Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1999, Blaðsíða 7

Morgunblaðið/RAX
KAMMERKÓR Kópavogs á æfingu á óperunni Arthúr konungi eftir Henry Purcell.
unnar er allur annar, saminn af leikrita-
skáldinu John Dryden og fjallar um átök
Breta og Saxa um yfirráð á Englandi.
„Vinsældir óperunnar eru ekki síst
Dryden að þakka. Hann skildi mikilvægi
þess að textinn gæfi tónskáldinu færi á að
semja fjölbreytilega tónlist og mismun-
andi andblær og skarpar andstæður voru
nauðsynlegar í tónlistinni án þess að gjá
myndaðist á milli hennar og efnis leikrits-
ins,“ segir Gunnsteinn.
Söguþráðurinn er í sem stystu máli á
þessa leið: Arthúr konungur Breta hefur
sigur í orustu við Saxa en Oswald Saxa-
konungur sendir drauginn Grimbald til
þess að villa um fyrir óvinunum á flóttan-
um. Oswald rænir Emmeline unnustu
Arthúrs konungs. Arthúr freistar þess að
frelsa hana úr haldi en galdrakarlinn
Osmond hefur hneppt hana í álög. Loks
tekst Arthúri að frelsa Emmeline, Bretar
og Saxar friðmælast og horfa saman til
fagurrar framtíðar lands síns.
„Arthúr konungur var önnur semi-
ópera Purcells af fimm. Tónlistaratriðin
eru óvenjulega mörg, eða átta talsins.
Persónur verksins skiptast eftir leik- og
sönghlutverkum þannig að annars vegar
eru persónur af holdi og blóði sem ein-
göngu tala og hins vegar eru persónur
annars heims sem aðeins syngja," segir
Gunnsteinn. Aðalpersónur hins leikræna
hluta koma því ekki við sögu í tónleika-
uppfærslunni en Gunnsteinn hefur leyst
þetta vandamál samhengis og framvindu
með því að semja texta fyrir sögumann
sem leiðir áheyrendur í allan sannleika
um hvar þeir eru staddir í sögunni hveiju
sinni.
Ný barokksveit
kemur fram
Sérstök 14 manna hljómsveit, Barokk-
sveit Kópavogs, hefur verið stofnuð í til-
efni af flutningnum á Arthúr konungi. Fé-
lagar í sveitinni koma víða að, frá
Freiburg, Hamborg, París, Amsterdam og
London auk þeirra sem búsettir eru hér á
landi. Leikið er á sérstök barokkhljóðfæri
sem samsvara hljóðfærum frá dögum
Purcells. Á tónleikunum gefst m.a. tæki-
færi til að heyra í fyrsta sinn hér á Iandi í
tenóróbói en þó tekur Gunnsteinn fram að
leikið sé á nútímatrompet og „...einstaka
strokhljóðfæri er frá okkar túnum en búið
girnisstrengjum líkt og barokkhljóðfæri."
Tónleikarnir verða sem áður sagði í Saln-
um í Kópavogi á sunnudagskvöld kl. 20.30
og verða síðan endurteknir á þriðjudags-
kvöldið.
á endurkomu Arthúrs. í öðru verki Geoffreys
segir meira af dvöl hans á eynni Avalon þar
sem gyðjan Morgan ríkir og er æðst níu
systra. Miklar sögur gengu síðar af henni í
Frakklandi (Morgan le Fay) og tengist hún
m.a. hjónabandsraunum Arthúrs. Því má
skjóta hér inn, áhugamönnum um norræna
goðafræði til fróðleiks, að ekki er útilokað að
systraveldi Morgan hafi mótað hugmyndir
manna um systurnar níu sem sagðar eru mæð-
ur Heimdallar.
Arthúr vcrður „alþjóðlegur"
Með hinum frönsku söguljóðum Chrétiens
de Troyes á 12. öld má segja að Arthúr verði
„alþjóðlegur" því að áhrif Chrétiens urðu
geysimikil við hirðir Evrópu. Chrétien heillað-
ist mjög af hinum keltneska arfi sem gaf verk-
um hans dulmagnaðan svip. En í þeim hirð-
bókmenntum sem bárust frá Frakklandi á 12.
og 13. öld og settu svip á allt bókmenntalíf er
Arthúr sjálfur ekki nándar nærri alltaf í aðal-
hlutverki. I söguljóðinu um Perceval Chréti-
ens (sem Þjóðverjar eiga í frægri gerð Wol-
frams von Eschenbach (Parzival) og íslend-
ingar þekkja í Parcevals sögu og framhaldi
hennar Valvers þætti frá 13. öld) er Arthúr til-
tölulega áhrifalítill og litlaus. Hið sama er að
segja um franska ljóðið Le Mantel Mautaillié.
Það er til í íslenskri prósagerð, Möttuls sögu
frá miðri 13. öld, og einnig í Skikkju rímum
sem ortar eru út af sögunni á 15. öld. Þar er
reyndar augljós ádeila á siðspillinguna við hirð
Arthúrs og konungurinn verður æði umkomu-
laus því að það opinberast öllum að drottning
hans hefur verið honum ótrú. Sá dýrðarljómi
sem látinn er umlykja Artúr í upphafi Möttuls
sögu verður því meira en lítið írónískur í ljósi
þess sem á eftir fer. En upphafslýsingin er á
þessa leið:
„Artús konungur var hinn frægasti höfðingi
að hvers konar fræknleik og alls konar dreng-
skap og kurteisi með fullkomnu huggæði og
hinum vinsælasta mildleik svo að fullkomlega
varð eigi frægari og vinsælli höfðingi um hans
daga í heiminum. Var hann hinn vaskasti að
vopnum, hinn mildasti að gjöfum, blíðasti í
orðum, hagráðasti í ráðagerðum, hinn góð-
gjarnasti í miskunnsemd, hinn siðugasti í góð-
um meðferðum, hinn tígulegasti í öllum kon-
unglegum stjórnum, guðhræddur í verkum,
mjúklyndur góðum, harður illum, miskunn-
samur þurftugum, beinisamur bjóðendum, svo
fullkominn í öllum höfðingsskap að engin ill-
girnd né öfund var með honum og enginn
kunni að telja lofsfullri tungu virðulegan göf-
ugleik og sæmd ríkis hans.“
Þess sakar ekki að geta að fleiri íslenskar
riddarasögur tengjast Arthúri (hann kallast
Artús í íslenskum heimildum), einkum Ivens
saga og Erex saga. Báðar eiga þær rætur að
rekja til söguljóða Chrétiens.
I síðasta verki Chrétiens, áðurnefndu Conte
LA Morte D’Arthur eftir James Archer (1823-1904). Báturinn sem flytja á konunginn til Avalon
liggur úti fyrir ströndinni. Einnig sést í engil sem heldur á hinu heilaga grali.
Málverkið er frá árinu 1861.
dei Graal eða Perceval, birtist „gralið" í fyrsta
sinn. Þessi dularfulli hlutur hefur fylgt sögum
af riddurum Arthúrs æ síðan. Hjá Chrétien er
um að ræða fat eða disk með oblátu sem á að
halda lífi í fiskikonunginum. En aðeins tíu ár-
um eftir að Chrétien lést frá þessu verki sínu
var farið að líta á gralið sem kaleik eða bikar
með blóði Krists og barst þessi bikar til hirðar
Arthúrs. í öðrum verkum er gralið dýrmætur
eðalsteinn (sbr. Parzifal Wolframs von
Eschenbach) en alls staðar fylgir því dulræn
reynsla og töframáttur. Hjá listamönnum á
borð við Wagner og T.S. Eliot er hið heilaga
gral vettvangur baráttu milli góðs og ills. í ís-
lenskri gerð sögunnar um Perceval er gralið
kallað „graull“ eða „gangandi greiði" í 11.
kafla: „Af því skein svo mikið ljós að þegar
hvarf birta allra þeirra loga er í voru höllinni
sem stjörnu birta fyrir sólar ljósi.“ Fyrr í
sama kafla er gralinu líkt við „textus“ sem
gæti verið sama og guðspjallabók.
Við hringborðið voru allir jafnir
Annar óaðskiljanlegur hluti myndarinnar af
Arthúri er hringborðið þar sem riddarar hans
sátu. I munnlegum sagnasjóði kelta mun hafa
verið frá því greint að hetjur sætu í hring í
kringum konung sinn eða yfirmann. En það er
skáldið Wace frá Normandí sem fyrstur grein-
ir frá hringborði Ai-thúrs; það var árið 1155 í
söguljóðinu Roman de Brut. Wace segir að
Bretar kunni margt að segja af hringborði
Arthúrs og vísar þar til munnlegra heimilda.
Arthúr hafi látið gera þetta borð af því að bar-
ónar hans töldu hver og einn sjálfan sig öðrum
fremri. En við hringborðið voru allir jafnir og
enginn gat státað af að sitja ofar en annar. I
13. aldar verki sem samið er undir áhrifum frá
Wace er greint frá því að smiður einn á
Cornwall hafi smíðað sextánhundruð manna
hringborð eftir mannjöfnuð riddaranna og
blóðsúthellingar í framhaldi af honum. Enda
þótt borðið væri allstórt var það auðvelt í
burði og vel færanlegt.
Sagnir af Arthúri hafa tekið á sig ótal form
og myndir. Þær greina frá honum sem for-
ingja í stríði, e.k. guðföður hirðbókmennta,
rómantískri hetju, kokkáluðum eiginmanni,
fyrirmynd óháðri tíma og stöðum og ódauðleg-
um konungi. Hann birtist í textum ólíkustu
þjóða, m.a. Japana, Serbó-Króata og Islend-
inga. Þá er athyglisvert hve sagnir af honum
spanna vítt svið tilfinninga og smekks. Harm-
saga, riddaramennska, rómantík, ævintýri,
dulúð, ádeila og háð: allt þetta og miklu fleira
rúmast í þeim fjölmörgu birtingarformum sem
Arthúrssagnirnar hafa tekið á sig í þúsund ár.
Mikilvæg heimild: The Arthurian Encyelopedia. Rit-
stjóri Norris J. Lacy. Peter Bedrick Books. New York
1986.
BRÚÐKAUP Arthúrs og Guinevere eftir Guillaume Vrelant frá árinu 1468.
Höfundurinn er dósent við Kennarahóskóla íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 1999 7