Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 4

LEYN DARDOAMR
HOFSSTAÐAMINJA
-BROT ÚR ÍSLENSKRI FORSÖGU-
Ljósmynd: Garðar Guðmundsson (Fomleifastofnun íslands).
Horft yfir hluta af uppgraftarsvæði úr norðri 1997. Fremst á myndinni er húsið D og lengst til vinstri sést í vegg tengibyggingar við skála sem graf-
inn var upp 1908. Fjær eru sigti sem notuð eru til að sigta jarðveg úr uppgreftinum.
Rústir víkingaaldarbæjar sem rannsakaðar hafa verið á Hofstöðum. Byggingar sem rannsakaðar hafa verið 1991-98 eru felidar ofan á grunn-
mynd Daniels Bruun frá 1908. A og B er skálinn, C er afhýsi sem túlkað var sem „goðastúka" eftir uppgröftinn 1908 en er sennilega yngri
bygging. D er lítið hús tengt skálnum með gangi, E1 er forskáli, E2 lítið stakt hús með óvissu hlutverki, G er jarðhús, elsta bygging á staðnum
og X og Y eru byggingar sem komu í Ijós 1998 og eftir á að rannsaka. Norður er upp til vinstri á myndinni og skálinn með afhýsi er um 45 m
EFTIR ADOLF FRIÐRIKSSON
OG ORRA VÉSTEINSSON
Rannsóknir ó tóftum fró
landnómsöid ó Hofsstöð-
um í Mývatnssveit, sem
talda ir voru vera i minjar
um hof, leiddi Ijós að þar
hafói verið ævintýralega
stór skóli og stærsta
mannvirki fró víkingaöld
sem þekkt i er ó íslam di.
Uppgröfturinn leidc Ji
einnig í Ijós margar fleiri
vistarverur, þar ó meðal
hús sem ekki er hægt að
sjó til hvers var notað og
hyrnda hauskúpu i af nauti
sem líklega hefur verið
komið fyrir utan ó bænum.
EINU sinni var maður að grafa holu
norður í Mývatnssveit. Það þótti
sjálfsagt ekki í frásögur færandi,
enda fara engar sögur af þessum
manni. Maðurinn nafnlausi var
fyrsti bóndinn á Hofsstöðum, efst í
Laxárdal. Þrátt fyrir að hans sé
hvergi getið í fomsögum eða sögu-
legum heimildum er nú meira vitað um líf og
starf þessa manns og hans afkomenda á fyrstu
öldum íslandssögunnar en nokkurra annarra
Islendinga frá þeim tíma. Holan sem maðurinn
gróf var fyrsti bústaðurinn þar á bæ, jarðhýsi.
Síðar risu þar fleiri hús og þegar Hofsstaða-
bændur urðu vel aflögufaerir reistu þeir ævin-
týralega stóran skála. Er það stærsta mann-
virki frá víkingaöld sem þekkt er á Islandi.
Skálinn stóri á Hofsstöðum er ekki aðeins elsti
vitnisburðurinn um þingeyskt mont, heldur
standa þar nú yfir umfangsmestu fornleifa-
rannsóknir sem ráðist hefur verið í á forsögu-
legum minjum á Islandi.
íslensk forsaga
Það er ótrúlegt en satt að við íslendingar
vitum nær ekkert um hvað gerðist hér á landi
fyrstu aldir íslandsbyggðar. Engar ritaðar
samtímaheimildir eru til um þessa atburði og
fomleifafræðingar hafa verið svo uppteknir við
að reyna að færa sönnur á hvenær nákvæm-
lega landnám hófst, að það hefur gleymst að
skoða landnámið sjálft, hvernig það gekk fyrir
sig. Lengst af höfum við látið okkur nægja
landnámusögumar sem samdar vora í lok mið-
alda, þar sem þulin eru upp mannanöfn og
staða, ættir raktar og sagt frá einstaka erjum
manna á milli. Það sem okkur vantar er forsag-
an, sagan sem rakin er eftir vitnisburði forn-
leifanna. Hvemig reiddi hinum fyrstu land-
nemum af? Hvað gerðu þeir? Hvemig bjuggu
þeir? Til að svara spurningum af þessu tagi
þarf að leggja í miklar rannsóknir.
Á síðustu árum hefur fjölmennur hópur fom-
leifaíræðinga unnið á vegum Fomleifastofnunar
Islands að rannsóknum á Hofsstöðum í Mý-
vatnssveit í leit að nýjum vísbendingum. Rann-
sóknimar hafa verið styrktar af Rannsóknar-
ráði og ýmsum erlendum stoínunum og sjóðum,
þ.á m. National Geographic, samtökum fom-
leifafræðinga við Norður-Atlantshaf (NABO),
Hunter College í New York og Stirling-háskóla
í Skotlandi. Auk uppgraftarins vinnur Fom-
leifastofnun að fomleifaskráningu í Mývatns-
sveit í samstarfi við Skútustaðahrepp og hafa nú
rúmlega 1.250 minjar verið færðar á skrá.
Leynast því heimildir um líf og starf Mývetn-
inga til foma þar víða undir sverði.
Hofsstaöir i Mývatnssveit
í lok víkingaaldar yfirgáfu íbúar stóra elda-
skálans á Hofsstöðum bæinn og reistu sér ný
hús nokkra tugi metra frá. Skálinn féll saman,
varð að grasi gróinni tóft og saga fólksins sem
þar bjó féll í gleymsku og dá. Þegar fornfræð-
ingar fóru á kreik á 19. öld leituðu þeir einkum
fornleifa frá söguöld og voru sérstaklega á
höttunum á eftir sögustöðum; þingstöðum,
dómhringum, haugum og hofum. Var þeim
m-a- bent á þessa stóra tóft í túninu á Hofs-
stöðum - var hún þá kölluð „hoftóft“.
Árið 1908 var stóra tóftin grafin upp og var
þá talið að hún væri leifar af hofi. Tóftin skipt-
ist í aðalhús og afhús, var aðalhúsið talið vera
veisluskáli en afhúsið goðastúka. Skammt
sunnan við tóftina fannst undarleg, hringlaga
gryfja. Grafnir vora prafuskurðir ofan í hana
og kom þá í ljós að hún var full af ösku, dýra-
beinum og eldsmerktum steinum. Á fyrri hluta
20. aldar var Hofsstaðatóftin frægasta íslenska
tóftin og má sjá teikningar af henni í ýmsum
ritum um fomnorræna menningu. En undir 20.
öld fóra fræðimenn að efast um að þetta væra
leifar af norrænu hofi. Ef lýsing og uppdrættir
af henni vora bornir saman við uppgraftargögn
frá rannsóknum af venjulegum híbýlum á
norðurslóðum, þá var ekki hægt að sjá neinn
sérstakan mun á „hofinu" og fornbæjum. Ekk-
ert hafði fundist á Hofsstöðum sem gat snert
forna helgisiði. Húsið var eins í lögun og íbúð-
arskálar víkingaaldar, þar inni voru venjuleg
eldstæði og þeir fáu gripir sem fundust vora
ósköp hversdagsleg amboð: brýni og vaðstein-
ar, hnífar og skæri og naglar.
Kenningin wm hofbæina
Á sjöunda áratugnum var gerð eftirminnileg
úttekt á eldri fornleifarannsóknum á Islandi.
Þá voru m.a. endurskoðaðar allar fyrri hof-
rannsóknir og kom í ljós að á öllum þeim fjölda
staða sem fomfræðingar 19. aldar höfðu talið
sig finna hofminjar var ekki á öðra að byggja
en munnmælum eða ömefnum. Hafa menn síð-
an hætt að byggja fornleifafræðilegar niður-
stöður á heimildum af þessu tagi og heldur
reynt að lesa meira úr fornleifunum sjálfum.
I kjölfar þessara viðhorfsbreytinga voru
hugmyndir um fyrra hlutverk tóftarinnar
fornu við Hofsstaði endurskoðaðar. Var gerð
ný rannsókn á staðnum, að þessu sinni á gryfj-
unni sunnan við aðaltóftina. Hugmyndin var sú
að þó svo efast mætti um gildi hinna fjölmörgu
sagna um hof hér og þar á íslandi, þá var enn
mögulegt að skera úr um hvort leifarnar á
Hofsstöðum hafí verið notaðar við heiðið helgi-
hald eða ekki.
Það var staðfest við nánari athugun 1965 að
gryljan sunnan við skálann væri full af ösku og
beinum og öðrum þeim úrgangi sem venjulega
finnst í eldstæðum eða soðarholum í eða við
foma bæi. Slíkar soðarholur eru venjulega
hringlaga og um einn metri í þvermál, en gryfj-
an við Hofsstaði er langtum stærri, eða um 7
metrar í þvermál. En þar var vísbendingin
komin: stór hola, full af úrgangi sem þessum,
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999