Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.1999, Blaðsíða 4

BERGMAL
ÚR HELVÍTI
EFTIR KJARTAN GUÐJONSSON
SKIP sem orðið hefur fyrir tundurskeyti frá þýskum kafbáti rís upp á endann áður en það
sekkur. Málverk eftir þýska málarann Julius Caesar Schmitz-Westerholt
Höfundurinn var ungur maður á leið til Ameríku. Árið
var 1943 og það var stríð og siglt í skipalestum. Þegar
dimmdi byriuðu Þjóðveriar að lykta af bráðinni oq
hættu ekki fyrr en í birtinc,ú. Hann sepir: „Ofan þilja sá
maður meir en heyrði djúpsprengjur, neðanþilja, eink-
um undir sjólínu, var þetta eins og bergmá úr helvíti
og ekki verandi þar stundinni lengur. Skipin voru al-
myrkvuð. En ef skip varð fyrir skeyti var skotið upp frá
öllum flotanum ókjörum af svifblysum svo að engu var
líkara en gamlárskvöldi í Reykjavík/'
AÐ kannast víst ekki margir við
fjörð í Skotlandi, sem heitir
Lock Yew. Ég hef aldrei komið
því í verk að leita að honum á
korti og er ekki einu sinni viss
um að ég stafi nafnið rétt. A
þessum firði urðu kaflaskil í lífi
mínu, svo og margra annara.
Þarna var ekkert þéttbýli sjáanlegt, lítill trjá-
gróður, fáein býli, fé á beit, vindbarið land
sem minnti á Island. Fjórum dögum áður
höfðum við, 27 farþegar, lagt á stað með
Goðafossi til Ameríku. A þessum firði var
safnað saman, í skipalestir, sem voru í raun-
inni ekki lestir heldur breiðfylkingar skipa
sem raðað var niður í riðla, gjarnan sex í
hverjum, og breiddin fór svo eftir fjölda skip-
anna. I þetta sinn urðu þau 33. Svo var háttað
herskipafylgd, að fremst fóru þrír tundur-
spillar breskir en hliðanna gættu tvær amer-
ískar korvettur. Aftast fór svo björgunarskip.
Það var eins og komið væri í haustrétt, nema
hér voru skip í stað kinda. Skipsflautur jörm-
uðu í margradda kór einhver skilaboð og
skiidu ekki aðrir en fagmenn. Merkjaflögg í
öllum regnbogans litum voru dregin upp og
ofan aftur. Morsljós tifuðu á herskipum í
taugaveikluðum ákafa og það voru víst sein-
ustu forvöð því að á hafinu var myrkvun alger
og þeir áttu það til að skjóta er þeir sáu týru.
Hundarnir í réttinni voru svo skipsbátar ým-
iskonar á þönum milli skipa með borðalagða
karla. Einhversstaðar í þvögunni lá svo Fjall-
foss. Við töldum, og var það sennilegt, að við
værum einu farþegamir í þessari skipalest.
Árið var 1943, stríðið í algleymingi, og leiðin
ekki beint greið fyrir aðra Evrópumenn.
Frímann bryti lét þau boð út ganga, að nú
væru seinustu forvöð að fá sér í staupinu væri
einhver þess sinnis, á morgun gætum við
gleymt því, að það væri til svo mikið sem lykt
af áfengi. Brátt sáust menn á vappi haldandi á
heilli flösku af dauða hver, lítið var um glös.
Mannskapurinn var nú á byrjunarreit og
söngstigið framundan, þegar lítill skoskur
koladallur lagði upp að síðunni og lét setja
fast. Það stóð oftast í jámum með að kolin
entust hjá svo litlum skipum á svo langri leið
og nú þurfti að bæta í eftir þessa siglingu að
heiman. Einhverjum hluta af öðm plássi hafði
verið bætt við kolaboxin. Skoski kafteinninn
kom að lunningunni til að heilsa upp á mann-
skapinn og það skipti engum togum, það
stóðu á honum 4-5 stútar eins og fallbyssu-
kjaftar. Þetta var kurteis maður sem gat ekki
þegið góðgerðir af öllum í einu, svo að hann
kaus að ganga á röðina og þakkaði fyrir sig
með virktum, svo hvem stút á sínu fallega
söngelska máli. I fyllingu tímans kom létt-
matrósinn sem sá um sliskjuna og kallaði:
„Full box cap’n“ „More coal,“ kallaði kafteinn-
inn á móti. Léttmatrósinn fór nú í vandræðum
sínum að tína niður eitt og eitt stykki með
höndunum þangað til hann áræddi að kalla
aftur „Box full cap’n“. „Shutup," svarði
kafteinninn. Og nú var orðið svolítið erfíðara
að skilja hið söngelska mál, en skildist þó, að
öðm eins fólki og Islendingum hefði hann
aldrei kynnst og mælti fyrir ævilangri vin-
áttu. Skilnaður varð nú ekki umflúinn og tók
hann nú kúrs á næsta kláf sem brenndi kol-
um. Eitthvað var stýrið honum ekki þjált í
hendi, því að hann fór á svig eins og skíða-
maður í brekku. Fallegt norskt skip, líklega
strandferðaskip, renndi hjá svo nærri að var í
kallfæri. Ungur sjóliði í einkennisbúningi
lands síns með riffil um öxl veifaði til okkar og
kallaði, „hei Island". A Goðafossi var ekkert
merki um þjóðemi en frændur þekkjast á
fömum vegi án merkja. Og svo var lagt á
stað, svo hægt að varla steinmarkaði.
Flautukórinn var enn á háa G-inu. Þegar
hvert skip var loksins komið á sinn stað, var
sett á ferð sem halda skyldi skilyrðislaust alla
leiðina, 6 mílur, ekki meira, ekki minna. Það
kom fyrir að vél bilaði og skip hélt ekki ferð,
eða stöðvaðist alveg. Þau skip vom skilin eft-
ir. Sú saga var sögð, og veit ég ekki sönnur á,
að Selfoss, sem kominn var til ára sinna og
gekk illa í mótvindi hafi þannig orðið eftir.
Þegar konvojinn, seint og um síðir, náði höfn í
New York, var Selfoss þar fyrir og var búinn
til heimferðar í öðmm félagsskap. Þá lét að-
mírallinn hífa upp merkjaflögg: „Well done
Selfoss".
Við áttum von á þægilegri siglingu og ljúf-
um byr. Af einhverjum ástæðum hafði að
mestu tekið fyrir kafbátahemað þetta sumar.
Löngu seinna mátti lesa í sagnfræði áranna
eftir stríð m.a. í „Rise and fall of the Third
Reich,“ að Þjóðverjar hafi beðið svo mikið
tjón á kafbátum sínum að ekki þótti einleikið,
Héldu þeir jafnvel að njósnum væri um að
kenna. Bretar, sem fundu upp radarinn höfðu
nú endurbætt hann svo, að herskip þeirra
vom banvænni en nokkm sinni fyrr. Þjóð-
verjar drógu til baka kafbáta sína, sleiktu sár
sín og komu brátt með mótleik. Hvern dag
var Maríublíða, fargþegar prómenemðu á
prómenaðidekki, piltamir margir á gáfu-
mannaaldri með höfuðið uppi í skýjunum og
framtíðina í vasanum. Hvem dag var veislu-
borð í þessu heillandi umhverfi gamalla skipa,
fægður kopar, tréverk allt úr svellþykku ma-
honí, fagurlega skomu og eins og eftirangan
af vindlinum hans Einars Ben. og rautt pluss,
sem varð með öllu óslítandi á stólum og hæg-
indum. Eftir kvöldmat lék Jakob þjónn á fiðl-
una sína herskabsmúsík í reyksal, hvíti jakk-
inn var hans kjól og hvítt. Við áttum eftir að
kynnast forgengileika matvæla úr kæli í
gömlu skipi, sem ekki var ætlað til svo langra
ferða. En saltketskynslóðin fékk ekki matar-
eitmn. Og vel að merkja, skip. Þau seinustu
sem áttu sér líf og sál vom gufuskipin. Þau
liðu eftir sjónum með tígulegri mýkt kattar-
ins, hljóðlaust eins og hann. í vélar stað var
hjarta eins og í stóm dýri, sem sló þungt og
hægt. Gufuskipið vaggaði manni í svefn eins
og móðir, það steig dansinn við bámna örlítið
titrandi eins og kona í faðmi elskhuga síns.
Þegar díselvélar fóm að knýja áfram skip
með frekjulegu urri þrælapískarans var að
mestu úti um sjarma skipa, þó bjó þokkinn
ennþá í tréskipunum, mað sínu braki, trausta-
brestum og rennilega skrokk. Á þeim hafa
verið haldnar opinberar galdrabrennur um
árabil og ekki að vita nema takist að útrýma
þeim alveg. Senn verður enginn eftir sem
kann að gera við eikarbáta hvað þá smíða þá.
En kannske verður hægt að kaupa svo sem
eitt stykki af Færeyingum, grafa það í jörð
upp að sjólínu og segja svo: „Sko bara fína
bátinn, hann er bara eins og stofustáss!" Ein-
hver hafði gaukað að mér íslandsklukkunni
við brottför, en hún var nýkomin út. Ekki veit
ég hvort við gerðum okkur grein fyrir hvílík
bókmenntanna sprengja var hér á ferðinni en
eins og menn vita átti þetta verk, í heild sinni,
eftir að gleypa menn með húð og hári. Marg-
ur vildi Arnas verið hafa og draumlyndir
sveinar fundu aldrei sína Snæfríði í hópi
meyja. En það fór í verra þegar strákar tóku
að herma eftir Magnúsi í Bræðratungu. Að
minnsta kosti einn maður trúði því að hann
væri fyrirmyndin að Magnúsi og var stoltur
af. Strákarnir vildu gjarnan drekka með hon-
um.
Svo var það á sjötta degi að mig dreymdi
draum. Mér þótti ég vera í vegavinnu á Þing-
völlum sumarið 1940, þriðja vika með linnu-
laust slagviðri, ónýt hlífðarföt, ársgamalt salt-
ket með sósu á sunnudögum; vatnsblönduð
mjólk, tveir sykurmolar á dag, hræringur,
haki, skófla, púkk, drulla, þrumari og maka-
dúlla. Vegamálastjórn splæsti á okkur fæðinu.
Mér þótti verkstjórinn Jón í Flatey vera að
ræsa, „Góðan dag piltar, klukkan er sjö“.
Hann var tveim tjöldum frá, auðna mín og
hamingja, láttu hann ekki ná að okkar tjaldi -
og þá hrökk ég upp með andfælum. Þetta var
ekki Jón í Flatey, það var Frímann bryti sem
gekk frá einum klefa til annars og hann bauð
ekki góðan dag, hann sagði kómið upp. Klukk-
an var ekki sjö heldur sex. Eitthvað heyrðist
sem líktist þórdunum. Uppi var sama guðs-
bamaveðrið, hæg norðan gola og sólskin.
Eldsúr hræðslan læsti sig um maga og brjóst-
hol og ólgaði þar eins og hver, við þá sjón sem
nú blasti við. Tvö fremstu skipin í okkar riðli
höfðu orðið fyrir skeytum. Bæði brotnuðu í
tvennt og flutu partamir, en voru famir að
síga. Þetta voru stór Libertyskip, kölluð
þvottabalar af Islendingum. Þau vom rað-
smíðuð, hraðsmíðuð, og hrákasmíð, duttu
alltaf í sundur á sama stað við áföll, framan
við brúna og sögðu skipverjar á Goðanum, að
stundum þyrfti ekki nema þungan sjó til að
kála þeim. Eitthvað var á sjónum sem líktist
mávageri, en það reyndust vera menn í hvít-
um bjargbeltum. Björgunarskipið kom fljót-
lega og einn tundurspillanna sem rásaði um
eins og rottuhundur á skarnhaug. Hann
kastaði öðru hvom djúpsprengjum, að við
héldum af handahófi. Við bjuggumst við í ein-
feldni okkar, að þetta yrði nú bara tekið eftir
röð, þriðja og svo við fjórða skip í riðli, en
þannig var nú ekki sjóhernaðurinn í praxis.
Og senn var þetta allt komið afturfyrir, stefna
og sex mflur óbreytt, nema hvað sveigt var
framhjá skipunum. Þetta var upphafið að
gagnsókn Þjóðverja, og vora þeir líklega víð-
ar en hjá okkur. Þeir komu nú á stórum kaf-
bátum, sem gengu 15-20 mflur neðansjávar.
Þeir höfðu litlar sjóflugvélar um borð, sem
auðvelduðu þeim leitina að konvojum, ásamt
nýjum og öflugri tundurskeytum, sem flugu
gegnum byrðing og spmngu inni í skipunum.
Churchill hélt ræðu í BBC af þessu tilefni.
Það frétti ég síðar í bréfi að heiman. Vonandi
hafa Belsebúb, Hitler og aðrar óheillakrákur
fengið orð í eyra. Og nú kemur Óli tömmer til
sögunnar. Þið skuluð ekki vera of kvíðin elsk-
urnar mínar, þetta er lítið skip og úlfurinn
bítur feitu sauðina fyrst, fái hann nokkru um
ráðið. Svona krfli eins og okkur myndi hann
ekki líta við nema í hallæri. Og nú skuluð þið
setja á ykkur beltin, hnýtið svo fallegar slauf-
ur eins og mamma kenndi ykkur þéttingsfast.
Skiljið svo beltin aldrei við ykkur, ekki einu
sinni á kamrinum, sagði hann, og leit útundan
sér tfl kvennanna. Og ef svo ólíklega vildi tfl,
að við yrðum að stökkva í sjóinn, piltar, skul-
uð þið halda þéttingsfast með annrri hendi við
korkið að ofan, með hinni haldið þið um pung-
inn, og hér lækkaði hann róminn. Ef þið hald-
ið ekki fast að ofan, getið þið í fyrsta lagi
kjálkabrotnað og í öðru lagi hálsbrotnað. Eg
ætla ekki að fara útí hvað gæti komið fyrir
hittið ef þið haldið ekki vel að neðan. Hann
leit hikandi á konurnar, og þið stúlkur, ríg-
haldið með báðum að ofan.
Ekkert bar frekar til tíðinda þennan dag.
Við vomm farin að daðra við óskhyggjuna um
að þetta hefði bara verið þýskur flækingskött-
ur að næla sér í bita. Ég sé sjálfan mig í anda,
pjattrófuna á gljáburstuðum skóm a-la-angla-
is, buxur lagðar undir rúmdýnur til þess að
halda brotunum egghvössum, Arrowskyrta,
franskt bindi, enskur rykfrakki og að eignast
slíkan búnað á þessum tímum var nánast
kraftaverk. Og svo fór maður í það ljótasta,
klunnalegasta og óþægflegasta bjargbelti,
sem nokkra sinni hefur verið saumað. Ofaná
öllum herlegheitunum trónaði svo stúdents-
húfa. Og svo kom nóttin.
Hræðsla er stundarfyrirbæri, hvati í fram-
eðli til skjótrar undankomu. Kvíðinn aftur
endist von úr viti. Og í þetta sinn máttum við
þola tveggja vikna prófskrekk, líka í svefni ef
það var þá svefn. Á daginn var oftast sæmi-
legur friður, og hægt að halla sér niðri í ká-
etu. Þjóðverjinn er löngum reglusamur, um
leið og dimmdi byrjaði hann eins og hákarl að
lykta af bráðinni og hætti ekki fyrr en í birt-
ingu. Ofan þilja sá maður meir en heyrði
djúpsprengjur, neðanþflja, einkum undir
sjólínu, var þetta eins og bergmál úr helvíti og
ekki verandi þar stundinni lengur. Skipin
voru almyrkvuð, eins og áður segir. En ef
skip varð fyrir skeyti var frá öllum flotanum
skotið upp, samkvæmt skipun, þeim ókjöram
af svifblysym, að engu var líkara en gamlárs-
kvöldi í Reykjavík 50 árum síðar, og nú var
hvert skip jafngott skotmark og endurnar á
skotbakkanum í Tívolí. Þetta þótti okkur fá-
vísum og vopnlausum undarlegt ráðslag. Það
var von að sumum dytti í hug, að borðalagðir
menn með hernað að atvinnu hefðu, ef ekki
minni greind, þá minna ímyndunarafl, en ann-
að fólk. Svo var það þvælingurinn um Atlants-
hafið þvert og endilangt. I fyrra stríði var far-
ið að villa um fyrir kafbátum með því að sigla í
króka og fara ekki miklar sögur af árangri.
Og þeir höfðu ekkert lært og engu gleymt.
Eitt er víst, að þegar 20 mílna kafbátur var
einu sinni búinn að finna 6 mflna konvoj,
þurftu þeir ekki að hafa áhyggjur af krókum.
Hversvegna var ekki stefnan tekin beint á
New York? Einu sinni vorum við hrædd um
að illa hefði farið. Fjallfoss var í sjónmáli all-
langt undan á stjómborða. I myrkrinu sást
skeyti springa mjög í þá áttina og við biðum
kvíðin birtingar. Fjallfoss var svo á sínum
stað, en norska skipið fallega var horfið. Hvað
skyldu þeir hafa ætlað sjóliðanum unga að
gera við riffilinn sem hann bar um öxl í Lock
Yew forðum. Eitt skip, stór, gamall fragtari,
dróst aftur úr, hvarf við sjóndeildarhring og
sáum við hann ekki meir.
Undarleg ósköp era það að fara ekki úr föt-
um í þrjár vikur. Maður tekur svo sem ekki
eftir því dags daglega, að húðinni er nauðsyn-
legt að anda. En að finnast eins og húðin sé að
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. JÚLÍ 1999