Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1999, Blaðsíða 12

MERKUR ÁFANGI í hinni efnahagslegu sjálf-
stæðisbaráttu: Gullfossi fagnað á Bæjar-
bryggjunni í Reykjavík 1915.
ræmi við það sem gert var víða um heim þar
sem hið opinbera tók að skipuleggja efna-
hagslífið vegna styrjaldarinnar. Þetta var
hinn svonefndi stríðssósíalismi og mikið af
þeim völdum sem ríkisvaldið tók sér á styrj-
aldarárunum var aldrei látið af hendi aftur.
Árið 1917 hertu Þjóðverjar á kafbátahemaði
sínum og varð þá enn erfiðara að tryggja mat-
vælaflutninga til landsins. Kornvara, kaffl,
sykur og önnur matvara var nú flutt til lands-
ins frá Ameríku á vegum landsjóðs sem hafði
skip í forum á sínum vegum. Vömnum var
síðan dreift um landið og birgðir geymdar á
nokkrum stöðum. Ekki voru þessi innkaup öll
í hlutfalli við neyslu. Mikið magn af maís hafði
verið keypt af ótta við fóðurskort sem ekki
varð og stóð Landsverslunin því uppi með
mikið magn af maís. Til þess að koma honum
út var reynt að blanda honum saman við rúg
til brauðgerðar. Landsversluninni var haldið
áfram á sumum sviðum eftir að styrjöldinni
var lokið.
Það tók langan tíma að fínna eftirmann Sig-
urðar Eggerz og það var ekki fyrr en í maí
1915 sem Einar Arnórsson var skipaður ráð-
herra. í kjölfarið urðu miklar deilur í Sjálf-
stæðisflokknum milli svonefndra langs-
ummanna, sem fylgdu Einari og
þversummanna, sem fylgdu Skúla Thorodd-
sen en þar í hópi voru landvarnarmennirnir
gömlu. f júni sama ár staðfesti konungur
stjómarskrárbreytingu um að þríliti fáninn
skyldi vera sérfáni Islands. Þar var einnig
aldurstakmark kosningaréttar kvenna fært
niður í 25 ár úr 30 árum.
Vegna þess hve opinber stjórnsýsla hafði
aukist að umfangi vegna styrjaldarinnar var í
ársbyrjun árið 1917 ákveðið að fjölga ráðherr-
um í þijá. Myndaði Jón Magnússon þá stjóm
þriggja stærstu flokka þingsins, Heimastjóm-
arflokks, Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
fokks. Fjármálaráðherra var Björn Kristjáns-
son og atvinnumálaráðherra Sigurður Jóns-
son.
A styrjaldarámnum þurftu íslendingar
sjálfír að ráða fram úr flestum vandamálum,
t.d. utanríkismálum og viðskiptamálum. ís-
lendingar sömdu beint við Breta um viðskipti
þjóðanna. Það var því ljóst að íslendingar
voru fyllilega faerir um að ráða fram úr sínum
málum sjálfir. Á þessum tíma fékk sú skoðun
æ meira fylgi meðal stjórþjóðanna að virða
bæri sjálfsákvörðunarrétt smáþjóða. Þar sem
Danir höfðu fullan hug á að endurheimta hin
dönsku héruð í Suður-Jótlandi var þeim ekki
lengur stætt á að neita íslendingum um sjálf-
stæði. í júlí árið 1918 hófust enn viðræður um
framtíðarsamband íslands og Danmerkur.
Viðræðumar stóðu í átján daga og í niður-
stöðunum var fullveldi íslands viðurkennt.
Hér eftir voru löndin aðeins í konungssam-
bandi en Dönum var falið að fara með utan-
ríkismál og landhelgisgæslu í umboði íslend-
inga. I frumvarpinu voru uppsagnarákvæði,
þar sem hvor aðili fyrir sig gat eftir árslok
1940 krafíst endurskoðunar sambandslag-
anna. Frumvarpið var samþykkt á Alþingi
hinn 9. september og þjóðaratkvæðagreiðsla
var haldin hinn 19. október. Samningurinn
var samþykktur með 12411 atkvæðum gegn
999. Hinn 1. desember 1918 varð ísland form-
lega fullvalda ríki. Árið 1920 var settur á stofn
Hæstiréttur Islands og þar með var æðsta
dómsvald einnig komið inn í landið. Það sama
ár skipuðu íslendingar sendiherra í Kaup-
mannahöfn og var það Sveinn Bjömsson sem
síðar varrð forseti Islands.
Niðurlag í næstu Lesbók
Höfundurinn er sagnfræðingur.
PÉTUR GAUTUR
KRAFAN: MAÐUR, VERTU ÞU SJALFUR
EFTIR GUÐMUND G, ÞÓRARINSSON
Undirtónn leikritsins er að stöðug leit að breyt-
ingum leiðir til sífelldra endurtekningg. Taum-
laus lausung leiðir til tómleika. Einföldustu og
dýpstu lögmól sólarlífsins er ekki unnt að
brjóta ón ]p ess að glata innri sótt.
GUNNAR Eyjólfsson í hlutverki Péturs Gauts í sýningu
Þjóöleikhússins á verkinu 1962.
Gaut í Þjóðlekhúsinu 1991. Mér
virðist Sveinn Einarsson leggja
í sinni uppsetningu meginá-
herslu á trúarlegan undirtón
leikritsins.
LEIKFÉLAG Akureyrar réðst á dög-
unum í það stórvirki að sýna Pétur
Gaut eftir Ibsen. En ekki bara það.
Gengist var fyrir málþingi á Akur-
eyri um Pétur Gaut og Ibsen með
þátttöku margra sem gjörþekkja við-
fangsefnið. Ákveðinn kjarni umræð-
linnar snerist um hina endalausu leit
í leikritinu að svari við spurningunni : Hvað
er að vera þú sjálfur? Þrátt fyrir ævintýra-
og þjóðsagnablæ, margbreytilegt sögusvið og
átök viðburðaríkrar ævi, virðist kjarni leik-
ritsins, það höfuðþema sem sífellt og ævin-
lega er komið að og allt snýst um, vera kraf-
an: „Maður vertu þú sjálfur". Spurningin,
sem Pétur Gautur glímir við allan tímann og
fær margvísleg svör við, er: Hvernig skal líf-
inu lifað, þannig að maðurinn sé hann sjálfur?
Þorsteinn Gylfason sagði í athyglisverðu
erindi sem hann nefndi „Sjálfleikur" og flutti
á málþingi um Pétur Gaut og Ibsen á Akur-
eyri: „Hugleiðingar persónunnar Péturs
Gauts um þessa kröfu reynast vera alls konar
tilhlaup sem takast ekki...“ Af máli Þorsteins
mátti ráða að krafan sé óskiljanleg. Helgi
Hálfdanarson segir í grein sem hann nefnir
„Hann sjálfur" í Morgunblaðinu: „ Réttur
skilningur á öllum þessum atriðum kæmi sér
dável, því þar virðist vera um að ræða sjálfan
kjarna þessa skáldverks" Af viðræðum við
Helga virðist mér hann sömu skoðunar og
Þorsteinn að óljóst sé mjög hvað Ibsen er að
fara með þessari kröfu: Maður, vertu þú
sjálfur. Leikstjórinn, Sveinn Einarsson, fjall-
aði á málþinginu um uppsetningu leikritsins
og sagði í lok erindis síns: „Endir verks er
aldrei settur þar af tilviljun" Um leit Péturs
sagði hann: „I verkinu felst ákveðin friðþæg-
ing og það sem bjargar Pétri er náðin.“ Þessi
orð Sveins urðu mér tilefni þeirra hugleið-
inga sem hér fara á eftir.
Leikritið Pétwr Gautur
Ibsen ferðaðist um Gudbrandsdalinn í
Noregi og safnaði þjóðsögum. Talið er að til
séu 13-14 mismunandi sagnir um Pétur Gaut
sem líklega hefur verið uppi á 17. öld. Hvað
er Ibsen að fara með leikritinu Pétur Gautur?
Hver er í raun kjarni leikritsins? Pétur Gaut-
ur er alger andstæða Brands sem Ibsen
samdi næst á undan Pétri Gaut. Sumir segja
að Ibsen hafi verið sem tveir menn er aldrei
urðu sammála. Hvert leikrit sem hann samdi
hafi verið eins konar mótmæli eða höfnun
leikritsins sem hann samdi á undan. Þessi
„Freud“ leikritunar er sagður hafa lesið Bibl-
íuna mest allra bóka og því er ef til vill ekki
fjarri lagi að leita þangað skýringa á sumu
því sem hann ritaði. Eigi að síður segir hann
sjálfur að allt sem hann hafi skrifað hafi hann
upplifað beint eða óbeint.
Pétur Gautur er langt leikrit og reyndar
mun Ibsen ekki hafa gert ráð fyrir að þetta
ljóð yrði leikið, miklu fremur lesið upp.
Lengdin gerir það að verkum að stytta verð-
ur verkið í uppfærslu, sem aftur gerir það að
verkum að þráðurinn verður ekki alltaf auð-
skilinn. Margir telja að Ibsen hafi við ritun
leikritsins verið undir áhrifum frá Sören
Kierkegaard (1813-1855), hinum danska
Sókratesi, í höfuðriti hans Enten eller. Sjálf-
ur sagðist Ibsen ekki hafa lesið Kierkegaard
og það litla sem hann hafi lesið hafi hann ekki
skilið. Ýmislegt bendir til að Ibsen hugsi í
Pétri Gaut eftir svipuðum línum og
Kierkegaard þegar hann fjallar um valið milli
hins etiska og hins æstetiska lífsstíls, sem
stundum hefur verið þýtt sem siðrænn og
listrænn lífsstíll. í riti Sigurðar Nordal, Ein-
lyndi og marglyndi, er einnnig fjallað um
þetta val.'Mig minnir að Þórhildur Þorleifs-
dóttir hafi og haft mjög áherslu á valinu í líf-
inu, grundvallarmun hins siðræna og hins
listræna lífernis, þegar hún setti upp Pétur
Undirtónninn
Undirtónn leikritsins er að
stöðug leit að breytingum leiðir
til sífelldra endurtekninga.
Taumlaus lausung leiðir til tóm-
leika. Einföldustu og dýpstu
lögmál sálarlífsins er ekki unnt
að brjóta án þess að glata innri
sátt. Pétur Gautur er norskur
sveitadrengur. Hann er oft
sýndur sem einstaklingur sem
hefur takmarkaða greind, vant-
ar stöðugleika í skaphöfn, sem
auðvelt er að blekkja, gráðugur, hugleysingi,
lygari. Hann leggur út í heiminn og ætlar að
verða keisari og lendir í miklum ævintýrum.
Pétur Gautur er minntur á dauðann. Einn
góðan veðurdag verður hann að standa reikn-
ingsskil á gerðum sínum. Honum verður ljóst
að hann hefur byggt líf sitt á verðlausum
hlutum. Hingað til hefur tal hans um að vera
hann sjálfur verið innantómt. Hann verður að
viðurkenna að hann veit ekki hvað er að vera
sjálfum sér trúr. Tómleiki og tilgangsleysi
eru laun þess sem lifir lífi sínu eingöngu fyrir
sjálfan sig, og kemur ekki auga á æðri gildi
mannlífsins. Pétur lítur yfir ævi sína og segir:
„0, indæla jörð, ég hef enn að nýju
til einskis traðkað þinn fagra blóma.
Þú, dýrlega sól, hefur samt af hlýju
sóað geislum á kofana tóma.“
Og þegar hann hugsar um legstein sinn
verður mat hans á lífsstarfinu enn skýrara.
Honum finnst að áletrunin eigi að vera:
„Enginn er hér grafmn „
Hann hefur þrátt fyrir allt skynjað að hann
hefur „beygt hjá“ einhverju í eðli sínu sem
hefur dýpra og æðra gildi. Sá sem þeytist sí-
fellt á milli lífsnautna, sveiflast frá einu í ann-
að, glatar sjálfum sér. Hann missir eiginleik-
ann sem þarf til þess að vera heill maður.
Ósjálfrátt leitar hugurinn til Kierkegaards
þegar hann í Enten eller fjallar um þann sem
án afláts leitar lífsnautna og ævintýra:
„Eller kan du tænke dig noget forfærdeli-
gere end at det endte med, at dit væsen
oplöste sig i en mangfoldighed, at du virkelig
blev flere, blev ligesom hine ulykkelige
demoniske en legio, og du saaledes havde
tabt det inderste, det helligste i et menneske,
personlighedens bindende magt?“
„Eða getur þú hugsað þér nokkuð skelfilegra
en að endirinn verði sá, að sjálf þitt klofni í
marga hluta þannig að þú verðir margar per-
sónur, verðir rétt eins og hinir ógæfusömu
illu andar, hersing, og þú hefðir þannig glat-
að hinu dýpsta og helgasta í manninum, þeim
krafti sem heldur persónuleikanum saman."
(Kierkegaard vitnar hér til Mark. 5.9) At-
hyglisvert er einnig að Kierkegaard er að
glíma við það að vera maður sjálfur „I et-
hvert menneske er der noget, der til en vis
grad forhindrer ham i at blive sig selv fuld-
elig gjennemsigtig...“ „I sérhverjum manni
býr eitthvað sem að vissu marki hindrar að
hann skynji sjálfan sig til fullnustu." Og
seinna segir hann:
„ - thi jeg veed ingen sjæls-tilstand, som
bedre kan betegne som fortabelse - stands
denne vilde flugt, denne tilintetgörelsens
lidenskab...“
,,-því ég þekki ekkert sálarástand sem betur
má lýsa sem glötun - stöðvaðu þennan blinda
flótta þessa sjálfseyðingarástríðu...“
„ Du duer til intet, kun dette forlyster dig, at
gaae syv gange omkring tilværelsen, og blæ-
se paa basunen..."
„Þú dugar ekki til neins, hið eina sem vekur
þér ánægju er að ganga sjö sinnum umhverf-
is tilveruna og blása í lúður“ (Enten eller bls.
152).
Leikritið er gegnsýrt af spurningunni hvað
er að vera þú sjálfur? Röddin í myrkrinu sem
Einar Benediktsson þýðir sem Beygurinn,
óttinn innra með einstaklingnum, en Helgi
Hálfdanarson nefnir Bugurinn og tekur mið
af ráðleggingunni: beygðu hjá, gakktu á svig
við vandamálin, segist vera: „ég sjálfur."
Áhorfandinn verður að gera upp við sig hvort
þetta er innri rödd Péturs sjálfs. Hvort hann
stendur frammi fyrir ósýnilegri mynd af
sjálfum sér. Beygurinn svarar þrisvar spurn-
ingunni: „Hver ertu?“ með svarinu: „Ég sjálf-
ur“ og seig sama ef þú getur! Ráðleggingin
er: Beygðu hjá. En það er ekki unnt að
sveigja hjá sjálfum sér til lengdar. Bergmál
af orðum Biblíunnar má greina er Pétur segir
„...sá sem vinnur veröld alla en glatar sjálfum sér,
í bætur fer aðeins krans um klofinn skalla.“
Von Eberkopf spyr um gautska sjálfið, og
Pétur svarar.:
„Hið gautska sjálf, - er gríðar býsn
Af græðgi, ágirnd, þrá og fýsn,-
Hið gautska sjálf er hyldjúpt haf
Af hugmyndum á ýmsan veg,
Það sem mín vitund eflist af
Og öllu bjargar sem ég er“.
Orðaleikirnir eru margir. Begi'iffenfeldt
segir á einum stað: „Hann ber sig sjálfan í
sér og á sér, er með sér sjálfum, af því hann
er frá sér.“ I heimi Begriffenfeldt er það að
vera sjálfum sér samur að útiloka umhugsun
um aðra, vera sjálfur miðjan, líkt og í þjóðfé-
lagi tröllanna.
Á geðveikrahælinu kemst Pétur Gautur í
kynni við einstakling sem kallar sig penna.
Penninn er þjónn í höndum annarra. Enn
kemur Ibsen að spurningunni um að vera
þú sjálfur. Viljinn til að þjóna dregur úr
sjálfstæði mannsins, leiðir til eyðingar
sjálfsins. Þemað er enn vertu sjálfum þér
trúr.
Sterkur undirtónn í verkinu er trúin. í
þætti II bjargast Pétur frá árás tröllanna
vegna þess að kirkjuklukkur hringja í
fjarska. í lok leikritsins bjargast hann fyrir
sálmasöng og hringingu kirkjuklukkna.
Þarna er reyndar bergmál frá þjóðsögunum.
Leit mannsins að sér sjálfum hefur trúarleg-
an grunntón. Lok leikritsins eru augljóslega
trúarlegs eðlis.
Sagan um piltinn sem skar fíngurinn af til
11 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS MENNING/USTIR 17. APRÍL 1999