Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.1999, Blaðsíða 10

HIN STAFRÆNA LIST
1 Dessari grein, sem er sú 1 yrri af tveimur, fjallar
ÞÓRHALLUR MAGNÚSSON um áhrif Deirrar
framþróunar sem orðið hefur í tölvugeiranum á
listsköpun. Hér er talað um hvernig ný fagurfræði
verður til í gagnvirkum miðli sem gerir aðrar
kröfur til viðtakenda en fyrri listform.
VIÐ aldamót - svo ekki sé
talað um árþúsundaskipti -
tíðkast að líta yfir farinn
veg og greina stórviðburði
aldarinnar eins og náttúru-
hamfarir, pólitíska atburði
og svo strauma og stefnur í
menningunni. Þegar litið er
yfir síðustu öld er af nægu að taka á öllum
sviðum, en það sem einkennir helst tímabilið
er ris módernismans og nýtt hugarfar í
stjómmálum, arkitektúr, bókmenntum og
listum. Eftir hægfara byrjun í lok nítjándu
aldar hefst kraftganga módernismans við
upphaf þeirrar tuttugustu með byltingum í
vísindum og tækni sem endurspeglast í
menningu og listum. Tilkoma myndavélarinn-
ar frelsaði listamenn frá kröfum raunsæisins
og þeir tóku að gera tilraunir með ýmiskonar
framsetningarmáta á veruleikanum. Ex-
pressjónismi, fúturismi, dadaismi, abstrakt
list, súrrealismi og popp-list eru allt stefnur
sem verða til við nýtt hugarfar í iistunum,
nefnilega þá hugsun að komast þurfi handan
- hins gamla með nýjum stefnum og straumum
sem oftar en ekki hrista óþyrmilega undir-
stöður og gildi hinnar ríkjandi menningar.
Þýski heimspekingurinn og menningarrýn-
irinn Walter Benjamin skrifaði árið 1936 rit-
gerðina Listaverkið á tímum vélrænna end-
urgerða, þar sem hann lýsti því hvemig
fjöldaframleidd list - eins og ljósmyndir,
prentun og kvikmyndir - missir „áruna“ sem
fylgdi hinu einstaka iistaverki fyrri tíma.
Benjamin var ekki neikvæður í garð þessarar
þróunar, heldur stóð fremur í hlutlausri,
gagnrýnni afstöðu við hana. Ljósmyndatækn-
in almennt og kvikmyndin sérstaklega var
. j fyrir honum hið fullkomna tæki módernism-
ans til að stuða fólk og hjálpa því að öðlast
skýrari pólitíska vitund og næmari skynjun á
hinum ytri veruleika. Rökin voru sú að ný
tækni fjöldaframleiðslunnar við myndsköpun
veiti okkur kost á skoða atburði, mannleg
samskipti og venjulega hluti með gleraugum
sem við höfðum ekki áður. Við getum nú
prófað hlutina með því að klippa þá, taka þá í
sundur, setja þá saman aftur og veita þeim
aðra eigind sem „dýnamít sekúndubrotsins"
er stuðar okkur til innsæis.
Greining Benjamins er skýr og ljós: Nýir
framleiðsluhættir haldast í hendur við breyt-
ingar í listinni og skynjun okkar á heiminum.
Ritgerðin kom út á tímum hámódemismans, í
efnahagskerfi sem var miðstýrt af ríkis-
stjórnum eftir uppbrot heimsvaldastefnunn-
ar. f dag er öldin önnur. Eins og lesendum
Morgunblaðsins er fullkunnugt höfum við nú
stigið fæti okkar inn í tímabil sem nefnt hefur
verið póstmódernismi (og það skal undir-
strikað að hér er um sögulegt tímabil að ræða
en ekki hugmyndafræði eða nýja stefnu í list-
um. Það er því reginmisskilningur að vera
„með“ eða „á móti“ póstmódernismanum.
Hinsvegar má rökræða skilgreininguna á
honum og hvort við séum ef til vill enn í viðj-
um módemismans). í upplýsingaþjóðfélagi
nútímans er tími hugsjónanna í stjórnmálum
liðinn, fjámiagni er stýrt af alþjóðlegum stór-
fyrirtækjum, og farið er að slá í flestar lista-
stefnur módemismans. Þessar uppfinningar
fortíðarinnar em hinsvegar ekki dauðar held-
ur er sífellt vitnað í þær í samtímalist okkar,
oftar en ekki með hugarfari kaldrar íroníu.
Líkt og módemisminn með kvikmyndatækni
sína hefur póstmódernisminn öðlast sitt ein-
staka verkfæri til að túlka heiminn, nefnilega
hið víðfeðma svið tölvutækninnar.
Midlunareiginleíkar tölvunnar
Menn greinir á um hvenær tímabil hinnar
póstmódernísku listar hófst. Sumir nefna
súrrealismann, aðrir popp-listina og enn aðr-
ir þegar raflistin kom fram á sjónarsviðið.
Hugtakið raflist nær einnig yfir tölvulistina,
en er víðara hugtak þar sem það inniheldur
einnig videolist, ljóslist eða leysigeislalist og
miðlunarlist. Enn sem komið er em þessir
miðlar á hliðrænu [e. analog] sniði en þess er
ekki langt að bíða að þeir verði komnir á staf-
rænt snið. Tölvulistin er að fullu stafræn og
hún hefur tekið möguleika stjórnkerfafræð-
innar [e. cybernetics] og gagnvirkninnar í
sínar hendur og er það einkennandi fyrir
hana. Skil raflistar og tölvulistar em hinsveg-
ar að mást út og má nefna hin gagnvirku víd-
eólistaverk Gary Hill, en hann notar hliðræn-
ar vídeómyndir sem stjórnað er með tölvu.
Tölvukerfið sem Hill notast við er útbúið
skynjuram og myndavélum sem nema hreyf-
ingar áhorfandans og mynda þannig samspil
verks og áhorfanda.
Tölvan er ekki aðeins nýtt tæki heldur
einnig nýr miðill, eins og kvikmyndin var á
sínum tíma. Einkennandi fyrir nýja miðla er
að þeir endurmiðla eiginleikum eldri miðla.
Þannig endurmiðlaði kvikmyndin eiginleikum
bókarinnar og leikhússins á bernskuámm sín-
um. Oft var sýnd bók sem opnaðist við upphaf
myndarinnar, stundum var texti lesinn en svo
máðist bókin út og kvikmyndin hófst. Mynda-
takan var einföld, vélinni vai- stillt upp eins og
frá sjónarhomi áhorfanda úr leikhússal og
hún var ekki færð til. Það tók mörg ár að þróa
tungumál kvikmyndalistarinnar og er það enn
í þróun. Eins er farið með tölvulistina. Hún
reynir í upphafi að líkjast eldri miðlum sem
hún þiggur merkingu sína frá, en smátt og
smátt uppgötvar hún eðli sitt og eiginleika og
öðlast sjálfstæði. Við höfum því fengið hljóð-
gerfla sem líkja eftir hefðbundnum hljóðfær-
um, raftexta sem líkja eftir prentuðum texta,
tölvugrafík og hreyfimyndir [e. animation]
sem líkja eftir ljósmyndum og kvikmyndum.
Þessi endurmiðlun á eldri miðli er hinsvegar
ekki einstefnustraumur, heldur greinum við
hvernig hinar hefðbundnu listir nota tölvuna I
sífellt meiri mæli og líkja eftir fagurfræði
hennar. Þannig er t.d. hönnun og uppsetning
tímarita undir sterkum áhrifum frá vefhönn-
un, tölvugrafík og eiginleikum stiklutexta [e.
hypertext].
Aimennt á sér stað gífurleg framþróun í
tölvugeiranum - nánast er um menningarleg-
an Miklahvell að ræða - og svo er einnig á
sviði tölvulistar. Tölvulistamenn rannsaka
eiginleika miðilsins og þróa tungumál hans af
svo miklum krafti og hraða að verk sem
gerðu fólk dolfallið fyrir nokkrum árum
þykja ekki upp á marga fiska í dag. Tilraunir
em gerðar á öllum sviðum, en undir hatt
tölvulistarinnar má gróflega flokka: raftón-
list, gagnvirkar bókmenntir, þrívíddarhönn-
un og hreyfimyndir, gagnvirka list (í formi
skúlptúra eða ljósverka), og síðast en ekki
síst veflist. Veflist er yngsta listform tölvu-
tækninnar en hana er aðeins hægt að nálgast
á vefnum í gegnum viðmót tölvunnar, þar
4 ÍO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JÚLÍ 1999