Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.1999, Blaðsíða 4

I
BRYNJÓLFSKIRKJA í Skálholti. Gíslakirkja, kennd við Gísla biskup Jónsson hafði staðið frá 1567 þegar Brynjólfur varð biskup og hann hófst
þegar handa um smíði nýrrar dómkirkju. Árið 1646 komu út tvö skip á Eyrarbakka með við til kirkjunnar sem reist var 1650 og stóð hún til
1802. Myndin er hluti úr vatnslitamynd eftir John Clevely sem var á staðnum 22. september 1772.
BRYNJÓLFUR BISKUP
OG FRÆÐASTARFSEMI Á 17. ÖLD
EFTIR EINAR G. PÉTURSSON
Fræðastarfsemi Brynjólfs Sveinssonar Skálholtsbiskups
var mikil og áhrifarík eins og fram kemur í nýlegu rit-
verki eftir greinarhöfundinn: Eddurit Jóns Guðmundsson-
ar lærða. Ritin samdi Jón lærði að beiðni Brynjólfs bisk-
ups Sveinssonar til skýringar á Eddunum. Hér er gerð
stutt grein fyrir ævi biskupsins og fræðastarfsemi hans.
FÁIR íslendingar á 17. öld hafa orð-
ið mönnum jafnhugstæðir og
Brynjólfur biskup Sveinsson, sem
sat á Skálholtsstóli frá 1639-1674.
Hann hefur einkum orðið minnis-
stæður sem strangur heimilisfaðir
og hefur sú saga oft orðið efni í
skáldverk. Fyrst reið þar á vaðið
Torfhildur Hólm, sem skrifaði skáldsögu um
Brynjólf biskup Sveinsson árið 1882 og hefur
hún verið tvívegis endurprentuð. Guðmundur
Kamban skrifaði mikið rit í fjórum bindum um
Brynjólf biskup og var einnig gert úr því leik-
rit, sem sýnt hefur verið á sviði. Guðmundur
byggði skáldverk sitt á mikilli heimildai-vinnu
og birti grein um Daða og Ragnheiði í Skími
1929 og var hún endurprentuð í sérstöku kveri
árið 1969. Árið 1941 var gefin út skáldsagan
Dóttir Brynjólfs biskups eftir Jóhönnu S. Sig-
urðsson. Síðasta verkið af þessu tæi er Ragn-
heiður Brynjólfsdóttir frá miðilssambandi
Guðrúnar Sigurðardóttur, sem kom út í tveim-
ur bindum á árunum 1973-74.
Hver var Brynjólfur biskup Sveinsson? Ná-
kvæma ævisögu hans er mikil þörf á að skrifa.
Sjálfur skrifaði hann ekki ævisögu sína, en
hana skrifaði fyrstur Torfi Jónsson, bróður-
sonur hans. Þegar Björn Jónsson á Skarðsá
hafði lokið við annál sinn 1640 var ritið sent í
Skálholt, þar sem það var skrifað upp vetur-
inn 1641-42. Uppskriftin er enn varðveitt,
Lbs. 40, fol., og á auðar síður þar skrifaði
Brynjólfur sjálfur viðauka um eigið lífshlaup
til 1640, sem eru prentaðir neðanmáls í útgáfu
Skarðsárannáls í I. bindi af Annálaútgáfu
Bókmenntafélagsins. Við árið 1605 er með
hans hendi svohljóðandi viðaukagrein:
„Fæddur Brynjólfur Sveinsson vestur í
Holti í Önundarfirði, yngstur sona og barna
séra Sveins Símonarsonar prests í Kálfholti
og Hruna, Jónssonar, og Ragnheiðar Páls-
dóttur Jónssonar Svalberðings Magnússonar
Þorkelssonar prests frá Laufási, Guðbjarts-
sonar Magnússonar [leiðr. með annarri hendi
... Ásgrímssonai'] Vermundarsonar kögurs
Færeyings, og reikna þeir ætt sína til Þránd-
ar í Götu og Götuskeggja. Móðir séra Sveins,
Halla Bjarnadóttir Þorleifssonar. En móðir
Ragnheiðar var Helga Aradóttir lögmanns
Jónssonar biskups Arasonar. Brynjólfur
fæddist þann 14 Septembris, sem er kross-
messa í sæluviku. Bar þann dag þá á föstudag
um miðaptansbil að kveldi. Og var á fóstri á
Hóli í Önundarfirði hjá Bjama Ólafssyni og
Margrétu Guðmundardóttur, góðra manna.
Þar var hann þrjú fyrstu aldursár, og kom
síðan heim aptur, og ólst þar upp síðan til 13.
árs. Séra Sveinn hans faðir hafði lengi þá
haldið Holtsstað og haft prófastsdæmi í ísa-
fjarðarsýslu. En þau bæði Brynjólfs foreldrar
voru áður öðrum eigingipt. [Sleppt er upp-
talningu á bömum Sveins.] Ragnheiður hafði
áður átt Gissur Þorláksson Einarssonar Sig-
valdasonar langalífs, og bjó að Gnúpi í Dýra-
firði. Þeirra börn voru: Jón, er í Danmörk
lærði silfursmíði, og bjó síðan að Núpi, og
Magnús, er einninn lærði útlands bartskera
handverk, og bjó að Laugabóli í ísafirði, og
síðar að Lokinhömrum í Amarfirði. En þau
bæði, séra Sveinn og Ragnheiður, áttu sín í
millum séra Gissur, er hélt Álptamýri í Arn-
arfirði, og Brynjólf.“
Samkvæmt þessu hefur Brynjólfur talið sig
geta rakið föðurætt sína til landnámsmanna í
BRYNJÓLFUR biskup Sveinsson. Myndina
hafa landsmenn daglega milli handanna því
hún er á þúsundkrónaseðlinum.
Færeyjum. Aftur á móti átti hann í móðurætt
kyn sitt að rekja til þjóðkunnra manna: Stað-
arhóls-Páll var móðurfaðir hans og móður-
amma Helga dóttir Jóns Arasonar, seinasta
kaþólska biskupsins á íslandi. Athygli vekur
að hann var í fóstri á bernskuáram, en slíkt
virðist hafa verið fremur algengt lengi fram
eftir öldum.
Þegar Brynjólfur var 12 vetra gamall eða
1617 var hann settur í Skálholtsskóla og var
þar til 1623. Árið eftir sigldi hann til Kaup-
mannahafnar og var fimm ár við Hafnarhá-
skóla og getur þess hjá hvaða prófessorum
hann lærði. Árið 1629 kom Brynjólfur til Is-
lands, var hann næstu tvö ár hjá foreldrum
sínum og lagði sig einkum eftir grísku. Sum-
arið 1631 fór hann á Alþing og sóktist eftir
biskupskjöri eftir Odd Einarsson látinn, en þá
var kosinn Gísli, sonur Odds. Brynjólfur sigldi
þá samsumars aftur til Hafnarháskóla með
tilstyrk Þorláks Skúlasonar Hólabiskups og
mágs hans og nam nú m.a. læknisfræði hjá
Ole Worm, er síðar getur. Árið 1633 hlaut
hann meistaranafnbót og varð konrektor eða
aðstoðarskólameistari við latínuskólann í
Hróarskeldu.
Sumarið 1638 kom Brynjólfur til íslands
„eptir sína tólf ára vera utanlands að öllu, sex
í Ácademíinu og sex ár í dómsskólanum í Ro-
skild, og ætlaði að selja sína arfa og eignir hér
á landi, og reisa í framandi lönd til meiri iðk-
unar, hvar upp á hann hafði og fengið styrk
capitula af Roskild“. Gísli biskup Oddsson dó
á Alþingi þá um sumarið og var Brynjólfur
kosinn til biskups í stað hans. Brynjólfur var
ekki fús að taka við biskupsdómi, en var
skikkaður af konungi til þess, sat hann síðan
að stóli til 1674, er hann fékk eftirmanni sín-
um, Þórði Þorlákssyni, embættið í hendur.
Brynjólfur kvæntist sumarið 1640 Margréti
Halldórsdóttur lögmanns og fór brúðkaupið
fram á Skriðu í Hörgárdal „30. Ágústi með
mikilli röggsemd og kostnaði“. Eignuðust þau
alls sjö börn, en aðeins tvö komust upp: Ragn-
heiður, sem fædd var 8. sept. 1641 og Halldór
fæddur 8. des. 1642. Margrét, kona Brynjólfs,
lést 1670, en áður vora bæði böm þeirra látin.
Halldór sonur hans var ekki hneigður fyrir
bóknám, fór hann til Englands og lést þar 15.
des. 1666, en Ragnheiður dó 23. mars 1663.
Hún eignaðist son með Daða Halldórssyni
sem fæddist 15. febr. 1662, „barn það sem
einna mestum ósköpum hefur valdið allra ís-
lenzkra hvítvoðunga", eins og Jón Helgason
komst að orði. Drengurinn var skírður Þórður,
en ekki varð hann langlífur, dó 14. júlí 1673.
Hér verður ekki um mál Ragnheiðar rætt, sbr.
upptalninguna á bókum í upphafi greinar.
Brynjólfur biskup lést 5. ágúst 1675 og segir
Torfi Jónsson í fyrrnefndri ævisögu hans að í
kistuna hafi farið bók, sem Jón Arason biskup
lét prenta, en ekki er annað um vitað. Mikið
hefur eðlilega verið ski'ifað um hana, en engin
niðurstaða fæst fyrr en bókin finnst.
Brynjólfur átti því enga afkomendur á lífi
er hann lést og má af þessu sjá, að í einkalífi
var hann ekki hamingjumaður. Aftur á móti
var hann mikill íjáraflamaður og auðugur vel.
Kirkjustjórn hans hefur jafnan verið við-
bragðið og eru til frá hans hendi miklar emb-
ættisbækur. Elsta varðveitta prestastefnubók
er frá honum komin og meira og víðar fór
hann um biskupsdæmi sitt en næstu íyrir-
rennarar hans. Era því frá honum komnar
miklar og merkilegar vísitasíubækur. Þar
voru taldar upp af meiri nákvæmni en áðui'
eignir kirkna, stórar og smáar, fastar og laus-
ar, og einnig eru taldar upp allar jarðir í
hverri kirkjusókn með nafni og dýrleika og
eru þar elstu heimildir um sumar jarðir. I
Árnastofnun era nú varðveitt 14 bindi bréfa-
bóka Brynjólfs biskups Sveinssonar, en upp-
haflega voru þær 21. Glataðar eru bækurnar
sem eldri eru en 1652, en á þessum fyrstu ár-
um eignaðist hann öll sín merkustu handrit.
Svo þóttu bréfabækurnar merkilegar, að í
byrjun aldarinnar vora þær í heild skrifaðar
upp af Guðmundi Þorlákssyni og Páli Eggei'ti
Ólasyni, sem að auki gerði brúklegt registur.
Jón Helgason gaf út úrval úr bréfabókunum
1942, og valdi m. a. það sem lýtur að bók-
menntum. Eru þessar embættis- og bréfa-
bækur allar vannýttar mjög af sagnfræðing-
um, en þar er margvíslegur fróðleikur um 17.
öldina.
Upphaf fræðaslarfsemi
Áhrifamikill maður í íslensku menntalífi á
17. öld var Daninn Ole Worm. Arngrímur
lærði hóf skrif um söguleg efni á latínu fyiir
aldamótin 1600, en áhrif Woims á skrif ís-
lendinga á móðurmáli eru veruleg. Hann var
fyrst og fremst læknir og prófessor við Hafn-
arháskóla og eins og fyrr sagði hlýddi
Brynjólfur biskup á fyrirlestra hans. Worm
var prófessor í læknisfræði til dauðadags
1654, þótt fyrst væri hann prófessor í grísku
og eðlisfræði. Um Woim mætti hér skrifa
langt mál, enda hafa verið skrifaðar um hann
margar bækur. Hann stóð fyrir því, að í Dan-
mörku vora á 17. öld samdar sóknalýsingar
svipaðar og hér var safnað upp úr 1840 af
hálfu Hins íslenska bókmenntafélags. Hann
rannsakaði rúnir einna fyrstur manna og
þykja skrif hans um efnið nú mjög merkileg.
Ole Worm átti í bréfaskiptum á latínu við
marga Islendinga og gaf Jakob Benediktsson
þau bréf út með skýringum, en öll bréfaskipti
Worms hafa verið þýdd á dönsku.
Á 17. öld höfðu stúdentar einhvern prófess-
or fyrir einkakennara og fyrstur íslendinga
til að hafa Worm sem einkakennara var Þor-
lákur Skúlason síðar biskup á Hólum, sem var
við Hafnarháskóla frá 1616-19. Sumarið 1622
hófu þeir bréfaskipti sem héldust meðan báðir
lifðu. Þegar árið 1623 var Worm farinn að
skrifa Þorláki um rúnir. Um það leyti var Jón
lærði á Snæfellsnesi og skrifaði þar Græn-
lands annál fyrir Hólamenn. Líklegt er, en
ekki vissa, að Þorlákur hafi á þessum árum
fengið rúnastafróf frá Jóni lærða, sem síðar
var birt í rúnabók eftir Worm, sem kom út
1636 og aftur 1651. Hér verður ekki farið nán-
ar út fornfræðaiðkanir Þorláks Skúlasonar,
þótt á því væri full þörf, en hann hefur mjög
staðið í skugga starfsemi Brynjólfs biskups í
Skálholti, sem átti þær bækur íslenskar er
frægastar hafa orðið. Y
Brynjólfur Sveinsson er einkum þekktur
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 1999