Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 12

LISTAMANNASKÁLINN í Kirkjustræti var lengi eini stóri sýningarsalurinn. Þar voru haldnar frægar sýningar, t.d. sýning Kjarvals 1945 þegar
allt seldist á nokkrum mínútum. Þar hittust andans stórmenni og á myndinni má sjá Þórberg og Halldór Kiljan Laxness heilsast, en næstur
þeim situr Jóhannes úr Kötlum.
MENN koma og fara en lengst af á tfmabilinu 1940-1990 hefur Mokkakaffi verið athvarf lista-
manna og hugsuða. Bóhemar og listamenn voru þar margir fastagestir og hægt að ganga þar
að mönnum vísum. Á myndinni sem líklega er frá sjöunda áratugnum eru talið frá vinstri: Jón
Laxdal Halldórsson leikari, Elías Mar skáld, Kristinn Gestsson, Sturla Tryggvason hljóðfæra-
leikari og Dagur Sigurðarson skáld.
er í frásögn Emils Bjömssonai-, síðar prests og
fréttastjóra, af húsnæði því sem hann og fjöl-
skylda hans, nýflutt til bæjarins, urðu að gera
sér að góðu:
„Þetta var einlyftur, járnvarinn timburkofi,
svolítill þakhalli beggja vegna og enginn leki.
Lengdin var 6 metrar með götu og breiddin
þrír. Alls 18 fermetra vistarvera með tveimur
smáherbergjum og eldhúsnefnu. Þetta var svo
sem gott og blessað. En útgangurinn innan-
húss var engu líkur. Ut vfir tók þó gólfmunstr-
ið. Þarna virtist hafa verið safnað saman sýnis-
hornum allra tegunda af gólfdúk, sem flust
höfðu til landsins á þessari öld og hinni síðustu,
og dúkpjötlurnar og bætumar voru negldar og
límdar hver ofan á aðra jafn óreglulega og
unnt var að upphugsa, líkast abstraktmálverki.
Það var synd íaðra röndina að eyðileggja þetta
„listaverk“ einbúans, sem þarna hafði haldið
til.“
Fátækrahverfi eins og sjá má í sumum stór-
borgum hafa sem betur fer aldrei verið til í
Reykjavík. Vísir að slíku var þó ef til vill til í
Pólunum, í braggahverfunum þar sem þúsund-
ir manna bjuggu á árabilinu 1947-’57, og jafn-
vel í Höfðaborginni þar sem lokið var við 48
íbúðir um jólaleytið 1941 og þar bjuggu nálega
600 manns. Fyrstu varanlegu íbúaðarblokkim-
ar risu hinsvegar 1942 við Hringbraut; vönduð
hús sem enn standa vel fyrir sínu.
Um 1950 hvatti Fjárhagsráð til þess að fólk
byggði hús sín sem mest sjálft ásamt skylduliði
sínu. Þarmeð upphófst það sem síðan var lengi
við lýði, að hver einasti heimilisfaðir varð að
minnsta kosti einu sinni að ganga í gegnum þá
eldraun að byggja þó hann hefði aldrei komið
nálægt slíku. I bæjarstjórninni stuðlaði Sjálf-
stæðisflokkurinn að þesskonar einkaframtaki
en sósíalistar voru á móti því. Þessi munur
kemur vel fram í orðum Gunnars Thoroddsen
sem þá var borgarstjóri og sagði:
„Það er glöggt hver er stefnumunur okkar
sjálfstæðismanna og kommúnista í húsnæðis-
málunum...Við viljum stuðla að því að fólkið
geti búið ííbúðum, sem það á sjálft. Kommún-
istar vilja að allir búi í leiguíbúðum og helst á
bærinn sjálfur að vera leigusalinn..."
Vinnukonur með drauma og þrór
Það hét að ráða sig í vist og fyrr á öldinni var
álitlegur hópur í þessari starfsgrein. Þær vora
vinnukonur á heimilum; áttu að þrífa og vinna
önnur heimilisstörf. í Sögu Reykjavíkur hefur
Eggert Þór ekki gleymt þessum hópi sem var
víst aldrei hátt skrifaður og er nú horfínn. I
bókinni segir svo:
„Dagur í lífí vinnukonu gat verið lýjandi.
Fjölskyldur leigðu ekki ákveðið vinnumagn
þegar vinnustúlkan var annars vegar heldur
alla manneskjuna, og tilfinningin sem fylgdi
því að lifa í nánu sambandi við fjölskyldu án
þess að tilheyra henni gat verið þrúgandi.
Flestar vinnukonur vora þéraðar, ýmist af
gömlum vana eða til þess að gefa rækilega til
kynna að þær væra ekki hiuti af fjölskyldunni.
Vinnustúlkurnar vora þó misheppnar með hús-
bændur. Þær sem áttu láni að fagna borðuðu
með fjölskyldunni, voru þúaðar og taldar til
heimilisfólksins. Stundum myndaðist ævarandi
vinátta milli vinnukvenna og húsmæðra. Þær
sem bjuggu við verri kost voru látnar borða
einar frammi í eldhúsi og stundum það sem af-
gangs var...“ Mig (langar) mest til þess að
komast í verksmiðju", sagði ein vinnustúlkan
haustið 1940, „þar er ákveðinn vinnutími. Þá
gæti ég átt mitt eigið herbergi og kannski
eignast húsgögn í það og þannig eignast heim-
ili fyrir mig.“ Vinnustúlkumar áttu sína
drauma og þrár og vildu láta óskirnar rætast."
A stríðsáranum breyttist aðstaða vinnu-
kvenna eins og margt annað og um miðja öld-
ina var talað um vinnukonueklu í Reykjavík:
„Undir lok stríðsins var svo komið að ungar
stúlkur í Reykjvík litu vart við starfi inni á
heimilum annarra, jafnvel þó í boði væri gull
og grænir skógar, rúmgott herbergi, hátt
kaup, fastákveðin frí og leyfi til að hafa
kærastann hjá sér.“
„Andi hins nýjn tíma"
Skemmtanalífið hefur verið með sínu lagi í
Reykjavík allt frá því Jörundur hundadaga-
konungur hélt dansiballið fræga, en tekið
breytingum eftir tízku og tíðaranda. Hótel
Borg hefur gegnt merkilegu hlutverki síðan
1930 og í Sögu Reykjavíkur er jafnframt getið
um dansstaðinn Hótel Heklu við Lækjartorg,
sem dátar nefndu stundum „honky tonk place“,
en dansað var einnig í Listamannaskálanum
við Kirkjustræti, í Iðnó, Ingólfscafé, Oddfell-
owhúsinu og Gúttó (Góðtemplarahúsinu). Sjálf-
stæðishúsið við Austurvöll kom svo til sögunn-
ar 1946 og litlu síðar Þórscafé, Breiðfirðinga-
búð og Röðull. Einn vinsælasti dansstaðurinn,
segir í bókinni, var um svipað leyti í húsakynn-
um Mjólkurstöðvarinnar ofarlega við Lauga-
veg. En sá skemmtistaður sem hvað mest (og
misjafnast) orð fór af á sjötta tugnum var
Vetrargarðurinn í Tívolí í Vatnsmýrinni.
En skemmtistaðir koma og fara og eftir 1960
var Glaumbær við Fríkirkjuveg í aðalhlutverki.
Um skemmtanalíf sjöunda áratugarins segir
Eggert Þór svo:
„Árið 1965 vora alls ellefu almenn vínveit-
ingahús í Reykjavík sem rúmuðu nærri 3.600
gesti. Aðsóknin var langmest um helgar eins
og löngum fyrr... Fram undir 1970 gerðu
skemmtistaðir í Reykjavík yfirleitt mjög
ákveðnar kröfur um klæðnað og snyrti-
mennsku gesta. Helst áttu þeir að vera prúð-
búnir, piltar t.d. í dökkum jakkafötum, hvítri
skyrtu, með bindi og í „spariskóm“, vel snyrtir
og skegglausir. Stúlkur áttu einnig að vera í
sínu fínasta „taui“, helst í sérstökum „ballkjól-
um“. Fatatíska þeirra var þó breytilegri en
piltanna og tillit var tekið til þess þegar hleypt
var inn á dansstaðina..."
„Verulegar breytingar fóra ekki að sjást í
þessum efnum fyrr en um miðjan sjöunda ára-
tuginn þegar tók að bera nokkuð á nýjum lífs-
viðhorfum meðal ungs fólks í Reykjavík. í
fyrstu varð þeirra aðallega vart á dansstöðum
borgarinnar...“ „Menning æskunnar", sem hin-
ir fullorðnu áttu takmarkaðan aðgang að, var
byrjuð að láta á sér kræla og unga fólkið fór að
krefjast þess að á það væri hlýtt...“
„Hylli Glaumbæjar helgaðist ekki síst af því
að þar var reynt að nálgast breyttan smekk
unga fólksins. Glaumbær varð að eins konar
miðstöð þess ört stækkandi hóps sem aðhyllt-
ist frjálslegan klæðnað og vinsæla popptónlist.
Dyraverðir litu framhjá breytilegri hársídd
gestanna, sinntu ekki bindisskyldunni og leyfð-
ur var frjálslegri klæðnaðaur en á öðram
skemmtistöðum borgarinnar, t.d. þótti það
ekkert tiltökumál í Glaumbæ að stúlkur klædd-
ust síðbuxum eða piltar peysum...“
„Um 1970 naut Glaumbær enn mikilla vin-
sælda meðal unga fólksins og því urðu margir
fyrir áfalli þegar hann brann í byrjun desem-
ber 1971. „Fastagestir" vissu vart hvað þeir
áttu af sér að gera þegar Glaumbær var allur.
Þeir voru í sárum og stúlkur og piltar vítt um
borgina grétu söltum tárum yfir örlögum þessa
„annars heimilis" síns.“
Skáldin og bókmenntirnar, myndlistin og tón-
listarlífið í Reykjavík á þessu hálfrar aldai' tíma-
bili væra út af fyrir sig efni í margar bækur.
Það er mikið vandaverk að standa frammi fyrir
því að sigta út allt það mikilverðasta og koma
því fyrir á síðustu 100 blaðsíðum verksins.
Fljótt á litið virðist það hafa tekizt vel, en þegar
farið er að nefna nöfn eins og vitaskuld verður
að gera, þá er höfundinum vandi á höndum.
Alltaf verða einhverjir settir út í kuldann vegna
þess að þeir eru ekki taldir með. Af einhverjum
ástæðum hefur Sverrir Haraldsson dottið upp-
fyrir og var hann þó bæði áberandi og dáður
listamaður í borginni um aldarfjórðungs skeið.
Af öðram myndlistarmönnum í Reykjavík sem
eingöngu unnu við list sína og ekki er getið um í
bókinni má nefna brautryðjandann í abstrakt-
málverki, Finn Jónsson, Ásgeir Bjarnþórsson,
Jóhannes Geh, Gunnlaug Blöndal og Einar
Jónsson frá Galtafelli. Það er hinsvegar vel við-
eigandi að skreyta fyrstu opnu síðara bindisins
með stórfenglegri ljósmynd af Jóhannesi Kjar-
val í vinnustöfu sinni, svo hátt sem hann gnæfir
í list sinni á þessu tímabili.
SIGRÚN GÍSLADÓTTIR
HULDU-
KVÆÐI
Það vorar í huliðsheimi,
og huldumeyjar með bjarta brá
barmaþrungnar af ástarþrá
vilja eiga alla þá
á heiði há, -
er hætta á
að vera þar á sveimi, -
sveina í hulduheimi.
Á heiði leynist hætta mörg,
huldudrósum fylgja í björg
halir af holdi og blóði.
„Heyrðu vinurinn góði,
nú bar vel í veiði
þú villtist upp’ á heiði.“
Bergið opnast ofurhljótt.
Uti dimmir, nálgast nótt,
tóna má heillandi heyra.
Hvíslar hún blítt í eyra:
„Ljúfur láttu vel að mér,
losta- ég kveiki bál í þér. “
Til einnar rekkju ganga rjóð
riddari mennskur og álfafljóð,
huldumeyja full af frygð
og fríður sveinn úr mannabyggð.
„Þérgefst ég því ég gh'nist þig,
góður vertu nú viðmig.“
Við skulurn ekki hafa hátt,
horfinn er dagur, komin nátt.
Hvað elskendur ungir hafast að
aðra varðar ei um það.
I berginu ríldr sæla og sátt,
sindra stjörnur um loftið blátt.
Yngissveinar halda heim,
er huldumeyjar sleppa þeim,
en unaðsstundir allar gcyma
og aldrei gleyma, -
aldrei að eilífu gleyma.
Höfundurinn er listmálari og
kennari í Re/kjavík,
VIRGINIA
HAMILTON ADAIR
ÆSKA
HELGA K. EINARSDÓTTIR
ÞÝDDI
Á baugfíngi'i hef ég hring með
sjö litlum
demöntum
og tveim til, örlítið stærri.
Ég er ástfangin
af að minnsta kosti tveim mönnum
líka
trompeti Louis Armstrong
Ijóðum
námi, helgisiðum, skautahlaupi
í fímm gráða frosti, kampavíni
í háum
glösum
dansi, vötnunum í Wisconsin og
skógunum
ástfangin af næstum
öllu.
Þó vofír háski yfír: Brúðkaup í
júní;
en það eru tíu mánuðir þangað til
óratími
endalaus.
Úr Ijóðabókinni Maurar á melónunni, sem
út kom 1996 í Bandaríkjunum og vakti at-
hygli. Höfundurinn var þá 83 ára og þetta
var fyrsta bók hennar, en Ijóð hafði hún ort
alla ævina. Þýðandinn er bókasafnsfræð-
ingur.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999