Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.1999, Blaðsíða 5

BRYNJÓLFSKIRKJA. Pennateikning eftir ókunnan höfund.
okkar á meðal fyiir mikinn lærdóm, en um
hann sagði Jón Helgason í Handi-itaspjalli:
„Brynjólfur biskup var kallaður lærðastur
maður á íslandi um sína daga, og er líklegt að
það hafí satt verið, en helzti mikið kveður þó
að því í því tiltölulega litla sem hann hefur lát-
ið eftir sig, að lærdómurinn sé mest í því fólg-
inn að vefja viðhafnarmiklar umbúðir um lít-
inn kjama.“
Vitaskuld var Brynjólfur einkar vel að sér í
latínu og orti meira að segja á því máli. Aður
var getið að Brynjólfur hafði mjög lagt sig
eftir grísku og þekkt er einnig saga af Grikkj-
anum, sem kom til Kaupmannahafnar og
Brynjólfur ræddi við á grisku, því að enginn
fannst þar lærðari honum í því tungumáli.
Torfi Jónsson, bróðursonur Brynjólfs bisk-
ups, sagði um lærdóm hans í merkri ævisögu
frænda síns, að hann hefði
„líka nokkurn gustum fengið hebraicarum
[nasasjón af hebreskum fræðum], vildi hann
ei vera hospes domi [gestur í heimahúsum],
heldur lagði sig þá einninn eptir antiquitati-
bus normannicis [norrænni fornfræði], svo
ekkert til vantaði til solidam & perfectam eru-
ditionem [í staðgóða og fullkomna menntun],
hvað honum varð auðvelt og opið pro
stupenda ingenii dexteritate & judicii
acumine [vegna furðulega liðugra gáfna og
skarprar dómgreindar]. Var þess vegna út um
það alls staðar um landið.“
Bréfaskipti Brynjólfs og Ole Worms hófust
ekki fyrr en árið 1648, og fyrsta bréfið skrif-
aði Worm, en í svari segir Brynjólfur að
Worm hafi vakið hjá sér áhuga á fornum nor-
rænum fræðum. Fyllstu líkur eru á að
Brynjólfur fari þarna með rétt mál; ýki a.m.k.
fremur lítið í kurteisisskyni eins og þá var oft
venja.
Það má með sanni segja, að Worm hafi
komið víða við, því að árið 1633 gaf hann út
Heimskringlu Snorra Sturlusonar í danskri
þýðingu og aftan við er prentað Skáldatal úr
Snorra-Eddu. í formálanum segir Worm að
menn taki ekki mark á neinu sem sagt er um
Norðurlönd nema það finnist hjá grískum og
latneskum sagnariturum, sem aldrei hafi
þangað komið. Þeir eigi að vita betur hvað
gerst hafi á Norðurlöndum en þeir sem þar
eigi heima. - Lengi og víða hafa menn borið
mikla virðingu fyrir erlendum sérfræðingum.
Samband Worms og Brynjólfs virðist hafa
verið með þeim hætti, að Brynjólfur hafi feng-
ið áhugann á fornum norrænum fræðum frá
Worm. Á þessum tíma var alls ekki sjálfgefið
að menn hefðu áhuga á fornum íslenskum
fræðum, t.d. hafði Guðbrandur biskup Þor-
láksson lítinn áhuga á þeim.
Eins og áður sagði gaf Worm út bók á lat-
ínu um rúnir árið 1636 og eru þar prentuð í
fyrsta sinn gömul íslensk kvæði, Höfuðlausn
Egils Skallagrímssonar með skýringum
Björns Jónssonar á Skarðsá og Krákumál
með skýringum Magnúsar Ólafssonar í Lauf-
ási. Kvæðin voru prentuð með rúnaletri með
latneskum skýringum og þýðingum og þótti
sumum Islendingum skrýtið og kölluðu
„rúnsku“. Þorlákur Skúlason Hólabiskup var
til aðstoðar við þetta rit, en ekki var Brynjólf-
ur biskup nefndur. Aftur móti segir Worm í
bréfi til Brynjólfs að hann hafi skýrt fyrir sig
Skáldatal í útgáfu Heimskringlu árið 1633
sem fyrr gat.
Árið 1647 skrifuðu Brynjólfur biskup og
Þorlákur Skúlason Hólabiskup álitsgerð um
íslensk efni. Þar var m.a. spurt um álit Brynj-
ólfs á draugum, en um þá sagðist hann ætla
að skrifa meira í fyrirhuguðu riti sínu um
foman norrænan átrúnað. I bréfi til Ole
Worms fjórum árum síðar ræddi Brynjólfur
um samband manna og álfa, en sagðist ætla
að skrifa meir um það efni í riti sínu um forn-
an norrænan átrúnað. Síðar talar biskupinn
stundum um bækur sem sig vanti til að geta
skrifað þetta rit, en engar heimildir eru til
um, að Brynjólfur hafi skrifað nokkur drög að
því og þess vegna vita menn nú ekki hvaða
hugmyndir hann hafði um álfa og drauga. Það
þætti okkur samt mjög lærdómsríkt, því að
vitað er að álfa- og draugatrú tók verulegum
breytingum frá 17. öld og fram á þá 19. Engin
leið er að vita, hvað Brynjólfur hefur hugsað
sér að meira yrði í ritinu, en efni úr-Eddunum
virðist hafa átt að verða aðalheimildin.
Ril Brynjólfs uni fornan
norrænan ótrúnað
Ekki er hægt að fullyrða hvenær Brynjólf-
ur fékk þá hugmynd að skrifa rit um fornan
norrænan átrúnað, en líklegast er að hann
hafi verið farinn að hugsa um það þegar hann
var í Danmörku í seinna sinnið. Getur þar vel
verið að áhrifa gæti frá Ole Worm og einnig
Dananum Stephanus J. Stephanius, sem vann
lengi að skýringum á Danasögu Saxa. Átti
Brynjólfur nokkum hlut að skýringum Steph-
aniusar á Saxa, sem komu út 1645 og er svo
að sjá að megináhersla Brynjólfs sé á fornum
átrúnaði.
Áður en rætt verður um aðdrætti Brynjólfs
biskups Sveinssonar að ritinu um fornan nor-
rænan átrúnað, verður hér farið fáeinum orð-
um um ástæðu þess að ritið var aldrei samið,
en hennar virðist helst vera að leita í skaps-
munum hans sjálfs. Jón Halldórsson í Hítar-
dal iýsti svo umsvifum hans:
„M. Brynjólfur þótti heldur nýnæmur eður
tilbreytíngarsamur í sumum efnum, sem hon-
um sjálfum viðkomu, svo sem væri það kyn-
fylgja nokkur frá móðurföður hans Páli bónda
á Staðarhóli. Hann byrjaði mart með mikilli
fyrirhyggju og stórum umsvifum og kostnaði,
en hætti opt við verkið hálfunnið, svo ei leiddist
til endalyktar eður var til lítillar nytsemdai’."
í framhaldi af þessu tekur Jón Halldórsson
fáein dæmi af veraldlegum umsvifum Brynj-
ólfs um fyrmefnd einkenni á skapsmunum
hans. Vitað er um tvö rit, skýringar á Saxa og
íslenskt málsháttasafn, sem Brynjólfur byrj-
aði á en lauk aldrei. Þótt þessu riti um foman
norrænan átrúnað yrði aldrei lokið urðu að-
drættir til þess geysilega þýðingarmiklir eins
og nú skal vikið að. Þótt hér á eftir séu talin
upp mörg rit og merkileg er rétt að leggja
þunga áherslu á, að Brynjólfur stóð einnig
fyrir miklum og nákvæmum uppskriftum á
fornum textum og átti mörg þau handrit sem
áttu síðai- eftir að vera talin hvað merkilegust,
svo sem Flateyjarbók, Konungsbók Grágásar
og Morkinskinnu. Brýn þörf er á að rannsaka
fræðistarfsemi Brynjólfs alla og áhrif hennar
betur en gert hefur verið til þessa.
Nú er rétt að skoða hvað biskupinn átti af
handritum Snorra-Eddu, sem er aðalheimild-
in um fornan norrænan átrúnað. Fyrst vitum
við að Brynjólfur biskup gaf „sínum góðum
langvin" Stephaniusi, sem fyrr var nefndur,
handrit Snorra-Eddu í seinasta lagi vorið
1639. Það er elsta handrit hennar og var síðar
nefnt Uppsala-Edda. í Oxford er nú uppskrift
af Uppsaia-Edda með hendi Jóns lærða, lík-
legast skrifuð þegar hann var í Kaupmanna-
höfn veturinn 1636-37 til réttingar mála sinna.
Þegar 31. jan. 1640 keypti Brynjólfur annað
handrit Snorra-Eddu, Konungsbók, sem er
lagt til grundvallar í flestum útgáfum hennar.
Þrjú brot eru kunn úr handritum Snorra-
Eddu og er vitað að Bi-ynjólfur átti tvö þeirra.
Þriðja brotið er eina kunna, gamla Eddu-
handritið, sem vitað er um hér á landi á þess-
um árum og Brynjólfur átti ekki.
Ekki þótti Brynjólfi þetta nægileg vit-
neskja um Eddu, því að 1641 fékk hann Jón
Guðmundsson lærða, sem fyrr var nefndur, til
að skýra hana og varð þá til ritið Samantektir
um skilning á Eddu, sem er uppskrift Snorra-
Eddu með miklum viðbótum. Það rit er meg-
instofninn í fvrrnefndu riti mínu, Eddurit
Jóns Guðmundssonar lærða. Ekki er ástæða
til að fjalla nákvæmlega um Jón lærða, sem á
þessum efstu árum sínum dvaldist á Austur-
landi og skrifaði margt fyrir Brynjólf biskup.
M.a. fannst Jóni lærða mjög vel við hæfi hvað
eftir annað í skrifum sínum til lúthersks bisk-
ups að líkja siðaskiptunum við ragnarökkur,
enda var Brynjólfur kaþólskari en tíðkanlegt
var á þeim tíma.
Ef athugaður er texti Snorra-Eddu í Sam-
antektum sýnist hann ekki vera nákvæm upp-
skrift á neinu varðveittu handriti Eddu, held-
ur sjálfstæður gamall texti. Torvelt er að
skýra, að orðamunur í Samantektum sýni
ónákvæmni í uppskrift á varðveittum handrit-
um. Annars er mikil þörf á að rannsaka papp-
írshandrit Snorra-Eddu frá 17. öld, því að
mjög oft koma gamlir textar í ljós, þegar ung
handrit eru rannsökuð.
Viðbætur Jóns lærða við texta Snorra-
Eddu í Samantektum miðast einkum við að
skýra efni um foman norrænan átrúnað og
jafnvel að tengja það við grísk-rómverka
heiðni. Margt er úr handritum, m.a. Hauks-
bók sem Jón var vel kunnugur, en hann vitnar
í margt eftir minni. Verulegur áhugi er á
leiðslum og þar vísar Jón lærði til rita sem
ekki eru lengur varðveitt í heilu lagi. Ýmislegt
segir Jón af því sem hann hafði heyrt sjálfur,
þ.e. úr munnlegri geymd. Má þar t.d. nefna,
að hann talar um álfa, mann sem bjó með sel-
konu og uppruna útilegumanna.
Litlu munaði að Samantektir glötuðust al-
gerlega, því að heilar eru þær aðeins varð-
veittar í einu handriti í Stokkhólmi, og var
það skrifað í laumi fyrir Svia. Bjöm Jónsson á
Skarðsá ski-ifaði Samantektir upp og stytti og
sýnir það samvinnu milli lærdómssetranna í
Skálholti og á Hólum. Árið 1977 var handrit
þessarar gerðar Björns á Skarðsá keypt til
Islands, en það hafði verið í eigu sama Eng-
lendingsins, sem átti Skarðsbók postulasagna.
Ekki er ljóst, hvort fleiri en Jón lærði fengust
við að skýra Snorra-Eddu að fmmkvæði
Brynjólfs biskups, en þó gæti verið að Björn á
Skarðsá hafi einnig skrifað handrit Snorra-
Eddu fyrir Bi-ynjólf í sama tilgangi.
Árið 1641 eignaðist Brynjólfur biskup eina
kunna skinnhandrit Völsunga sögu og Ragn-
ars sögu loðbrókar. Strax á eftir fékk bisk-
upinn menn til að þýða söguna á latínu.
Einnig fékk hann Jón lærða og Björn Jónsson
á Skarðsá til að skýra kvæðið Brynhildarljóð,
sem eru í sögunni og einnig í Konungsbók
Eddukvæða, en nefnist þar Sigurdrífumál.
Þar endar það óheilt næst á undan eyðu í
handritinu. I pappírshandritum frá 17. öld er
kvæðið heilt til loka og hafa menn haft fyrir
satt, að niðurlagið sé komið úr Konungsbók.
Einsýnt er að einhverjir sem fengust við
skýringar á Brynhildarljóðum eftir 1641
komust yfir Konungsbók Eddukvæða og
skrifuðu upp úr henni lok kvæðisins, sem er
ekki í Völsunga sögu. Síðan glataðist örkin,
kverið, sem hefst seint í kvæðinu. Samkvæmt
þessu hefur kverið glatast úr Konungsbók
einu eða tveimur ámm áður en Brynjólfur
Sveinsson biskup fékk hana í hendur 1643.
Ritið sem Jón lærði skrifaði um Brynhild-
arljóð hefur fyrirsögnina: Að fornu í þeirri
gömlu norrænu kölluðust rúnir bæði ristingar
og skrifelsi og er það gefið út aftan við Sam-
antekir í Eddurítum Jóns Guðmundssonar
lærða. Ritið var áður talið eftir Björn Jónsson
á Skarðsá, þótt eftir hann sé til annað rit um
sama efni samið 1642, Nokkuð lítið samtak.
Rök fýrir því, að Jón lærði hafi skrifað Rist-
ingar em einkum þau, að mörg efnisatriði era
sameiginleg við rit sem sannanlega em eftir
hann. Einnig er fjarska ólíklegt að Björn á
Skarðsá hafi um svipað leyti skrifað tvö óh'k
rit um sama efni. Bæði ritin voru skrifuð í
sama tilgangi fyrir tilmæli frá Brynjólfi bisk-
upi Sveinssyni vegna fyi-irhugaðs rits hans
um fornan norrænan átrúnað.
Árið 1867 þegar Sophus Bugge vann að
grundvallarútgáfu sinni á Eddukvæðum leit-
aði hann pappírshandrita sem gætu verið með
texta úr glötuðum skinnbókum. Niðurstaða
hans var sú, að þá væri hvergi að finna, en þó
væri í Ristingum lesháttur, sem væri athygli
verður, „fortjener Opmærksomhed", en setti
við spurningarmerki. Síðan hefur enginn
skoðað ritið fyrr ég rannsakaði það fyrir út-
gáfuna í Edduritum Jóns Guðmundssonar
lærða og virðast orð Bugges fá staðfestingu á
fleiri stöðum. Eitthvað vii-ðist því hafa verið
til af ókunnum handritum með Eddukvæðum
fram á daga Brynjólfs Sveinssonar og benda
sum ummæli Jóns lærða til þess. Þess vegna
hljóta menn að spyrja, er einhver vort um að
hægt verði að finna eitthvað meira sem bent
gæti til annarra handrita Eddukvæða en Kon-
ungsbókar?
Víkjum nú að Eddukvæðunum sjálfum. í
fyrrnefndum skýringum Stephaniusar við
Danasögu Saxa kvartaði Brynjólfur sáran um
að glötuð væri Edda Sæmundar hins fróða,
aðeins 1000. partur varðveittur í Eddu Snorra
Sturlusonar. Þegar Brynjólfur biskup fékk
Konungsbók Eddukvæða 1643 taldi hann sig
vera búinn að fá í hendur Eddu Sæmundar.
Nú er ekki vitað hvað safn Eddukvæða var
kallað á fyrri öldum og eins víst, að það hafi
alls ekki verið kallað Edda. Ýmsir hafa bent
réttilega á, að nafnið sé óheppilegt, bæði
merkingarlega og sögulega, því að nafnið
Edda var frá fornu fari notað um Snorra-
Eddu, en vonlítið er nú að stinga upp á nýju
nafni sem gæti náð festu.
Elsta heimild um hugmyndina um Eddu
kennda við Sæmund fróða, Sæmundar-Eddu,
er að finna í fyrrnefndum Grænlands annál-
um Jóns lærða og er víst að sú klausa er ör-
ugglega frá honum mnnin, því að hann endur-
tekur þetta mjög glögglega í Samantektum.
Hugmyndin um Eddu kennda við Sæmund
fróða, og því eldri en Snorra-Eddu, kemur á
17. öld fram meðal annars hjá Arngrími Jóns-
syni lærða og Brynjólfi biskupi í fyrrnefndum
skýringum Stephaniusar á Danasögu Saxa og
er þar upphaflega komin frá Jóni lærða. Hug-
myndin um Sæmundar-Eddu verður ekki
rakin lengra aftur en til 1623 og ekki er vitað
hvort Jón lærði hafði hana úr bók eða þetta
hefur verið sögusögn á þessum tíma.
Þegar litið er yfir þessi rit, sem Brynjólfur
Sveinsson hafði áhuga á fyrir ritun sína á bók
um fornan norrænan átrúnað, sjáum við að
öruggt er að varðveist hefðu handrit Snorra-
Eddu, þótt söfnun Brynjólfs á handritum
þeirra hefði ekki komið til. Ekki er aftur á
móti eins ömggt um handrit Völsunga sögu,
því að aðeins er kunnugt um eitt handrit og til
beggja vona hefði getað bragðið ef Brynjólfur
Sveinsson hefði ekki klófest það. Mestur vafi
um varðveislu og stærsta tap hefði orðið, ef
Eddukvæðin hefðu glatast. Virðist þar litlu
hafa munað, því að úr Konungsbók hefur glat-
ast eitt kver rétt áður en Brynjólfur fékk bók-
ina í hendur. Jón lærði virðist hafa þekkt eitt-
hvað úr Eddukvæðum eftir öðru handriti en
Konungsbók, svo að þar vaknar sú spurning
sem aldrei verður svarað, hvort og hve mikið
meira hefur verið til af handritum með Eddu-
kvæðum. Ljóst er að við eigum Brynjólfi bisk-
upi Sveinssyni og áætluðu riti hans um fornan
norrænan átrúnað að þakka að sú bók, sem
frægust er allra íslenskra bóka, Konungsbók
Eddukvæða, er varðveitt.
Höfundurinn starfar t Árnastofnun og hefur fjallað
um fræðastarfsemi Brynjólfs biskups í bók sinni,
Eddurit Jóns Guðmundssonar lærða.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 24. APRÍL 1999 5