Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.1999, Blaðsíða 6

HEILLANDI AÐ NA FRAM
• •
GOMLUM HUOMI UR
NÝJU HUÓÐFÆRI
Hún er heims þekkt fyrir túlkun sína ó róm-
antískri og nútímaorgeltónlist, auk þess að
hafa sérhæft sig í túlkun enskrar 18. ald-
ar orgelLónlistar. ANNA SIGRÍDUR
EINARSDÓTTIR hitti Jennifer Bate sem
leikur ó tónleikum í H allgrímskir kju nú um
helgina og komst að dví að orgel eru jafn
margvísleg og dou eru mörg.
FJÖLBREYTNIN mun
ráða ríkjum á tónleik-
um Jennifer Bate í
Haligrímskirkju.
Morgunblaðiö/Golli
JENNIFER Bate var nýkomin úr
flugi frá London þegar blaðamaður
hitti hana í Hallgrímskirkju, en hún
heldur tvenna tónleika í kirkjunni
og verða þeir fyrri í hádeginu á
laugardag en þeir síðari á sunnu-
dagskvöldið. Jennifer hafði því ekki
enn gefist tími til að kanna orgel
kirkjunnar, en virtist lítast vel á hljóðfærin og
allar aðstæður. „Þið eruð heppin að hafa tvö
orgel héma,“ segir Jennifer og bætir við að
hún leiki á orgelið niðri í kirkjunni til að ná
fram réttu andrúmslofti á kvöldtónleikunum.
„Það væri synd ef ég sæti í lokuðum klefa, því
þá ná áheyrendur ekki að sjá alla hreyfinguna
og lífið sem einkennir verkin.“
Maður ársins i Frakklandi
Það eru um 30 ár síðan Jennifer gerði tón-
listina að atvinnu sinni og hefur hún leikið
stöðugt síðan. Hún nýtur mikillar virðingar
sem tónlistarmaður og var meðal annars kos-
in maður ársins af frönskum tónlistarsamtök-
um fyrir nokkrum árum. Hún var þá þriðji
Bretinn til að hljóta þá viðurkenningu, en hin-
ir voru sir George Sholti og sir Yehudi Menu-
hin. Jennifer hefur sérhæft sig í breskri 18.
aldar tónlist, rómantískri tónlist og nútíma-
orgeltónlist, þar sem hún hefur hlotið mikla
viðurkenningu fyrir flutning sinn á verkum
tónskáldsins Olivier Messiaen sem hún átti í
góðu sambandi við. Auk þessa hafa ýmis
bresk tónskáld samið verk fyrir hana og má
þar nefna Peter Dickinson og William Mathi-
as.
„Öll tónlist hæfir ekki sama hljóðfærinu því
orgel eru mjög ólík hljóðfæri," segir Jennifer
og bætir við að hljómburður hverrar bygging-
ar hafi þar líka sitt að segja. „Ég get til dæm-
is sagt að mörg gömul ensk tónverk koma
ekki vel út í Frakklandi því hljómurinn er
ekki sá sami.“ Jennifer leggur mikinn metnað
í að kynna sér vel þá tónlist sem hún leikur og
er þetta áberandi í öllum þeim rannsóknum
sem hún leggur á sig fyrir 18. aldar tónlistina.
„Ég hef mjög gaman af að leika á söguleg
hljóðfæri og að leika á þau tónlist tímabils-
ins.“ Undanfari þess hljóðfæraleiks er þó
mjög mikil undirbúningsvinna því að Jennifer
leggur á sig að kanna 18. aldar menningu og
lifnaðarhætti ítarlega í því skyni að ná fram
rétta hljóminum. Þetta felur m.a. í sér að hún
fræðist um klæðnað tímabilsins, sem og mat-
ar- og ferðavenjur fólks. „Það er svo
skemmtilegt hvemig hver og einn þessara
þátta hefur áhrif á hina,“ segir Jennifer. „Ég
varð alveg heilluð þegar ég komst að því að
nokkrir vina minna frá háskólaárunum til-
heyrðu hópi sem æfir dansa frá 18. öld og
fyrri hluta þeirrar 19. í búningum tímabilsins.
Því þegar haft er í huga að stór hluti tónlistar
á þessum tíma byggðist á dansi, þá er í raun
ekki hægt annað en að taka hann með í reikn-
inginn.“
Klæðnaður og mataræði hefur
áhrif á tónlistina
„Það var ekki fyrr en með Haydn og sinfón-
íum hans að dans- og sinfóníutónlist færðist
hvor í sína áttina", útskýrir Jennifer. „Þegar
rætt er um nótnaborðstónlist fyrri tíma verð-
ur að gera ráð fyrir að hún hafi verið leikin
fyrir dansi á heimilum fyrirfólks, sem án efa
hafði áhrif á hvemig hún var samin.“ Að mati
Jennifer er mikiivægt að hafa þetta í huga við
flutning verkanna. „Þegar verk er leikið fyrir
dansi fyrir fólk sem kann sporin og ekki gefst
tími fýrir dansinn innan hljómfallsins þýðir
það að það er verið að gera eitthvað vitlaust."
Jennifer hefur því eytt töluverðum tíma í að
fylgjast með dönsumm. „Ég fylgdist með
sporunum og búningunum, sem hafa mikil
áhrif á hreyfígetu dansaranna. Það hefur til
dæmis áhrif hversu þröngt reyrðar konumar
em, hvemig skór era notaðir og jafnvel sylgj-
an á skónum skiptir máli. Það þarf að rekja lið
fyrir lið heilt net sögulegra smáatriða til að ná
fram réttri túlkun," segir Jennifer og bætir
við að fjöldi annarra atriða tengist þessu neti
svo enn frekar, s.s. mataræði fólks, líkams-
þyngd og fleira.
Samskipti tónskálda em Jennifer einnig
mikið áhugamál, sem og hvað þau sögðu hvert
um annað og fleira sem tilheyrir bakgranni
verkanna. Rannsóknir á hlustun fyrri tíma
heilla hana líka mikið og telur hún rannsókn-
arefnið mikilvægt þar sem ekki sé hægt að
fara aftur í tíma og heyra með eyram ann-
arra. „Við heyram verkin í gegnum nið nútím-
ans. Þeir þurftu að hlusta í gegnum umferð-
araið hesta og hestvagna, við heyrum í gegn-
um þotuhljóð Concordvélanna," segir hún og
brosir. „Að mínu mati þarf því að horfa mun
lengra en á svörtu nóturnar á nótnablöðunum.
Einnig verður að hafa í huga að ekki var allt
skrifað á nótnablöðin, svo það getur verið
vandaverk að flytja verk í upphaflegri útsetn-
ingu. Sé slíkt hins vegar gert á réttan hátt
nær maður að gæða verkið lífi á nýjan leik.“
Orgelið verður að leika
með hljómi kirkjwnnar
18. aldar tónlist hefur verið á verkaskrá
Jennifer s.l. 20 ár, en áhuga hennar má meðal
annars rekja til þátttöku í Haselmere-tónlist-
arhátíðinni. Hátíðin er tileinkuð tónlist fyrri
tíma og þar kom hún fram ásamt Dolmetsch-
sveitinni. „Ég var lánsöm, faðir minn var góð-
ur kennari og fólk kom víða að til að læra hjá
honum. Hann gaf sig hins vegar aldrei út fyr-
ir að kunna allt.“ En það var hann sem hvatti
Jennifer til að taka þátt í hátíðinni þegar
tækifærið bauðst.
„Þú verður að gera þetta, þú átt eftir að
læra svo mikið um tónlist þessa tíma. Það er
hins vegar mikilvægt að þú spilir eftir lagi
sveitarinnar.“ Hún segir þetta hafa verið upp-
haf góðrar vináttu, því í framhaldi gerði hún
sér jafnan ferð til Carls Dolmetsch, sem var
doktor í tónlist, og naut sérþekkingar hans
þegar hún æfði ný 18. aldar verk innan hans
sérsviðs. „Ég ber mikla virðingu fyrir fólki
sem ver allri ævinni í að kanna hluti í miklum
smáatriðum, líkt og Dolmetsch gerði.“
A sínum yngri áram lék Jennifer einna
helst tónlist hvers tímabOs á hljóðfæri frá
sama tíma. „Mér fannst mjög erfitt að leika
gamla tónlist á nútímahljóðfæri þannig að ég
væri ánægð. En eftir að hafa leikið svo lengi á
gömul orgel finnst mér það hins vegar alveg
frábært. Það er eitthvað heOlandi við að reyna
að ná fram gömlum hljómi úr nýju hljóðfæri."
Jennifer hafði einungis náð að hlusta á org-
el Hallgrímskirkju í nokkrar mínútur og gat
því lítið tjáð sig um hljóm þess. „Ég mun
reyna að ná fram hljómi sem er jafn líkur
hljómi ensks orgels og hægt er. Hljóðið verð-
ur ekki hið sama, en verkin sem ég hef valið
ættu að hljóma vel á orgelinu." Hún segir þó
að taka verði tillit til fleiri þátta. „Hér leik ég í
frábærri byggingu með bergmáli og formi
sem ég verð að virða. Ég verð að leika verkin
á þann hátt sem byggingin leikur þau best, en
mikið af 18. aldar tónlistinni var samin sem
létt skemmtun á heimOum aðalsins."
Tónleikagestum í Hallgrímskirkju er þó
ekki eingöngu boðið upp á 18. aldar tónlist því
tónleikadagskráin er fjölbreytt. Á laugar-
dagstónleikunum leikur hún tO að mynda
breska tónlist frá 18. öld og fram tO dagsins í
dag. En þeir tónleikar era styrktir af British
CouncO, sem er mennta- og menningarstofn-
un Bretlands, í samvinnu við sendiráðið hér.
Jennifer segir tónleikana veita gott tækifæri
til að heyra hinn margvíslega hljóm orgelsins.
Á sunnudagskvöldið kveður hins vegar við
annan tón og er sú dagskrá á öllu rómantísk-
ari nótum, en þar verða leikin fleiri 19. aldar
verk.
Auk tónleikanna tveggja mun Jennifer
einnig bjóða upp á „masterclass" í Hallgríms-
kirkju þriðjudagskvöldið 20. júlí og er al-
menningi frjálst að fylgjast með. Þar munu
sex íslenskir orgelleikarar njóta handleiðslu
hennar á þriggja tíma námskeiði. „Ég hlakka
mikið tO þessa,“ segir Jennifer og kveðst hafa
valið verkin á námskeiðinu með tilliti tO þess
að þar sé tekist á við fjölda ólíkra tæknilegra
vandamála.
FrwmflwHi siðasta verk Messiaens
Jennifer er ekki síst þekkt fyrir kynni sín
af tónskáldinu Olivier Messiaen og segir hún
hann hafa haft mikO áhrif á sig sem tónlistar-
mann. „Við hittumst 1975 og hann skrifaði vel
um flutning minn á tónlist sinni.“ Hann átti
síðan eftir að reynast Jennifer vel og hafa
mörg verka hans verið gefin út í flutningi
hennar. „Við unnum oft saman í þau 17 ár
sem við þekktumst og sú samvinna jókst eftir
því sem hann kom sjaldnar fram á tónleikum.
Þetta var sérlega gefandi reynsla og ég var
heppin að kynnast honum á þessum tíma-
punkti."
Messiaen merkti alla partítúra í verkum
sínum á nótnablöð Jennifer og það var hún
sem framflutti hans síðasta verk, Livre de Sa-
int Sacrement, í kirkju tónskáldsins að því
viðstöddu og á orgelið sem verkið var samið á.
„Það var dásamleg reynsla," segir Jennifer.
Livre de Saint Sacrement var samið 1986 og
var tekið upp ári síðar í flutningi Jennifer.
Fyrir þá upptöku var hún valin maður ársins
af tónlistarsamtökum í Frakklandi, en upp-
takan hlaut Grand Prix de Disc-verðlaunin og
mikið hól. „Það var stórkostlegt að gera þetta
af því að ég vann þetta algerlega með Messi-
aen. Ég sagði líka við hann: Þetta er upptak-
an sem þú hefðir gert ef þú hefðir haft tíma tO
að undirbúa hana. Enda hefur hún í raun ekk-
ert með mig að gera,“ segir Jennifer. En allt
ferli upptökunnar var með formerkjum
Messiaens. Hann valdi upptökur, staðsetti
hljóðnema, hlustaði á allar æfingar, sat við
hlið hennar og skráði niður athugasemdir um
tónlistina.
Á öllum tónleikaferli sínum segist Jennifer
aldrei hafa leikið sömu tónleikaskrána tvisvar,
nema hún hafi verið beðin sérstaklega um að
leika ákveðin verk, eins og t.d. safn verka
Messiaen. „Ég hef leikið alla tónlistina áður,
en ekki í sömu röð. Mér finnst gaman að
hanna hverja tónleika eftir tOefninu og staðn-
um sem ég leik á. Það er líka hvatning tO þess
að halda uppi yfirgripsmikilli verkaskrá.“
Lífið er ekki alllof réttlóft og
stwndum hefwr maður lélegt
hljóðfaeri að leika á
Það eru þó ekki eingöngu verk annarra tón-
skálda sem Jennifer leikur, því hún semur
líka sjálf. Hún segist þó ekki gera mikið af
því, en engu að síður eiga tónleikagestir í
Hallgrímskirkju eftir að heyra tvö verka
hennar. Annað þeirra var samið sérstaklega
fyrir Westminster-dómkirkjuna í London
vegna tónleika sem BBC hljóðritaði. „Það er
fyrsta verkið sem ég samdi og er sem betur
fer mjög stutt,“ segir Jennifer og hlær. Hún
segir fulltrúa Westminster hafa farið þess á
leit við sig að hún léki sem aukanúmer lag
sem aldrei hefði verið leikið í kirkjunni áður.
„Og þar sem ég fékk ekki að vita hvað hefði
verið leikið í kirkjunni áður, þá varð ég að
semja sjálf.“ Hún kveðst annars einna helst
semja tónlist þegar hún er á ferðalögum, því
þá verði hún stundum veðurteppt einhvers
staðar í einn eða tvo daga og hafi lítið annað
við tímann að gera.
Blaðamanni leikur forvitni á að vita hvaðan
andinn komi yfir hana og segir Jennifer hann
margvíslegan. „Innblásturinn getur til dæmis
komið frá því að leika á hljóðfæri sem er ekki
sérstaklega gott. Eitt minna betri verka var
einmitt skrifað undir þeim formerkjum að líf-
ið sé ekki alltaf réttlátt og að stundum hafi
maður lélegt hljóðfæri að leika á. En þar leit-
aðist ég við að ná fram sem bestum hljómi í
hræðOegu hljóðfæri. Sem betur fer þarf ég
ekki að leika það verk héma,“ bætir hún við.
Jennifer lætur þar þó ekki staðar numið því
hún vinnur einnig að því að kynna orgelið og
innviði þess fyrir bömum og unglingum.
„Fyrir löngu spurði einn nemenda minna
hvort hann mætti koma með bömin sín í
kirkjuna og hvort ég gæti leitt þau í gegnum
það sem á sér stað innan og utan orgelsins. Af
þessu tilefni þróaði ég með aðstoð íoður míns
dagskrá þar sem ég skipti tdjóðfærinu upp og
fékk meðal annars orgelsmið tO að gera fyrir
mig sett af litlum orgelpípum." Kennslan hef-
ur síðan hlaðið utan á sig og nú tekur Jennifer
orgelpípumar oft með sér þegar hún ferðast
um England og fræðir áhugasama.
Á því er enginn vafi að orgelið leikur stórt
hlutverk í lífi Jennifer; hún aðstoðaði meira að
segja við hönnun rafmagnsorgels. Það er
tölvuorgel og á hún eitt slíkt heima hjá sér.
„Ég myndi ekki segja að mig langaði tO að
leika á það á tónleikum, en það er gott til
kennslu og æfinga, því það lætur þig mis-
kunnarlaust vita ef þú gerir mistök." Jennifer
neitar því hins vegar að hún eigi sér einhvers
staðar uppáhaldsorgel. „Ég segi alltaf að það
sé það næsta,“ segir hún og brosir. „Þið erað
heppin að eiga gott hljóðfæri hérna og ég er
mjög heppin að^ þetta skuli vera næsta orgel
sem ég leik á. Ég vO þó heldur beina athygl-
inni að því hversu dásamleg tónlist er en að
einblína á hljóðfærið. Það heillar mig meira að
flytja tónlistina við ólíkar aðstæður. Það er
tónlistin sem er kjami málsins og það er hún
sem ég reyni að koma tO skila.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSIN5 ~ MENNING/LISTIR 17. JÚLÍ1999