Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 10
!
GÍSLI SIGURÐSSON TÓK SAMAN
Nýlega er út komið mil kið ritverk í tveim bindum,
SAGA REYKJAVÍKUR 1. og II eftir Eggert Þór Bern-
harðsson sagnfræðing. Samtals eru bækurnar 928
bls með ríkulegu mynde ifni og hafa margar þeirra
mynda aldrei fyri r komið fyrir almenningssjónir. Útgef-
and i er Bókaforlagið Iðunn.
Hvernig verður sögunni bezt
haldið til haga og hún sögð
þannig að hún verði eftir-
minnileg, sem fæst verði út-
undan og að sem flest af því
sem máli skiptir sé þar með?
Á allra síðust árum hefur mat
manna á þessu tekið breyting-
um og okkur finnst nú að í kennslubókum í Is-
landssögu hafí mannlífíð sjálft orðið útundan;
kjör fólks og réttindi eða réttindaleysi, stétta-
skiptingin, hugsunarhátturinn, aldarandinn,
skemmtanir og afþreying, aðbúð og matarræði
svo eitthvað sé nefnt. Góðar skáldsögur segja
ókunnugum jafnvel meira um þetta en sögu-
kennslan í skólunum á undanfómum áratug-
um. íslandssaga 19. aldar og fram á þessa öld
var að mestu leyti stjómmálasaga; þar yfir-
skyggði sjálfstæðisbaráttan og önnur pólitísk
barátta allt annað, en í þessum sögubókum
fengum við takmarkaða mynd af lífí þjóðarinn-
ar. I nútímanum hafa sagnfræðingar síðan far-
ið að beina athyglinni að lífí einstaklinganna,
m.a. með „einsögu“ sem svo er nefnd og getur
falizt í því því að láta dagbækur einstaklinga
segja frá daglegu lífi og lýsa þjóðfélaginu og
ríkjandi hugsunarhætti.
I nýútkominni Sögu Reykjavíkur á árabilinu
1940-1990 er hvorki byggt á einsögu né hinni
gamalkunnu ritun kennslubóka í sögu. Segja
má að höfundurinn, Eggert Pór Bernharðsson,
vinni i senn að hætti sagnfræðinga og góðra
blaðamanna. í þessa mósaíkmynd sem sagan
er, viðar hann að sér sem flestum brotum.
Þessvegna er þetta rit í senn afar skemmtilegt
og fróðlegt. Eg hygg þó að flestum munu þykja
kaflamir misjafnlega hnýsilegir. Sumt verður
hreinlega að vera með í bók af þessu tagi, svo
sem kafli um nýsköpun atvinnulífsins, nýsköp-
unartogarana, skin og skúrir í útgerð og skut-
togarabyltingu. Ég stóð mig að því að fara
fljótt yfir það og sömuleiðis kaflann um kjör-
búðir og sjálfsafgreiðslu, breytta verzlunar-
hætti og búðaborg í Kringlumýri, eða um borg-
aryfirvöld og eflingu iðnaðar. Þarmeð er sízt af
öllu verið að gera lítið úr þessum lífsnauðsyn-
legu þáttum, verzlun og iðnaði.
Þar fyrir utan fjallar Eggert um segulmagn
Reykjavíkur og flóttann á mölina, um bæjar-
land og búandmenn, sveitamanninn á mölinni
og átthagafélögin. Hann fjallar um útþenslu
byggðarinnar, þar sem hvert nýtt hverfí verð-
ur á stærð við kaupstað, hús með sál eða blokk-
arbákn, græna byltingu og hugmyndir um
þéttingu byggðar. Hann fjallar um húsnæðis-
vandræðin í borginni fyrr á öldinni, þegar
fjórðungur íbúða er sagður ónýtur, um smáí-
búðir og séreignarstefnu; að hver maður byggi
sjálfur sitt hús, um nýja tækni við byggingar,
umgengnishætti fjölbýlisins og endurnýjun
húsakostsins á hálfri öld. Stjómmál og stjórn-
sýsla koma eðlilega við sögu, þar sem Reykja-
vík er miðstöð landsins; einnig þjóðmálaátök,
og bæjarstjórnarkosningar og fleira af því tagi.
Það kemur hinsvegar meira á óvart og er
óvenjulegt þegar sagan er skoðuð, að fjallað sé
sérstaklega um líf og veruleika bama og ung-
linga. Stór hluti síðara bindisins er um böm í
borg og hugtök eins og „hefðbundið uppeldi",
„frumbyggjabörn", „sjoppumenningu og jafn-
aldrahópa“. Það er jafnvel fjallað um leiki sem
flestir þekkja eins og snú-snú og parís að
ógleymdu þrjúbíóinu.
Unga fólkið í skólunum er hluti af þessari
sögu, svo og hugtök eins og menntabylting,
samræmt skólakerfi, landspróf, verknám og
námsbrautir. Geysileg gerjun var í hugmynda-
heimi ungs fólks um 1970. Áhrif frá skólaupp-
reisnum í Evrópu bárust hingað; í klæðaburði
varð bylting í kjölfar Bítlaæðisins, efast var um
öll borgaraleg gildi, ný fatatízka greip um sig
og þar fram eftir götunum. Þetta var sú kyn-
slóð sem gjarnan vildi kenna sig við árið ‘68.
Eggert þór fjallar líka um tómstundir og dans-
staði unglinga, partýmenningu og biðraðir,
Tónabæ, Hallærisplanið, kaffíhús og bjórkrár.
Þungamiðjan í öllu þessu umróti var ný músík-
menning. Síðara bindið endar á umfjöllun um
hana, svo og listmenninguna í borginni og þar
er af miklu að taka: Borgarskáldin og Reykja-
víkursögurnar, myndlistin í borginni og at-
vinnuleikhúsin.
Kúabú og fjúrmenn á mölinni
Myndefnið í Sögu Reykjavíkur er kapítuli út
af fyrir sig; bæði ljósmyndir, skopmyndir og
auglýsingar sem segja sína sögu. Sú saga hófst
á þeim miklu tímamótum þegar brezkur her
gekk á land í Reykjavík. Állt í einu hvarf
kreppan eins og dögg fyrir sólu og vélaöldin
gekk í garð. Það er fróðlegt að bera saman vel
þekkt málverk Þorvaldar Skúlasonar frá
Reykjavíkurhöfn á kreppuárunum laust fyrir
1940 og mynd í bókinni frá frá höfninni árið
1950: Nýr tími er runninn upp með röð af öfl-
ugum jarðýtum, sem standa vandlega innpakk-
aðar eins og jólagjafir frá Sámi frænda, enda
hluti af Marshallaðstoðinni. En það voru raun-
ar fleiri hliðar á þessari miklu tækni- og mann-
lífsbreytingu um og eftir 1940. Nokkrar mynd-
ir eru í bókinni af því sem þótti þá blettur á
kvenþjóðinni, nefnilega „ástandinu". En þessar
myndir eru sízt af öllu hneykslanlegar og sýna
ekki annað en laglegar og vel klæddar stúlkur,
oftast reyndar að dansa við hermenn og það
þótti ekki til fyrirmyndar.
Á öðrum myndum má sjá búskapinn sem
stundaður var um allar trissur í Reykjavík og
segir m.a svo í bókinni: „Enda þótt margir íbú-
ar höfuðstaðarins nytu mjólkurafurðanna sem
„Reykjavíkurbændur“ framleiddu var ánægja
Reykvíkinga með kúabúskap í bænum um
miðja öldina blendin á köflum. I upphafí sjötta
áratugarins voru Reykjavíkurkýr 600 talsins
en fór fækkandi þegar á leið, voru ríflega 400
árið 1961 og 250 þremur árum síðar en aðeins
um tíu árið 1974.“
Það kemur spánskt fyrir sjónir núna, en í
Sunnuhvoli við Háteigsveg var rekið kúa-
svína- og hænsnabú 1945 og bærinn Bústaðir
við Bústaðaveg stóð með útihúsum og heygai'ði
framyfír 1969 að ógleymdu fjósinu hans Geirs í
Eskihlíð, nálægt Miklatorgi, en þetta sama fjós
varð síðan fæðingarstaður nýrra verzlunar-
hátta hjá Pálma í Hagkaupi.
Nýtt hugtak, stríðsgróði, varð til: „Áhiifa
stríðsgróðans sáust m.a. glögg merki í verslun-
um sem sagðar voru selja „munaðarvörur" eða
„óþarfa varning“..“ Margur „óþarfí“ sem ekki
hafði sést áður fór að sjást í hillum verzlana;
ávextir þar á meðal. Líkingin við „gullgrafara-
bæ“ var oft notuð um vöxt bæjarins, en þegar
skoðuð er myndin sem tekin er neðst í Bakara-
brekkunni af Lækjartorgi og Austurstræti í
stríðsbyrjun, þá er meira undrunarefni núna,
nærri 60 árum síðai', hvað lítið hefur breyzt.
Morgunblaðshúsið var að vísu ekki komið við
enda götunnar og Útvegsbankahúsið, sem nú
hýsir Héraðsdóm, hefur hækkað. I miðbæ
Reykjavíkur hefur tíminn staðið í stað.
Þeir sem fluttu „á mölina" eins og það var
kallað, virtust sjá meira eftir kindunum sínum
en kúnum og jafnvel hestunum. Að vera fjár-
maður var kjami þess að búa í sveit og að vera
fjárglöggur var mikils metinn hæfileiki. Sumir
aðkomumenn til Reykjavíkur reyndu að halda
áfram að eiga nokkrar kindur og um það segir
Eggert Þór:
„Mörgum innflytjendum úr sveit fannst
sjálfsagt að halda áfram dálítilli búsýslu eftir
að þeir fluttust til bæjarins. Hægast var að
eiga við fjárbúskap því ekki þurfti að hafa jafn-
mikið fyrir honum og ýmsum öðrum búrekstri.
íslendingar virtust góða stunda að átta sig al-
mennilega á því að meirihluti þjóðarinnar bjó
ekki lengur í sveit...Sumir gamlir sveitamenn
söknuðu samvista við sauðkindina þegar þeir
hurfu á mölina og gátu vart hugsað sér tilver-
NOKKRAR Reykjavíkurmeyjar í saumaklúbb á stríðsárunum. Þá var stundum spurt hvers vegna „ísle
laginu í voða með því að fara út fyrir sinn „áskapaða verkahring." Myndatextar
NÝ KVENÞJÓÐ, 30 árum síðar. Rauðsokkur í kvennabaráttunni 1970. Talið frá vinstri: Silja Aðal-
steinsdóttir, Dagný Kristjánsdóttir, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir og María Jóna Gunnarsdóttir.
FJÁRHAGSRÁÐ hvatti til þess með reglum 1950 að fólk byggði hús sín sem mest sjálft ásamt
skylduliði sínu. Sú venja hélst síðan í áratugi og var manndómsvígsla hjá hverjum ungum heimilis-
föður að byggja annaðhvort frá grunni, eða kaupa fokhelt og hella sér í múrverk og margskonar
iðnaðarvinnu þótt menn hefðu aldrei nærri slíku komið áður.
SEGULLINN MIKLI /
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999
d