Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 16

EÐLI KVENNA I RITUM HEIMSPEKINGA - SIÐARI HLUTI
EFTIR SIGRÍÐI
ÞORGEIRSDÓTTUR
- Þótt niðurstöður greininga
heimspekilegra rannsókna ó
tilfinningum hafi grafið und-
an tvíhyggju skynsemi og til-
finninga, hafa klisjur þess-
ara kenninga reynst lífseig-
ar, og þær ganga iðulega
aftur, eins og hugmyndir
Gunnars Dal um hið kven-
lega innsæi bera með sér.
s
Aður en skoðunum Gunnars
Dal um eðli kvenna verður
nánar lýst, er rétt að velta
upp þeirri spumingu hvort
tU sé eitthvað sem við getum
sagt að sé eðli karla og
kvenna eða bara eðli manns-
ins yfirleitt. í þessu sam-
hengi merkir „eðli“ tUtekna eiginleika kynj-
anna sem eiga að vera þeim „eiginlegir“ og
„náttúrulegir".
Erw tilfinningor og
skynsemi andstæðor?
Fyrir það fyrsta ber að geta þess að tví-
hyggjan sem eðlishyggja kynferðissldlgrein-
inga byggir á fær ekki lengur við rök að styðj-
ast í fræðunum. Heimspeki og vísindi 20. aldar
samþykkja ekki lengur sundurgreiningu skyn-
semi og tilfinninga annars vegar, og líkama og
sálar hins vegar, með sama hætti og heim-
spekihefðin gerði í meir en 2000 ár. Skynsemi
og tilfinningar eru ekki lengur taldar jafn and-
stæðukenndar og áður, eins og svokallaðar
vitsmunakenningar um tilfinningar sýna fram
á. Samkvæmt þessum kenningum er meira vit í
tilfinningum, en við höldum, og skynsemi til-
finningaþrungnari en oft er talið þar sem til-
finningar eða geðshræringar (andstætt einber-
um kenndum) eru ætlandi, hafa vitsmunalegt
inntak og eru yrðanlegar.
En þótt niðurstöður greininga heimspeki-
legra rannsókna á tilfinningum hafi grafið
undan tvíhyggju skynsemi og tilfinninga, hafa
klisjur þessara kenninga reynst lífseigar, og
þær ganga iðulega aftur, eins og hugmyndir
Gunnars um hið kvenlega innsæi bera með
sér. Ef tvíhyggja skynsemi og tilfinninga er
ekki á rökum reist, hvemig er þá ástatt um
hina hefðbundnu skörpu aðgreiningu sálar og
líkama, sem hinar fornu og gömlu kenningar
um kynjamismun byggja á? Niðurstöður
_ rannsókna heimspekilegrar mannfræði og
fyrirbærafræði líkama, líkamleika og líkam-
legrar skynjunar á 20. öld hafa reynst drýgst-
ar innan heimspekinnar í afbyggingu aðgrein-
ingar sálar og líka. Sú aðgreining er aftur á
móti oftast rakin til sundurgreiningar
Deseartes á hinu hugsandi sjálfi og líkama.
Eru fil karleðli eða kveneðli?
En þótt við höfnum tvíhyggjukenningum um
sál og líkama, skynsemi og tilfinningar, erum
við þar með ekki búin að grafa undan eðlis-
hyggjukenningum. Segir „heilbrigð skynsemi"
okkur ekki að maðurinn hljóti að hafa eitthvert
eðli? Hvers vegna er yfirleitt þörf á að grafa
undan eðlishyggju? Hvað er slæmt við skil-
greiningar á eðlislægu kynferði? Maðurinn
hlýtur að hafa eðli, og konur og karlar sitt sér-
eðli? Vissulega má til sanns vegar færa að ým-
islegt er líkt með öllum mönnum og fráleitt að
ætla að allt manneðli sé alfarið afurð félags-
mótunar. Það er líka eitt og annað sem konur
eiga sameiginlega og karlar líka. En hvar á að
draga mörk mannlegs eðlis? Hvaða eiginleika
viljum við skilgreina sem eðli mannsins, kar-
leðli eða kveneðli? Flestar eðlishyggjukenning-
ar standast ekki nánari skoðun því kenning
sem kveður á um hvað er sameiginlegt með öll-
um mönnum, öllum konum, öllum körlum reyn-
ist röng ef hún á ekki við alla menn, allar kon-
ur, alla karla.
AUflestar konur frá kynþroskaaldri til tíða-
hvarfa hafa á klæðum, eins og Gunnar Dal
gengur út frá í sinni eðlishyggju. Það verður
samt að hafa hugfast að reynsla kvenna af lík-
amlegu fyrirbæri eins og blæðingum er ólík
eftir menningarástandi og sögulegum tíma.
P>ví er ógerlegt að alhæfa að sú reynsla geti
veitt öllum konum og alls staðar tiltekna
frumspekilega innsýn í grundvallarlögmál
lífsins og náttúrunnar, eins og Gunnar heldur
fram. Vissulega er þar með ekki verið að
segja að reynsla af kyni og líkama geti ekki
gert okkur næmari á lífið og stöðu okkar í
heimi náttúrunnar. Líkamsskynjun tengir
okkur flæði lífsins og náttúrunnar. Líkamleg
reynsla, eins og t.d. öldrunarferlið, getur gert
okkur meðvituð um endanleika og dauðleika
okkar í efnisheiminum, á sama hátt og reynsla
af fæðingu barns getur veitt hlutdeild í sköp-
unarkrafti lífsins. Ef á hins vegar að alhæfa
um séreðli kyns út frá vissri líkamlegri
reynslu verðum við að spyrja okkur hver sé
mælikvarðinn á eðlislæga eiginleika? Margir
djúptækir eiginleikar sem okkur hættir til að
telja eðlislæga eru að stærstum hluta menn-
ingar- og sögulega skilyrtir. Og ef við höldum
okkur frá menningarlegri og samfélagslegri
mótun eiginleika þá eru aðeins fáeinir frum-
eiginleikar eða grundvallareðlisþættir eftir,
eins og t.d. sú staðreynd að fullnæging ákveð-
inna frumþarfa virðist manninum eðlislæg.
Slíkar skilgreiningar á frumþáttum mannlegs
eðlis segja okkur afskaplega lítið um manninn
og það er kunnara en frá þurfi að segja að það
er ógerlegt að draga ályktanir um hvernig
manninum beri að vera út frá slíkum frumeig-
inleikum.
Hvað er varasami við
skilgreiningar á eðli?
Niðurstaða mín er því sú að eðlisskilgrein-
ingar séu ekki brúklegar kategóríur eða „kví-
ar“ til að leiða af siðferðislegar ályktanir um
hvemig konur eru, eða þekkingarfræðilegar
ályktanir um hvernig konur hugsi öðruvísi en
karlar. Reyndar efast fæstir um að svo kunni
að vera. Það reynist einungis vandkvæðum
bundið að alhæfa eitthvað um hvemig allar
konur breyti í siðferðilegu tilliti eða séu öðru-
vísi en karlar vitsmunalega séð. Það felur enn-
fremur í sér að til sé einhver skilgreinanlegur
hugsunarháttur allra karla. Kenningar um eðli
mannsins eru þar að auki gallagripir ef þeim er
beitt í þeim tilgangi að njörva manneðlið niður.
Með því að lýsa eðlisbundnum frumeiginleik-
um mannsins er manninum lýst eins og hann
er og þar með er boðað hvemig maðurinn á að
vera. Það er vandmeðfarið hvaða eiginleikar
era taldir eðlislægir og hverjir ekki því þá er
ákvarðað hvað telst eðlilegt og hvað telst óeðli-
legt. Ef kona er ekki prýdd æskilegum dygð-
um, er hún ekki „góð kona“ eins og Bjöm í
Sauðlauksdal sagði. Þetta eru grundvallarmis-
tök allra eðlishyggjukenninga, allt frá
Aristótelesi til Gunnars Dal: Þar era forskriftir
um hegðun og hlutverk leiddar af hinu líffræði-
lega og samfélagslega eðli kvenna. En lítum nú
á kenningu Gunnars til að sjá þetta samband
eðlislýsingar og forskriftar.
Gunnar Dal: Frá skynsemishyggju
til andskynsemishyggju
I kenningu Gunnars um eðli kvenna er hinni
hefðbundnu tvíhyggju um kynin viðhaldið, en
henni snúið við. Gunnar fullyrðir aftan á bókar-
kápu að goðsagnir um kynin frá öllum tímum
hafi verið skrifaðar af körlum til að viðhalda
kynjamisskiptingu og veldi karla. Það er rétt,
en með sinni bók býður Gunnar sjálfur upp á
enn eina goðsögnina um eðli og hlutverk
kvenna. Andstætt goðsögnum fyrri tíma vill
hann hefja kveneðlið til vegs og virðingar á
kostnað karleðlisins. Hið kvenlega (tilfinning-
ar, líkamleiki kvenna sem gerir þær að mati
hans og hefðarinnar nátengdari náttúrunni) er
ekki hið ómerka, lítilsgilda (eins og það hefur
verið í þeirri hefð sem hér hefur verið lýst),
heldur hið merka. Og konur eru eitthvað alveg
spes fyrir vikið. Gunnar Dal vill leiða ungar
EDVARD MUNCH: Stúlkan og hjartað, trérista. Það er ekki nóg með að konan sé þjónn lífsins, heldur stjórnar náttúran henni og
umbunar eða refsar. Vei henni ef hún svíkur líkamann og kveneðlið með því að lúta ekki valdi þeirra.
f16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 1. MAÍ1999