Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 8

FRÁ fyrstu sinfóníutónleikunum á íslandi í Iðnó 1926. Jón Leifs stjórnaði Fílharmóníusveit Hamborgar. Við píanóið er eiginkona hans, Annie Leifs.

mánuðum saman, áður en ég samdi mitt
fyrsta tónverk. Gat ég bætt einhverju nýju
við? Gat ég slegið nýjan tón? Þetta voru
ögrandi spurningar og lögðust á mig eins og
farg. Sá sem ekki gæti bætt einhverju nýju
við, hefði ekki leyfí til að fara inn á þessa
braut. Svo sagði ég við sjálfan mig, þegar
ég átti í mesta sálarstríðinu, aðeins tvítugur
að aldri: „Ja, nú skaltu semja eitt verk. Það
getur verið prófsteinn." Og þá fór ég að
leita og leita og reyna að svara þeirri
áleitnu spurningu, hvort við Islendingar
ættum ekki eitthvert efni eins og aðrar
þjóðir, sem mætti endurnýja og vinna úr
nýja tónlist, einhvern neista, sem gæti
tendrað það stóra bál. Þá opnaðist fyrir mér
heimur þjóðlaganna og ég þóttist kominn í
tæri við lögmálin: Safn Bjarna
Þorsteinssonar vísaði veginn, þó það væri
gallað; hann sópaði inn í það öllu, sem hönd
á festi, eins og þú veizt, svo úr varð ein
heljarmikil hrúga. Það varð okkar
hlutskipti að róta í þessari hrúgu. Það var
erfítt verk og tímafrekt, en eftirtekjan
sýnir, að það hefur borgað sig. Þarna voru
lögmálin - þessi arfur, sem engin þjóð getur
án verið. Tilviljun sennilega að ég fann þau.
En verður ekki margt af því stórkostlegasta
til fyrir tilviljun? Ég held, að Jón
Sigurðsson hafí farið út í pólitík af
einskærri tilviljun. Var hann ekki
fræðimaður og bókavörður í
Kaupmannahöfn? Svo fær hann alla þessa
pappíra, skjöl og handrit upp í hendurnar,
og hann sér í einni svipan, hvernig á að
endurreisa Island; það er eins og örlögin
bókstaflega skipi honum að hefjast handa.
Svona er það með okkur hina líka. Sibelius
ætlaði að verða fíðluleikari, en ekki
tónskáid.“
„Hendingin hefur þá gert þig að
tónskáldi?“
„Já, ætli það ekki. Þegar ég var í
Þýzkalandi, skrifaði ég fóður mínum og sagði
honum, að ég ætlaði að verða píanóvirtúós,
dírigent, músíkrithöfundur og tónskáld.
Hann skrifaði mér um hæl og sagði: „Ekki
margt, heldur mikið. Þú skalt takmarka þig
við eitt af þessu.“ Ég átti erfítt með að fallast
á þetta sjónarmið, en reynslan hefur kennt
mér, að hann hafði á réttu að standa.“
„Faðir þinn -?“
„Já, hann hét Þorleifur Jónsson og var
póstmeistari hér í bæ. Hann var ritstjóri
Þjóðólfs um tíma og hafði gaman af
bókmenntum, en ég veit ekki til þess að það
hafi verið nein tónlist í honum. Hann er
göfugasti maður, sem ég hef þekkt, en hann
var kannski of góður við mig. Ætli það hafí
ekki veikt mig? Ég veit það ekki. Hann leyfði
mér að fara til Þýzkalands, þegar ég var 17
ára. Þá var ég í 4. bekk Menntaskólans og
skrópaði heilan dag til að þvinga fram leyfi
foreldra minna til utanfarar og
tónlistarnáms. Ég grét fram undir kvöld. Þá
kom faðir minn til mín og sagði: „Ef þú tekur
prófið í vor, skulum við sjá til, að þú færð að
fara út í haust.“ Ég vissi þetta var
samningur okkar á milli - og hann braut
ekki samninga. En ég hefði aldrei getað
stúderað tónlist, ef móðir mín hefði ekki
stofnað verzlun og stutt mig. Hún heitir
Ragnheiður Bjamadóttir. Hún fékk lánaðar
5 krónur hjá pabba og stofnaði Silkibúðina
með Kristínu Sigurðardóttur 1908. Þú ættir
heldur að tala við hana. Hún er fjölfróð og
minnisgóð, þó hún sé orðin 85 ára. Hún er
dóttir Bjama á Reykhólum - ja - há, það er
nú svo. Afkomendur hans era orðnir um 400,
þrekmikið fólk, og ég gæti hugsað mér, að
Egill sé ættfaðirinn. Bjarni var breiður
maður og þrekinn með digi-an háls eins og
Egill."
„Það er víst bezt að tala virðulega um
jafnstóra ætt, svona rétt fyrir kosningar.“
„Já, það má vera. Þið hugsið allt í pólitík.
Annars stendur til, að við endirreistum
Reykhólafélagið. Það verður eins konar ríki í
ríkinu, eða kannski keppinautur
Frímúrarareglunnar. Þegar Reykhólafélagið
hefur verið endurreist, verður ómögulegt að
vita, hver stjórnar landinu."
„Manstu eftir Bjarna afa þínum?“
„Já, já. Hann var merkismaður. Þegar
hann fór með afurðir sínar á haustin í
kaupstað, hef ég heyrt sagt, að hann hafi
Ijaldað sjálfur og selt þær, en hvorki farið til
kaupmannsins né kaupfélagsins. Hann var
sjálfstæður, karlinn, og óhræddur, eins og
menn eiga að vera.“
„Ég hef stundum heyrt, að Reykhólaættin
sé, ja, svona dálítið gefin fyrir peninga."
„Jæja, hefurðu heyrt það? Kannski það sé
fjáraflafólk, ætli það?“
„Sumir segja, að þú hafir erft
fjármálahæfileika þína úr þeirri ætt.“
„Ég hef enga slíka hæfileika. Ég hef
aðeins hæfileika til að leggja mig niður við
ýmislegt, sem ég vildi helzt ekki koma
nærri. Stef er erlent kerfi, og ég hef ekkert
gert annað en skipuleggja það hér á landi.
Kannski hef ég einhverjar skipulagsgáfur,
ég veit það ekki. Ég fór út í þetta til að
verja réttinn, og af því við höfðum ekki efni
á að ráða lögfræðing í fullt starf. Ég varð að
læra frönsku til að geta rekið Stef. Ég hafði
gaman af því. Maður yngist upp af að læra
ný mál. En veiztu hvernig Stef varð til?
Nokkrir höfundar sátu á veitingahúsi í
París við mat og drykk, en gátu ekki
borgað, þegar til kom. Þá sagði einn þeirra
við veitingaþjóninn: „Ja, hvað eigum við að
vera að borga? Þið spilið okkar lög og
syngið okkar vísur án endurgjalds,“ - og
svo fóru þeir allir út. Gestgjafinn stefndi
þeim, en tapaði málinu. Höfundarrétturinn
er þjóðarstolt Frakka, og þeir krefjast þess,
að ekki sé talað annað tungumál á Stef-
fundum en franska. Svona líta þeir nú á
listirnar... En við vorum að tala um
Reykhólaættina. Við Hans Þórðarson
leituðum um daginn að lögfræðingi í
Reykhólaættinni, en fundum engan. „Það er
góðs viti,“ sagði Hans.“
„Eigum við að tala um höíúndarréttinn,"
spurði ég.
„Það er skoðun mín, að höfundurinn sé
heilagur maður,“ svaraði Jón Leifs ákveðinn.
„Hann vinnur starf sitt oftast án vonar um
ágóða, og þegar ágóðinn kemur, á hann að
njóta hans.“
„Veiztu, að þú ert sennilega þekktari
fjármálamaður en tónskáld hér á landi?“
„Já, það mætti svo sem segja mér. Fólk
veit ekkert, hvað maður hefur verið að gera.
Það skeður svo lítið í þessu landi, að fólk
verður alltaf að hafa eitthvað ómerkilegt til
að tala um. Ég hélt, að segulbandsmálið væri
t.d. smámál, en vissi ekki fyrri til en það var
orðið eitt af þessum viðbjóðslegu
„stórmálum", sem taka allan tíma manns og
koma í veg fyrir, að maður geti sofið eins og
séntilmaður. En hérna geturðu séð skrá yfir
tónverkin mín. Þetta er ekki svo lítið. Samt
er þetta aðeins þriðjungurinn af því, sem ég
hefði getað afkastað, ef ég hefði t.d. orðið
þjóðgarðsvörður. En þjóðfélagið hefur ekki
haft vit á að beizla þá orku, sem í mér býr.“
„Hefðirðu viljað láta beizla þig?“
„Nei, auðvitað ekki. En ríkið á að stuðla
að því, að ég geti beizlað mína eigin orku í
þágu þess. Með andans brandi verður
sigrað, líka í landhelgismálinu. Orka
listamannsins á að vera okkar
landvarnarráðuneyti. Það þætti ekki fínt að
ráðast á páfann. Hitler bannaði Chopin, en
hann lifir, rússneski zarinn, bannaði
Finlandia eftir Sibelius, að minnsta kosti
mátti ekki leika verkið nema undir nafninu
Forleikur, en Finalandia verður aldrei
sigruð, og enn hafa Rússar ekki þorað að
gleypa Finnland eins og Ungverjaland. Ætli
Sibelius eigi ekki meiri þátt í því en margur
hyggur? Annars vil ég ekki tala um pólitík.
Ég veit samt, að list getur aldrei orðið eins
alþýðleg eins og nazistar og kommúnistar
vilja. Allar tilraunir í þá átt hljóta að
mistakast. Andinn er sterkari en ofbeldið.
Listin er aristókratísk. Hún getur ekki
dafnað nema það sé auðvald á bak við hana.
Það sýna fornar bókmenntir okkar. Þær
hefðu aldrei verið skrifaðar, ef ekki hefði
staðið sterkt auðvald á bak við þær. Það
þurfti skinn af 120 kálfum til að skrifa á
meðalsögu, hefur Jón Helgason prófessor
sagt mér, 120 kálfar - allt okkar stolt! - Það
var enginn ölmusumaður, sem átti svoleiðis
bústofn. En auðmennirnir þurfa að vera
menntaðir, og þeir eiga að standa djúpum
rótum í gamalli menningu og hafa hæfileika
til að skynja það, sem er stórt í nýju listinni.
Þeir eiga að líkjast gömlu höfðingjunum og
vera stoltir fyrir hönd þjóðar sinnar og
þeirrar menningar, sem hún á. Mér
mislíkar eitt við ykkur sjálfstæðismenn. Þið
segizt vera aristókratar, en samt hafið þið
ríka tilhneigingu til að dekra við skrílinn,
ekki síður en hinir. Þið eigið að horfa af
háum sjónarhól og segja: „Endurreisn
Islands misheppnast, ef auðmennirnir taka
ekki þátt í henni. Ríkið gerir aldrei stóra
hluti. Hvernig hefði farið fyrir Beethoven,
ef ríkið hefði átt að ráða örlögum hans? Þá
hefði ekki komið neinn Lichnowsky fursti til
Bonn að sækja hann og fara með hann til
Vínar í þá aristókratísku salona, sem þar
voru. Ef Beethoven hefði lifað núna, þá
hefði hann aldrei skrifað annað en
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999