Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.1999, Blaðsíða 12

FRUMFLUTT VERK EFTIR STAÐARTÓNSKÁLD [ SKÁLHOLTI
LONGUNIN VARÐ
VIRÐINGUNNI
YFIRSTERKARI
Snorri Sigfús Birgisson er ann-
að tveggja staðartónskálda
Sumartónleika í Skálholtskirkju
að þ essu sinni og um helgina
verða þar flutt eftir hann þrjú
kammerverk. MARGRÉT
SVEINBJÖRNSDÓTTIR átti
við hann orð um kvæði
Hallgríms Péturssonar.
AEFNISSKRÁ tónleikanna, sem hefj-
ast kl. 15 í dag, eru þrjú verk. Hið
fyrsta, Lysting er sæt að söng, fyrir
sópran og selló, er samansett af fjór-
um lögum sem varðveitt eru í gömlum handrit-
um í Þjóðarbókhlöðu. Snorri segist hafa látið
lögin halda sér nokkurn veginn óbreytt en
bætt sellóröddinni við sem stuðningi við söng-
röddina. Lögin fjögur voru sungin sem stólvers
á Sumartónleikum í Skáiholtskirkju í fyrra.
Annað verkið á efnisskránni er Hymni, fyrir
tvær víólur, selló og kontrabassa. Það var upp-
haflega samið fyrir strengjasveit árið 1982 og
var frumflutt af Nýju strengjasveitinni. „Síðan
hef ég útsett þetta fyrir ýmsa hópa og þessa
útsetningu gerði ég sérstaklega fyrir þessa
tónleika. Ég er alltaf pínulítið að breyta þessu
Morgunblaöið/Jím Smart
STAÐARTÓNSKÁLDIÐ Snorri Sigfús Birgis-
son stjórnar flutningi á eigin verkum í Skál-
holtskirkju í dag.
ÞAU flytja kammerverk Snorra Sigfúsar: Óskar Ingólfsson, Hallveig Rúnarsdóttir, tónskáldið,
Hávarður Tryggvason, Steef van Oosterhout, Herdís Jónsdóttir, Þórunn Ósk Marinósdóttir og
Nora Kornblueh.
verki, upphaflega var það 16 örstuttir kaflar en
núna er það aðeins styttra en oft áður, ekki
nema 11 kaflar,“ segir tónskáldið.
Skuggar eg hverfulleiki
Þriðja og síðasta verkið á tónleikunum
samdi Snorri við ljóð Hallgríms Péturssonar,
Pegurð veraldar mun hverfa, fyrir sópran,
klarinett, siagverk, tvær víólur, selló og
kontrabassa. Það er jafnframt lengst, tíu erindi
og um 22 mínútur í flutningi. Snorri lauk við að
semja það í apríllok á þessu ári og er hér um
frumflutning verksins að ræða, en það er samið
sérstaklega fyrir Sumartónleika í Skálholti.
Snorri segist strax hafa heillast af kvæði
Hallgríms þegar hann fór að lesa það. „En
vegna þess að þetta er þjóðskáldið er maður
fyrst svolítið hikandi. Svo þegar ég fór að
hugsa mig betur um varð löngunin virðingunni
yfirsterkari og þá fór ég að reyna að tónsetja
það,“ segir hann.
„Þegar ég sá þetta kvæði var það fyrsta sem
ég tók eftir hvað það hafði sterka hrynjandi,
sem er studd af rími og innrími og öðru sem ég
kann varla að nefna. I öðru lagi er það litríkt
og myndríkt, þetta eru tíu erindi og hvert er-
indi hefur mjög sterk sérkenni. Framvinda
þess er líka mögnuð og dramatísk, þetta eru
fallegar náttúrumyndir en eftir því sem líður á
kvæðið þá fer skáldið að setja inn alls konar
skugga og hverfulleikinn kemur inn í myndina.
Það gefur kvæðinu líka skemmtilegan blæ og
margar víddir að hann tekur tvær línur úr
gömlu viðkvæði og fléttar þeim snilldarlega inn
í hvert einasta erindi," segir Snorri.
Flytjendur á tónleikunum eru Hallveig Rún-
arsdóttir sópransöngkona, Óskar Ingólfsson,
sem leikur á klarinett, Steef van Oosterhout á
siagverk, Þórunn Ósk Marinósdóttir og Herdís
Jónsdóttir á víólur, Nora Kornblueh á selló og
Hávarður Tryggvason á kontrabassa. Stjórn-
andi er Snorri Sigfús Birgisson.
Tónleikarnir í Skáiholtskirkju í dag hefjast
kl. 15 og á morgun, sunnudag, verður verkið
Fegurð veraldar mun hverfa endurflutt á tón-
listarstund fyrir messu, kl. 16.40.
FEGURÐ VERALDAR MUN HVERFA
FYRSTA spumingin sem vaknar er hvort
kvæðið sé örugglega rétt eignað Hall-
grími. Því er til að svara að kvæðið er
ekki varðveitt í eiginhandarriti skálds-
ins. Það er varðveitt í ellefu handritum og í
þremur þeirra eignað Hallgrími Péturssyni.
Óll eru handritin fremur ung eða frá 18. og
19. öld og því í sjálfu sér ekki traustur vitnis-
burður um að kvæðið sé eftir Hallgrím. Það
var fyrst prentað í Hallgrímskveri sem út
kom 1773. Um þá útgáfu sá Hálfdan Einars-
son, skólameistari á Hólum. Hann var merkur
fræðimaður og hafði góða þekkingu á kveð-
skap Hallgríms. Það er í raun ekkert sem
mælir gegn því að Hallgrímur hafí ort kvæðið
og það að Hálfdan skuli prenta kvæðið styður
það. Hálfdan sá um nokkrar útgáfur Hall-
grímskvers og leitaðist við að prenta aðeins
þau kvæði sem réttilega væru eftir Hallgrím.
Eins og ég vík að síðar er auk þess orðalag í
kvæðinu sem er hið sama og Hallgrímur not-
ar í rímnakveðskap sínum.
Þótt efni kvæðisins, forgengileikinn, sé
sígilt og þekkt á öllum tímum er óhætt að full-
yrða að það var sérstaklega vinsælt og hug-
stætt skáidum á þeim tíma sem Haligrímur
lifði, sautjándu öldinni eða barokktímabilinu.
Kvæðið hefur viðlag sem í flestum handritum
byijar „Sat ég undir fjallinu fríða“ en í því
handriti sem telja má að hafí besta textann
(JS 472 8vo nr. 1 sem varðveitt er á Lands-
bókasafni-Háskólabókasafni) er viðlagið
þannig:
Sat ég undir fyallinu hlíða;
heyrði ég fagran fugla söng
um dægur löng,
ekki reikaði hugurinn minn þá viða
Ekki er vitað hver orti þetta viðlag fremur
en mörg önnur viðlög en það hefur verið vin-
sælt og fleira en eitt kvæði ort við það. Viðlag-
ið er fléttað inn í kvæði Hallgríms með því að
láta aðra og fjórðu línu þess ríma við vísuorð-
in á undan. I kvæðinu gegnir rím veigameira
hlutverki en ef til vill virðist við fyrstu sýn.
Innrím er í fyrstu, annarri, þriðju og sjöttu
línu hvers erindis og er hvert orð í innríminu
hálfrímað við orðin sem mynda endarímið.
Sem dæmi má taka þriðja erindið en þar er
þessi fallega og hljómmikla náttúrulýsing:
Fuglar sveima í fógrum ljóma,
fógnuð geyma og sðngva róma,
í garði þeim má heyra hljóma
hljóðin lystug, mikil og löng.
Heyrði eg fagran fuglasöng.
Alls kyns seima bestan blóma
ber sú mörkin fríða.
Ekki reikaði hugur minn þá víða.
Kvæðið er allegoría eða líkingardæmi um
hverfulleikann. Hverfulleikinn, fánýti og
óstöðugleiki allra jarðneskra gæða, er eitt af
algengustu yrkisefnum barokkbókmennta. I
fyrri hluta kvæðisins er Iýsing á fegurð nátt-
úrunnar, síðan kemur haust, vont veður, allt
fölnar og hrörnar. Að þessu leyti minnir efni
kvæðisins á Eikarlundinn eftir Pál Jónsson á
Staðarhóli (d. 1598) en þar gegnir veðurlýsing
meginhlutverki.
Veðrabrigðin eru í kvæði Hallgríms tákn
þess hvemig allt sem er af þessum heimi er
eyðingunni undirorpið: „Veraldar prýði og
glysleg gæði / get ég líði og sölni bæði..." Efni
kvæðisins og lýsingin á frjósömum aldintrjám
bendir til þess að það eigi sér erlendar fyrir-
myndir. Rammi þess, upphafs- og lokaerindið,
er hins vegar í augljósum tengslum við þá
innlendu kveðskaparhefð sem á rætur að
rekja til Eddu Snorra Sturlusonar.
Fyrsta erindið er svona:
Fróður beiða mig réð maður
mærð framreiða sinnis glaður;
Fjölnis veiða fengurinn hraður
fer þó tregur róms um göng.
Eg heyrði fagran fuglasöng.
Við málið greiða stend ég staður
stökurnar mjúkt að smíða.
Ekki reikaði hugurinn minn þá víða.
Þetta er dæmigert efni mansöngsins (það
eru inngangserindi rímna kölluð). Skáldið er
beðið um kvæði en er tregt til og á erfitt með
að yrkja. Orðalagið Fjölnis veiða fengurinn er
Hallgrímur Pétursson
Tónverk Snorra Sigfúsar Birg-
issonar er samið við kvæði
Hallgríms Péturssonar „Fegurð
veraldar mun hverfa", sem
MARGRÉT EGGERTSDÓTTIR
fjallar hér um.
kenning fyrir skáldskapinn og raddbönd eða
munnur skáldsins eru róms göng. Síðan
hverfur skáldamálið úr kvæðinu að því undan-
skildu að í 6. erindi segir: „Vindar furðu hast-
ir hrærðust / Hræsvelgs burðum allir nærð-
ust“. En í Eddu segir að á norðanverðum
himinsenda sitji jötunn sá er Hræsvelgur
heitir, hann hefur arnarham en er hann beinir
flug þá standa undan vængjum hans vindar. I
síðasta erindinu, þegar komið er að því að
ljúka kvæðinu, blossar skáldamálið upp aftur:
Siglukarfi Hleiðólfs hverfi,
hafði hinn djarfi minnst atgervi,
fékk í starfi að Friggjar erfi
fararspjöll með hvörri röng.
Eg heyrði fagran fugla söng.
Gyllings arfinn skenkti af skerfi
Skírnis drykkinn fríða.
Ekki reikaði hugurinn minn þá víða.
Hleiðólfur er dvergsheiti sem Hallgrímur
bregður tvívegis fyrir sig í kenningum um
skáldskap og siglukarfi (skip) hans (dvergs-
ins) er kenning fyrir skáldskapinn. Gyllings
arfínn mun vera Suttungur, sonur Gyllings.
Margar kenningar eru hér notaðar um skáld-
skapinn, meðal annars Friggjar erfi og Skím-
is vín sem Hallgrímur notar einnig í rímum
sínum. Þannig er rammi kvæðisins í anda
rímnastílsins sem sækir málfar sitt til Snorra
Eddu. Jafnframt sýna kenningamar í kvæð-
inu tengsl við kveðskap sem telja má víst að
Hallgrímur hafi ort.
Það sem einkennir kvæðið í heild er sú fal-
lega hrynjandi sem viðlagið ljær því og hljóm-
ræn áhrif sem stafa af ríminu, alrími og hálf-
rími. Hallgrímur Pétursson hefur haft miklar
mætur á dýru formi eins og þessu, kveðskap-
ur hans ber þess víða merki en reyndar er
hann sparastur á slíkt skraut í frægasta verki
sínu, Passíusálmunum. Allur fyrri hluti kvæð-
isins er lýsing á fegurð náttúrunnar í blóma
og er þar vísað til flestra skynfæra, lyktar,
heymar og sjónar. Byggingin er markviss,
auk upphafs- og lokaerindis eru fjögur erindi
um náttúru í blóma og fjögur sem lýsa hausti,
roki, kulda og eyðingu. Þeirri mynd er ætlað
að sýna mannleg örlög í hnotskum: „Líf með
stríði á lausum þræði / leikur og öll þess
blíða“.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. JÚLÍ 1999