áhrif langt um-
fram kjörfylgi. Þéttbýlisstaðir þöndust út á
þessum ánim sérstaklega vegna eflingar sjáv-
arútvegs. Því fjölgaði í verkalýðsstétt og barátt-
an fyrir félagslegum réttindum hlaut að eflast.
Verðbólgo og vaxandi ríkisforsjá
íslendingar urðu þegar í upphafi áþreifan-
lega varir við heimsstyrjöldina er togarinn
Um sama leyti gerðust Bandaríkin aðilar að
styrjöldinni og þurftu því tvö skip hlaðin vörum
til íslands að bíða þar fararleyfis á annan mán-
uð. Af þessum sökum skorti olíu og urðu flest '
fiskiskip að hætta veiðum. Enn meiri erfiðleik-
um olli þó skortur á kolum og salti, sem flutt ’
var inn frá Bretlandi. Mörgum skipum í flutn-
ingum þaðan var sökkt af þýskum kafbátum,
þar á meðal skipum sem hlaðin voru kolum og
salti. í árslok 1917 höfðu innfluttar vörur hækk-
að um 200% frá því í stríðsbyrjun. Kol og salt
tífölduðust í verði. í maí 1917 var svo komið að
hefja varð brauðskömmtun í Reykjavík. Voru
gefnir út skömmtunarseðlar til sex vikna í senn
og hverjum manni ætluð 1500 grömm af rúg-
brauði og 500 grömm af hveitibrauði á viku.
Enn varð það til að auka erfiðleika fólks að
veturinn 1917-1918 var fádæma harður. í janú-
ar lagðist hafís að Vestfjörðum, Norðurlandi og
Austfjörðum allt til Gerpis. Frosthörkumar
voru slíkar að elstu menn mundu ekki annað
eins. Frostið var dögum saman yfir 20 stig í
Reykjavík og á Akureyri mældist 33 stiga frost.
Sundin við Reykjavík lagði og hægt var að
ganga út í Viðey og Engey. Hvítabirnir gengu
víða á land og voru margir drepnir.
Þótt fyrri heimsstyrjöldinni lyki formlega 11.
nóvember árið 1918 var erfiðleikunum ekki lok-
ið því inflúensufaraldur geisaði í Reykjavík.
Þetta var Spánska veikin svokallaða sem lagði
fjölda manns að velli áður en yfir lauk. Hingað
barst sóttin frá Danmörku og Bretlandi. Hinn
6. nóvember var talið að helmingur bæjarbúa
hefði legið rúmfastur. Reykjavík varð að
draugabæ, blöðin hættu að koma út og búðum
var lokað. í kjölfar veikinnar fengu margir
lungnabólgu og rak þá hvert dauðsfallið annað.
Við mörg hús sást ekkert lífsmark því allir lágu
veikir. Barnaskólinn var tekinn undir sjúkrahús s
og voru þar nær 60 sjúklingar. Sum börn stóðu
uppi foreldralaus. Þegar veikin var í hámarki
dó fólk jafnvel svo tugum skipti á sólarhring.
Um 20. nóvembér var mikið farið að draga úr
veikinni og þann 25. var hún mikið til gengin yf-
ir. Um það leyti sem dró úr veikinni var bærinn
nær orðinn matarlaus og fékk bæjarstjórnin út-
gerðarfélagið Kveldúlf til þess að senda togara
til veiða og var fiskinum dreift um bæimi. Thor
Jensen lét koma upp almenningseldhúsi á sinn
kostnað og hófust þar matargjafir hinn 4. des-
ember. Voru framreiddar þar 9500 máltíðir auk
7000 sem sendar voru út í bæ. Talið er að tíu r
þúsund af fimmtán þúsund íbúum Reykjavíkur
hafi fengið veikina. 260 manns létust. Veikin
breiddist út um landið en náði ekki austar en að
Jökulsá á Sólheimasandi og ekki norðar en í
Hrútafjörð.
Þetta sama haust gaus Katla eftir 58 ára hlé.
Gosið kom fyrirvaralaust svo nærri lá að mann-
tjón yrði. Askan barst um allt land en skemmd-
ir urðu aðallega í nálægum héruðum. Mörg
hundruð sauðfjár fórust og nokkrar jarðir lögð-
ust í eyði.
Islendingar fögnuðu því fullveldi hinn 1. des-
ember árið 1918 í skugga spönsku veikinnar. Af
þeim sökum var gleði manna hógvær og athöfn-
in hafði yfir sér látlausari svip en efni stóðu til.
FYRRI heimsstyrjöldin setti meira en nokkuð annað mark sitt á þjóðarbúskap íslendinga á 2.
áratugnum og þá hófst það sem ekki hafði þekkst áður: Kafbátahernaður sem ógnaði öllum sigl-
ingum. Á myndinni sést þegar þýzkur kafbátur sökkvir gufuskipinu Lusitaniu 1915. Þar fórust
næstum 1200 manns.
Skúli fógeti rakst á tundurdufl í Norðursjó í
ágúst 1914. Skipið sökk, en af 17 manna áhöfn
fórust fjórir, hinum var bjargað um borð í ensk-
an togara. A styrjaldarárunum fór afkoma al-
mennings ört versnandi vegna þess að verðlag á
innfluttum vörum hækkaði gífurlega en laun
hækkuðu minna og fátækt fór vaxandi svo
mörgum þótti nóg um. í desember 1915 gaf
Thor Jensen kaupmaður mikið magn matvæla
til fátækra. Var þeim úthlutað í samvinnu við
dómkirkjuprestana og fulltrúa verkamannafé-
lagsins Dagsbrúnar. Um var að ræða 3 tonn af
haframjöli, 2 tonn af kartöflum og eitt og hálft
tonn af saltfiski auk talsverðs magns af kolum.
Alls nutu 177 bágstaddar fjölskyldur góðs af
þessu. Þegar leið á styrjöldina fór að bera mjög
á vöruskorti. Til þess að bregðast við skorti á
kolum og olíu var opnuð sérstök eldsneytis-
skrifstofa í Reykjavík undir stjórn Jóns Þor-
lákssonar verkfræðings. Nefndin ákvað að haf-
ist skyldi handa við mótöku í mógröfum í ná-
grenni Reykjavíkur og voru allir heimilisfeður
skyldaðir til þess að leggja fram annað hvort fé
eða vinnukraft. Vegna hertra aðgerða Þjóð-
verja á höfunum í byrjun árs 1917 stöðvuðust
allar samgöngur milli Islands og Norðurlanda.
Stjórnmál og strfð
í mars árið 1911 var svo illa komið fyrir Birni,
Jónssyni ráðherra, að hluti hans eigin flokks-
manna í Sjálfstæðisflokknum lagði fram van-
trauststillögu á hann. Eins og búast mátti við
var tillagan samþykkt með yfirgnæfandi meiri-
hluta atkvæða og varð Björn að segja af sér
ráðherradómi. Meirihluti Sjálfstæðismanna
mælti með Skúla Thoroddsen sem ráðherraefni
en Heimastjórnarmenn voru fúsir til þess að
veita Kiástjáni Jónssyni hlutleysi sitt, en hann
naut einnig stuðnings nokkurs hluta Sjálfstæð-
isflokksins. Konungur skipaði Kristján ráð-
herra hinn 15. mars. Ráðherraferill Kristjáns
stóð aðeins rúmt ár en þá tók Hannes Hafstein
aftur við ráðherraembætti. Jafnfram varð til
nýr stjórnmálaflokkur, Sambandsflokkurinn, og
studdu hann 31 þingmaður, sem var mikill
meirihluti þingmanna. Það sem kom mest á
óvart var að nú voru þeir samherjar Hannes ,
Hafstein og Björn Jónsson. Helsta markmið
flokksins var að reyna að ná fram breytingum á
frumvarpi sambandsnefndarinnar frá 1908
(Uppkastinu) án þess þó að slíta algjörlega
sambandinu við Dani. Andstæðingarnir nefndu
þennan flokk Bræðinginn. Hannes sagði af sér
embætti eftir kosningarnar 1914 en við tók Sig-
urður Eggerz. Alþingi hafði samþykkt stjórnar-
skrárfrumvarp sem konungur neitaði að stað-
festa og sagði Sigurður því af sér embætti í des-
ember það ár.
Alþingi brást við hinni yfirvofandi ófriðar-
hættu með því að samþykkja lög um ráðstafanir
til þess að tryggja landinu matvæli ef til stór-
styrjaldar kæmi. Fékk stjómin viðtækt vald til
þess að kaupa nauðsynjavörur til landsins og
annast innflutning. Umsjón þessara mála skyldi
vera í höndum fimm manna nefndar sem í sátu
nokkrir helstu stjórnmálamenn landsins. Var
þegar farið að leita fyrir sér um vörukaup í Am-
eríku þar sem fyrirsjáanlegt var að meginlands-
markaðurinn myndi lokast. Þetta var í sam-
STÆRSTI stjórnmálaviðburður áratugarins: Fullveldi fagnað framan við Stjórnarráðið 1. desem-
ber 1918. Þetta var samt fámenn samkoma, enda hafði Spánska veikin geisað, vöruskortur var
og atvinnuleysi.
bátar föst í ísnum.
FROSTAVETURINN 1918: Reykjavíkurhöfn hefur lagt, skip
°9
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 1999 1 1