Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 20

KAMMERSVEIT REYKJAVÍKUR LEIKUR FJÖGUR VERK EFTIR JÓN LEIFS Á AFAAÆLISTÓNLEIKUM
TVÖ VERK SEM ALDREI
HAFA HEYRST ÁÐUR
Morgunblaðið/Golli
EINSÖNGVARARNIR á æfingu. í aftari röð standa Guðjón Óskarsson, Claudio Rizzi, sem
aðstoðað hefur við æfingar, Rut Ingólfsdóttir, listrænn stjórnandi Kammersveitar Reykja-
víkur, Jóhann Smári Sævarsson, Guðbjörn Guðbjörnsson og Bergþór Pálsson. í fremri röð
eru Finnur Bjarnason, Guðrún Edda Gunnarsdóttir, Einar Clausen og Jóhanna Þórhallsdótt-
ir. Fyrir framan þau situr stjórnandinn Johann Arnell. Níundi einsöngvarinn, sem ekki er
með á myndinni, er Þórunn Guðmundsdóttir.
Framlag Kammersveitar
Reykjavíkur til hundrað
ára afmælishátíðar Jóns
Leifs eru tónleikar í Þjóð-
leikhúsinu kl. 14 í dag,
þar sem flutt verða fjögur
verka tónskáldsins fyrir
einsöngvara og hljómsveit.
MARGRÉT SVEINBJÖRNS-
DÓTTIR kynnti sér efnis-
skrána og heyrði hljóðið í
Rut Ingólfsdóttur og
? Jóhönnu Þórhallsdóttur
á lokaspretti æfinga.
TÓNLEIKARNIR eru jafnframt
lokahnykkurinn á afmælisdagskrá
Kammersveitar Reykjavíkur, en
sveitin fagnar í ár 25 ára aftnæli.
Rut Ingólfsdóttir, fiðluleikari og
listrænn stjórnandi Kammersveit-
arinnar, segir þessa tónleika
stærsta verkefnið sem sveitin hef-
ur ráðist í hingað til. Aðgangur að tónleikunum
í Þjóðleikhúsinu er ókeypis og öllum heimill
meðan húsrúm leyfir.
A efnisskránni eru fjögur verk eftir Jón
Leifs og hefur aðeins eitt þeirra, Nótt op. 59
fyrir tenór og baritón og litla hljómsveit, verið
flutt hér á landi áður en það var á minningar-
tónleikum um tónskáldið 1969. Annað verk,
Guðrúnarkviða op. 22 fyrir mezzósópran, ten-
ór, bassa og hljómsveit, var frumflutt í Ósló
1948, en hin verkin tvö hafa aldrei heyrst áður
og verða því frumflutt nú. Þetta eru Helga
kviða Hundingsbana op. 61 fyrir alt, bassa og
litla hljómsveit og Grógaldr op. 62 fyrir alt,
tenór og hljómsveit.
Um hlutverk hljómsveitarinnar segir Rut
að í öllum verkunum sé undirleikur hennar
notaður til þess að undirstrika laglínuna og
vera stuðningur og nokkurs konar leiktjöld
bak við textann. Níu einsöngvarar taka þátt í
flutningnum; þau Bergþór Pálsson, Einar
Clausen, Finnur Bjarnason, Guðbjörn Guð-
björnsson, Guðjón Óskarsson, Guðrún Edda
Gunnarsdóttir, Jóhann Smári Sævarsson, Jó-
hanna Þórhallsdóttir og Þórunn Guðmunds-
dóttir.
Stjómandi er sænski hljómsveitarstjórinn
Johann Arnell, en hann hefur verið fastráðinn
við Deutsche Oper í Berlín síðan 1980 og var
áður m.a. aðstoðarmaður Herberts von Karaj-
an. „Ég er mjög ánægð með stjómandann,"
segir Rut Ingólfsdóttir, ,;hann er alvanur að
vinna með söngvurum.“ I sama streng tekur
Jóhanna Þórhallsdóttir. „Það er ofsalega gam-
an að fá tækifæri til að vinna með þessum
stjórnanda, sem skilur svo greinilega söngvar-
ana og veit nákvæmlega hvað við erum að
ganga í gegnum. Hann styrkir mann svo vel,“
segir hún.
Innblástur úr Eddukvseðum
Islensk fornkvæði og fornsögur skipuðu
stóran sess í huga Jóns Leifs. Margoft sótti
hann innblástur í Eddukvæði, allt frá því hann
samdi fyrstu sönglög sín árið 1924, Þrjú erindi
úr Hávamálum, þar til hann lá banaleguna,
Edda III - Ragnarökr. Sjálfur leit hann á verk
sín sem viðleitni til þess að endurreisa hug-
myndaheim fornbókmenntanna í tónum. Meðal
þeirra verka Jóns sem byggð era á Eddukvæð-
um era þrjú verk fyrir einsöngvara og hljóm-
sveit, Guðrúnarkviða, Helga kviða Hundings-
bana og Grógaldr, sem öll verða flutt á tónleik-
unum í dag. Fjórða verkið sem þar verður
flutt, Nótt, samdi Jón við texta skáldsins Þor-
steins Erlingssonar, en það er eina verk Jóns
Leifs fyrir einsöngvara og hljómsveit sem ekki
er samið við texta úr Eddukvæðum.
Elsta verkið á efnisskránni er Guðrúnar-
kviða, en Jón hóf smíði hennar daginn sem
Þjóðverjar réðust inn í Noreg og Danmörku og
lauk verkinu rúmum mánuði síðar, 17. maí
1940. „Eftir að síðari heimsstyrjöldin hófst tók
mjög að halla undan fæti fyrir Jóni og fjöl-
skyldu hans í Þriðja ríkinu. Tónsmíðar Jóns
vora æ sjaldnar fluttar á tónleikum, og hlutu
þá yfirleitt slæmar viðtökur. Á þessum árum
hafði Jón af því miklar áhyggjur að nasistar
hygðust hertaka ísland, og fylgdist óttasleginn
með framgangi nasismans á Norðurlöndum,“
ritar Árni Heimir Ingólfsson, doktorsnemi í
tónvísindum, í ítarlegri grein í tónleikaskrá. í
formála sínum að Guðrúnarkviðu segir Jón
m.a.: „I tvo áratugi hafði ég gengið með þann
ásetning í huganum að semja tónsmíð við Guð-
rúnarkviðu, en sú áætlun hlaut ekki útrás fyi’r
en sá atburður gerðist, sem hlaut að verða oss
íslendingum þungbær og má segja að tónsmíð-
in hafí verið rituð eins og til að hylla hinn
óþekkta norska hermann."
Nær hólf starfseewin milli
Gudrúnarkviðu og hinna verkanna
Þórunn Guðmundsdóttir mezzósópran syngur
hlutverk Guðrúnar í Guðrúnarkviðu og sögu-
menn era þeir Guðbjöm Guðbjömsson og Guð-
jón Oskarsson. Guðrúnarkviða hefur aðeins ver-
ið flutt einu sinni áður, á tónleikum Fflharmón-
íuhljómsveitarinnar í Osló 29. september 1948.
Nærri því hálf starfsævi Jóns skilur að Guð-
rúnarkviðu og hin verkin á efnisskrá tónleik-
anna. Um miðjan sjöunda áratuginn, þegar
hann var að ljúka við Eddu II - Líf guðanna,
sneri Jón sér aftur að smíði verka fyrir ein-
söngvara og hljómsveit. Árni Heimir skrifar í
fyrmefndri grein að í nokkrum verkanna frá
þessu síðasta tímabili í tónskáldskap Jóns virð-
ist hann vera að leita að nýjum leiðum til að
endurnýja stflinn og brjótast úr viðjum vanans.
Þannig skipi t.d. Nótt op. 59 að mörgu leyti al-
gjöra sérstöðu meðal verka hans. „Nótt hefur
miklu blíðari og mildari blæ en hin verkin.
Reyndar er mikil sorg og mikill tregi í harm-
kvæðunum, bæði Guðrúnai’ í Guðrúnarkviðu og
Sigrúnar í Helgakviðu, sem mér finnst Jóni
takast mjög vel að koma til skila, þessum kyrr-
láta trega. Þeirra sorg er ekki í neinum átök-
um, heldur þessari yfirvegun sem er líka þekkt
í grísku harmleikjunum,“ segir Rut.
Nótt hefur aðeins verið flutt einu sinni áður,
á minningartónleikum Sinfóníuhljómsveitar Is-
lands í maí 1969. Á tónleikunum nú syngja ein-
söng í Nótt þeir Einar Clausen og Bergþór
Pálsson.
Með Helga kviðu Hundingsbana, sem hann
hóf að semja í Helsinki haustið 1964, sneri Jón
sér aftur að skáldskap Eddukvæða en erindin
eru tekin úr Völsungakviðu inni fornu, sem
segir frá ástum Helga Hjörvarðssonar og Sig-
rúnar valkyiju. Hlutverk Helga syngur Jó-
hann Smári Sævarsson og Guðrún Edda Gunn-
arsdóttir fer með hlutverk Sigrúnar.
Er í raun og veru ósyngjandi
Næsta verk Jóns og það síðasta á efnisskrá
tónleikanna, Grógaldr, sem hann samdi árið
1965, er mun viðameira en Helga kviða Hund-
ingsbana. Kvæðið lýsir því þegar Svipdagur
kemur að leiði Gróu móður sinnar. Hann biður
hana að gala sér galdra sér til heilla, þar sem
stjúpa hans hafí mælt svo um að hann megi ekki
fínna ró fyrr en hann fmni fyrirheitna unnustu
sína. Gróa galar honum þá níu galdra eða heil-
ræði, til að verja hann gegn hættum. Eins og í
kvæðinu er Gróa í aðalhlutverki í tónsmíð Jóns
og eftir að hún hefur galdraþuluna er tenór-
röddin aðeins notuð til að gefa einstökum orðum
í ræðu Gróu aukna áherslu eða nýjan lit. Finnur
Bjarnason syngur hlutverk Svipdags og Jó-
hanna Þórhallsdóttir fer með hlutverk móður-
innar Gróu, sem Rut segir það viðamesta og
vandasamasta af öllum einsöngshlutverkunum á
tónleikunum, þó að öll séu hlutverkin raunar
ögran fyrir söngvarana. Hún segir líka að sér
fínnist Grógaldur svolítið annars kyns en hin
verkin, því þar sé stærsta hljómsveitin og það
hafi yfír sér svolítið annan og harðari blæ.
„Þetta er mikið gól og mjög átakamiklir
galdrar," segir Jóhanna um hlutverk sitt í
Grógaldri, sem hún stökk inn í með aðeins eins
mánaðar fyrirvara. „Það era gífurleg átök að
takast á við þetta naut, hann Jón Leifs," segir
hún og hlær. „Laglínan stekkur upp og niður
og er í raun og veru ósyngjandi. Samt er það
svo skrýtið að þegar maður kemst lengra þá
fer þetta að verða alveg ofsalega skemmtilegt,“
heldur hún áfram. „Þetta era geggjuð tónbil,
maður stekkur niður stækkaðar ferundir og
upp í litlar níundir, stórar sjöundir og ég veit
ekki hvað og hvað. Svo virkar þetta allt svo
einfalt þegar hljómsveitin er komin með. En ef
maður er ekki alveg hundrað prósent öruggur
getur allt klikkað. Þannig að maður tekur bara
sénsinn - annaðhvort gengur þetta eða þá bara
alls ekki,“ segir Jóhanna.
AF forsíðu vefjarins um Jón Leifs sem opnaður verður í dag.
JÓN LEIFS
Á NÝJUM vef um Jón Leifs, sem Björn
Bjarnason menntamálaráðherra mun opna
í Þjóðarbókhlöðunni í dag kl. 11, er að
finna mikinn fróðleik um verk og ævi tón-
skáldsins í texta, tali og tónum. Vefurinn
er unninn í samvinnu tónlistardeildar Rík-
isútvarpsins og íslenskrar tónverkamið-
stöðvar. Auk þess leggja fjölmargir aðrir
til efni, bæði sérfræðingar í tónlist Jóns
Leifs og stofnanir sem geyma fróðleik
tengdan honum og verkum hans. Slóðin er
http://www.jonleifs.is.
„Þarna er safnað saman alls konar efni;
sem dæmi má nefna nýjar greinar sem eru
skrifaðar sérstaklega af þessu tilefni og
Á NETINU
eldri greinar eftir fræðimenn sem hafa
verið að rannsaka verk Jóns. Þá eru brot
úr viðtölum við Jón Leifs úr safni Ríkisút-
varpsins og tilþrifamikill upplestur hans á
fornum textum, sem hann notaði mikið í
verkum sínum. Svo eru þarna tóndæmi úr
nokkrum verkum, nótur, sýnishorn af
bréfum, Ijósmyndir, myndskeið úr kvik-
myndinni Tár úr steini og skrá yfír verk
og upptökur. Heyra má upptökur Jóns á
þjóðlagasöng fslendinga frá þriðja ára-
tugnum, sem nýlega voru afritaðar á
Hljóðritasafninu í Berlín og einnig verður
birtur kafli úr íslenskri þýðingu ævisögu
Jóns Leifs eftir Carl-Gunnar Ahlen, en
hún kemur út hjá Máli og menningu síðar
á árinu,“ segir Sigríður Stephensen, dag-
skrárgerðarmaður á Rikisútvarpinu, einn
þriggja ritstjórnarmanna vefjarins um Jón
Leifs. Með henni að verkefninu starfa þær
Bergþóra Jónsdóttir, útgáfustjóri hjá Is-
lenskri tónverkainiðstöð, og Anna Melsteð
vefstjóri.
< 20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999