Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 9

ÓFEIMINN VIÐ
AÐ TAKA ÁHÆTTU
filmmúsík „fyrir alþýðuna". Beethoven er
mesti listamaður sem uppi hefur verið og
það voru vitanlega sálarraunirnar, hans
innra stríð, sem þroskuðu hann, en ekki
fátæktarbasl. Fátækt þroskar engan.
Fátækt og list eru andstæður."
Eftir stutta þögn:
„Takmark allrar sannrar listar er að gefa
mönnum þrek til að þola raunir lífsins, -
gera menn sterkari.“
Svo fórum við að tala um ástina:
„Konan inspírerar ekki fyrr en maður er
hættur að elska hana. Við höfum ekki vald á
efninu, fyrr en það hefur verið yfirunnið.
Petta gildir um allt.“
„Landið líka?“
„Nei. Landið heltekur okkur ekki eins og
ástin, og þess vegna þarf ekki að yfirvinna
það. Það eina, sem hefur eitthvert gildi í
lífinu, er ástin og listin. Allt annað eru
hliðarbásar. Lífið væri ekki þess virði að lifa
því, ef þetta tvennt væri ekki til. En listin og
ástin eru ólíkar gyðjur á margan hátt.
Listina getur maður alltaf átt og haft vald á.
En ástin er eins og veðrið. Annars ættu
listamenn aldrei að vera giftir og þó geta
þeir sennilega ekki verið án þess.“
„Af hverju ættu þeir ekki að giftast?"
„Það er tvöfalt átak og tvöföld sköpun að
helga sig bæði listinni og konunni. Astin er
sköpun líka. Konur listamannanna eiga ekki
sjö dagana sæla, vegna þess að þær eiga svo
sterkan keppinaut."
„En af hverju geta listamenn þá helzt ekki
verið ógiftir?"
„Ja, manneðlið er svona sterkt. Bach var
tvígiftur og átti 20 börn. En það var auðvitað
rólegra þá en nú á dögum. Leipzig var lítill
bær. Hann fór á fætur kl. 5 á morgnana að
vekja strákana í skólann. Svo byrjaði hann
að vinna. Eg vil líka helzt vinna á morgnana,
ef ég vinn á annað borð; en ég fæ orðið aldrei
neinn frið til að vinna. Eg elska einveru. Hún
er uppspretta allrar listrænnar sköpunar.
Bæirnir eni skolpræsi, en þau eru líka
nauðsynleg, eins og þú veizt. Það er ósk mín
að fá frið. Eg bið ekki endilega um
viðurkenningu eða frægð, ég bið um frið. Sú
viðurkenning sem maður fær í lifanda lífi,
verðui- aldrei annað en aukaatriði. Eg sagði
áðan að listin væri aristókratísk. Ef
almenningur viðurkennir mann, er það
aldrei nema í einhverjum parti eða
aukaatriðum. Hver vill hlusta á seinustu
kvartetta Beethovens? Þeir eru samt það
bezta sem eftir hann liggur. Nei, Beethoven
varð frægur á röngum forsendum. Það var
ævisaga hans, en ekki músíkin, sem gerði
hann frægan. Það var heyrnarleysið.
Heyi-narlaust tónskáld hlýtur að vera
ákaflega „interessant persóna“. En tónskáld
með gleraugu vekur ekki meiri athygli en
kýr með hala.“
„Hvernig stendur þú að vígi í þessum
efnum?“
„Eg nota gleraugu."
„Þá getur víst ekkert komið þér til
hjálpar?"
„0, ég veit það ekki. Nema Rússinn komi.
Og þó efast ég um að það mundi duga. Þegar
ég kom heim með Esjunni 1945, var ég
handtekinn. Þá svelti ég mig í 24 tíma. Það
dugar sennilega ekki heldur. Það þarf að
vera eitthvað meira. Þegar ég var í Berlín á
stríðsárunum, lá ég á maganum heilu
sólarhringana til að missa ekki höfuðið í
loftárásum. En það var vist misskilningur.
Höfuðlaust tónskáld fengi sennilega
viðurkenningu."
„En til hvers „að fá viðurkenningu“?“
„Ég veit það ekki.“
„Er nokkurs virði að verða frægur eftir
dauðann?"
„Nei. En það er landið og forfeðurnir á
bak við okkur, ekki sízt þeir sem dóu úr
hungri. Þetta er kannski hefnd, uppreisn.
Trá. Þetta gamla, sem hefur reynt að gera
úr okkur menn. Allt þetta stóra, sem eggjar
okkur. Zarathústra, Brandur Ibsens. Ég
minntist á þjóðlögin áðan. Einar
Benediktsson hafði mikla trú á þeim ekki
síður en ég. Við hittumst í Berlín veturinn
1924-25. Hann trúði mér fyrir því, að
rímnakveðskapurinn og þjóðlögin yrðu
undirstaða íslenzki’ar tónlistai’. Hann sagði
mér, að Benedikt, faðir sinn, hefði slegið
taktinn með svipunni sinni á hnakkinn og
kveðið við raust, þegar hann var á yfirreið
um landið. Það þarf músík í marga liði til að
jafnvirðulegir menn og Benedikt Sveinsson
taki upp á slíkum hégóma. Ég hef aldrei
efazt um, að þarna sé lögmálið, og trái því,
að ég þekki það. Það hefur ýtt undir trá
mína og öryggi, að ég hef aldrei misst neitt
af verkum mínum, ekki einn einasti taktur
hefur glatazt. Þó nótnaskrifararnir misstu
allt sitt sumir hverjir og húsin brynnu ofan
af þeim í loftárásunum á Berlín, þá fundust
alltaf mín handrit. Ég er dálítið
hjátráarfullur. Og mér finnst þetta bending
um, að eitthvað af verkum mínum eigi að
lifa.“
„Verkin þín, já, Edda?“
„Ég byrjaði að semja hana í Viðey 1935. Þá
vann ég við útvarpið, átti að heita
tónlistarstjóri. En ég vildi ekki koma nema
annan hvern dag í vinnuna og fyrir bragðið
rak Jónas Þorbergsson mig. Sigfús
Sigurbjartarson var formaður útvarpsráðs og
hann var líka afskaplega hneykslaður á
hegðun núnni. Það er dálítið erfið stofnun
útvaipið. Ég held það sé bara verra heldur en
dagblöðin. Hér á landi er menningin ekki
ræktuð nógu vel. Menn hafa ríka tilhneigingu
til að setja arfann í blómstuipott í stofunni hjá
sér, en fleygja rósunum. Listin er ekki nógu
mikill þáttur af þjóðlífinu. Hún er ekki virt
eins og áðm’. Forystumenn þjóðarinnar
leggja hana til hliðar og segjast ekki nenna að
hugsa um hana. Og svo er henni fleygt í
einhvem Jónas frá Hriflu. En þú varst að
spyrja um verk mín. Hefurðu heyrt Gretti og
Glám úi’ Söguhljómkviðunni? Hún var samin í
Þýzkalandi og Danmörku á árunum 1941^42.
Þá höfðu nazistar sett mig í bann. Sinfónían
var eins konar mótmæli gegn Hitlers-
stjóminni og átti að sýna hið þrjózkufulla
einstaklingseðli norrænna manna. En svo
stendur fólk hér heima gapandi framan í
mann og hrópar: „Þú varst nazisti!“
Undarlegir Islendingar.“
„Þeir segja þú notir potta og pönnur og
allan fjandann í Sögusinfóníunni.“
„Jæja, segja þeir það. Nei, en ég nota
steina og skildi, þar sem ég fjalla um
Stiklarstaðaorrustu, og svo nota ég
trjádmmb í Gretti og Glámi til að markera
viðureignina sterkar og gera tóninn harðari.
í tónlistinni er rám fyrir allan hávaða.
Hljóðbylgjur, sem hægt er að drepa með
dúfur og lækna gigt, er t.d. ekki hægt að
nota í músík. Þær heyrast ekki.“
„Og hvað á ég að spyrja þig að lokum?
Hefur þér liðið vel hér heima?“
„Nei, ekki get ég sagt það. En samt vil ég
hvergi annars staðar búa. Mér leið vel
nokkra daga á Þingvöllum, þegar ég vai-
barn með föður mínum. Ég hef aldrei haft
frið hér síðan.“
„Hvað gerðirðu á Þingvöllum?"
„Ekkert. Ég gekk um hraunið með pabba
og skoðaði fjöllin.“
„En fólkið? Hvernig líkar þér það?“
„Það hefur ekki eins mikið af karakter
landsins og áður. Það er reisn yfir landinu.
Það er stolt í þesum línum. Hándel á þessa
reisn stundum. Hann hefur norrænt
yfirbragð. Ég er þjóðemissinni. Ég álít, að
Island hafi hlutverld að gegna í listinni. Það
er að koma ný kynslóð, sem betur fer. Ég
held að það sé töggur í henni. Ég var á
listkynningu í Menntaskólanum um daginn.
Þegai’ ég horfði á þessi fallegu, skörpu andlit
fékk ég trá á framtíðina. Þetta fólk hlustai’.
Það vill fræðast. Það er fordómalaust. Það vill
kynnast því nýja í listinni. Það er sagt að við
drekkum of mikið. En drykkjuskapur okkar
er að mestu leyti afleiðing af of fábreyttu
listalifi. Listhvötin hjá okkur er afskaplega
sterk, en hún fær ekki útrás. Auðugra listalíf
mundi draga úr di-ykkjuskapnum. En það er
líka nauðsynlegt að dreypa á áfengi. Við
höfum létt vín um hönd í
Listamannaklúbbnum, svo menn segi
stundum það sem þeir ætluðu ekki að segja.“
„Við töluðum um ástina áðan. Hvað um
dauðann?“
„Mér finnst ég vera að byrja að skilja
dauðann sem jákvætt og eðlilegt
fyrirbrigði. Ég held menn yfirvinni dauðann
í framtíðinni, þegar sálfræðin hefur útrýmt
hysteríunni og gert okkur andlega
heilbrigða. Kirkjan hefur gert of mikið úr
dauðanum, notað hann til að ráða yfir
fólkinu. En kirkjan og eilíft líf eru tvennt
ólíkt. Ég held framtíðinni muni takast að
milda dauðann, draga úr honum
vígtennurnar. Sjáðu Japana. Þeir fagna
dauðanum. Það er ekki heldur neitt að
óttast. „Samvizkan í mínu eigin brjósti og
stirndur himinn yfír höfði mér - það er
lögmál minnar trúar,“ sagði Kant. Og
forfeður okkar? Þeir voru ólmir í að komast
í geimið í Valhöll, svínasteikina og bjórinn.
Svo vildu þeir höggvast hverjan dag. Það er
miðaldaúrkynjun að óttast dauðann. Þegar
við yfirvinnum þennan ótta, höfum við líka
unnið bug á miðöldunum og myrkrinu í sál
okkar. Það eru einu ellimörkin, sem ég finn
á mér, að ég þykist vera byrjaður að skilja
dauðann. Reynsla, þroski? Auðvitað er það.
Já, og sorg. Ég missti dóttur mína
snögglega fyrir 12 árum. Hún var 17 ára.
Hún drukknaði í Svíþjóð."
Sænski plötuútgefandinn
Robert von Bahr er vænt-
anlegur hingað til lands í
boði Sinfóníuhljómsveitar
Islands, en hann hyggst
gefa út öll verk Jóns Leifs.
ÁRNI MATTHÍASSON tók
Bahr tali og fræddist um
BIS, útgófu Bahrs, sem
fggnar 25 órg gfmæli um
þessar mundir.
Næstkomandi fóstudag heldur Sin-
fóníuhljómsveit Islands sérstaka
tónleika, en þá tónleika verður við-
staddur í boði Sinfóníunnar sænski
plötuútgefandinn Robert von Bahr, sem ein-
sett hefur sér að gefa út alla tónlist Jóns og
hefur þegar gefið út fimm diska.
Stofnandi og eigandi BIS er Robert von
Bahr, sem fengist hefur við margt um dag-
ana, nam tónlist, lögfræði, hagfræði, tölfræði
og ýmis tungumál og vann meðal annars sem
farandsali, við silfurpeningabræðslu og sem
leigubílstjóri áður en hann gerðist plötuút-
gefandi fyrir aldarfjórðungi. Hann segist alls
ekki hafa búist við því að fyrirtækið ætti eftir
að lifa svo lengi, þótt hann hafi vitanlega ætl-
að sér að gera það sem hann gæti með fyrir-
tækið. „Ég sá ekki fyrir mér að BIS ætti eftir
að verða 25 ára gamalt, ég átti ekki einu sinni
von á því að ég myndi lifa svo lengi,“ segir
hann og skellh’ upp úr.
„I upphafi áttunda áratugarins vildi enginn
gefa út plötur með sænskum listamönnum,
sem mér rann mjög til rifja. Ég stofnaði því
BIS öðrum þræði til að gefa út sænska lista-
menn og enn hef ég sérstaklega gaman af því
ef okkur tekst að vekja athygli á ungum lista-
mönnum, þótt útgáfustefnan byggist orðið
frekar á tónverkum en flytjendum. Best af
öllu finnst okkur þó þegar okkur tekst að
gera hvort tveggja; að gefa út plötur með
ungum listamönnum að flytja spennandi tón-
list. Við höfum lítinn áhuga á listamönnum
sem vilja bara leika Schubert eða Beet-
hoven.“
Stór hluti af útgáfu BIS er heildarútgáfa
verka stakra tónskálda og hófst með heildar-
útgáfu píanóverka Griegs. Bahr segir að sér
hafi ævinlega fundist nauðsynlegt að gera
heildarátgáfu tónskálda aðgengilega til að
áhugasamir geti gert sér sem besta mynd af
viðkomandi tónskáldi; það sé skylda útgef-
enda að gefa út öll verk tónskálda, góð og
slæm.
Meðal stórverkefna BIS er heildarútgáfa á
verkum Sibeliusar, 47 diskar komnir, og á
þeim meðal annars fjölmörg verk sem ekki
hafa heyrst áður. Einnig stefnir BIS að því
að gefa út öll verk Bachs, sem verður gríðar-
mikið verk, um 170 diskar, og einnig heildar-
verk Carls Philipps Emmanuels Bachs, eins
sona Johanns Sebastians, sem Bahr segir að
hafi verið merkilegt tónskáld og ekki síður
afskastamikill en faðirinn, líklega verði það
ríflega 160 diskar og flest verkin óútgefin.
„Það má segja að hann hafi goldið fýrir það
að vera sonur fóður síns, því hann verður sí-
fellt að þola samanburð sem ekkert tónskáld
stenst.“ Fimm diskar eru svo komnir út í út-
gáfuröð á öllum verkum Jóns Leifs, sá síðasti
í vikunni, og væntanlegir eru tveir diskar til
viðbótar á árinu.
Smáfyrirtækin dafna
Miklar sviptingar hafa verið í útgáfumálum
á sígildri tónlist á undanförnum árum,
smáfyrirtæki dafnað sem aldrei fyrr en
stórfyrirtækin farið halloka. BIS og ýmis
smærri fyrirtæki hafa náð árangri meðal
annars með því að færa tónlistina nær
kaupendum og áhugamönnum. „Við höfðum
til fólks sem hefur áhuga á sígildri tónlist og
langar ekki til að heyra sömu verkin leikin
upp aftur og aftur. Stórfyrirtækin áttuðu sig
ROBERT von Bahr, stofnandi og eigandi
BlS-útgáfunnar sænsku.
ekki á því að þau þurftu að endurnýja sig, ala
upp nýja listamenn til að starfa með og
hvetja ný tónskáld til að semja tónlist. Þau
blinduðust af geisladiskavæðingunni þegar
allir keyptu upp aftur það sem þeir áttu fyrir,
og voru svo ekki viðbúin þegar markaðurinn
mettaðist af Beethoven og Bach.
BIS er gjaman talið með smáfyrirtækjum
en það er vissulega stórt, við seldum á síðasta
ári álíka mikið af plötum með klassískri
tónlist og BMG og Decca samanlagt. Við
höfum gefið út rámlega 1.000 titla sem allir
eru á útgáfulista okkar og því er óhætt að
telja okkur með stórfyrirtækjum, en sé litið
til mannahalds og rekstrarkostnaðar erum
við vissulega smáfyrirtæki," segir Bahr. Með
þessu móti segist hann halda sambandi við
kaupendur og tónlistaráhugafólk, en ekki
skipti minnstu að BIS sé ófeimið við að taka
áhættu, líkt og hann hafi gert með Jóns
Leifs.
Bahr segir að hann hafi í upphafi verið
tregur til að kynna sér verk Jóns Leifs, enda
ekkert þekkt til þeirra. „Kunningi minn,
Carl-Gunnar Álén, tónlistargagnrýnandi
Svenska Dagbladet, heyrði útsendingu þar
sem verk eftir Jón Leifs var flutt og hringdi í
mig reglulega eftir það til að hvetja mig til að
hlusta á upptöku sem hann hafði gert úr
útvarpinu og gefa út tónlist eftir Jón. Ég lét
til leiðast og hlustaði á upptöku Áléns, en það
var heldur slakur flutningur og ég heillaðist
því ekki undir eins. Það var samt eitthvað við
tónlistina sem snart mig og þegar verkin eru
flutt almennilega heyra allir hversu stór-
kostleg þau eru. Þannig kom út hjá okkur í
vikunni diskm- frá okkur með Dettifossi og
Orgelsinfóníunni, sem er hreint frábært verk.
Tónlist Jóns Leifs er tónlist sem hlustandinn
getur ekki leitt hjá sér, hann ýmist hatar
tónlistina eða elskar hana.“
Bahr segist ekki gera sér grein fyrir því
hversu margir diskamir eigi eftir að verða en
hann ætli sér að halda áfram þar til verkinu
ljúki. „Framan af var erfitt að selja diskana,
en eftir því sem líður á röðina höfum við
fengið gríðarlega góða dóma, sérstaklega í
Þýskalandi, Bandaríkjunum og Japan, þar
sem menn hafa skrifað langt mál um það
hversu einstök tónlistin er og hve sérstakt
tónmál Jóns var. Við erum rétt að hefja
heildarútgáfu á öðru sérlunduðu tónskáldi
sem var líka vanmetið á sínum tíma,
Grikkjanum Nikos Skalkottas, en Jón er enn
sérstakari því það sem hann var að gera dró
ekki dám af neinu sem menn þekkja annars
staðar.“
Eins og getið er er Bahr væntanlegur
hingað til lands í boði Sinfóníunnai’ í tilefni af
afmælistónleikum Jóns Leifs næstkomandi
föstudag, en hann hefur komið hingað
nokknim sinnum áður. „Island er eitt af þeim
löndum sem ég held mest upp á af þeim sem
ég hef komið til. Mér finnst landið frábærlega
fagurt og kann afskaplega vel við fólkið og ég
hlakka til að kynna konunni minni landið. Það
eru mörg afbragðs tónskáld á íslandi og þar á
meðal eitt sem er snilldarhöfundur, Haukur
Tómasson. Við gáfum út Fjórða söng
Guðrúnar, sem er frábær tónlist flutt af
frábærum listamönnum, en því miður hefur
okkur ekki tekist að selja hana. Það mun þó
takast, ég er sannfærður um að fólk á eftir að
uppgötva Hauk.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 1. MAÍ 1999 9