Lesbók Morgunblaðsins - 31.07.1999, Blaðsíða 6

TVÆR SKALDKONUR
Birgit+a Trotzig hefur sent frá sér þrjár sögur sem allar
fjalla um nafnlaust alþýðufólk á umliðnum tíma og ný-
lega var skáldsaga Agnete Plejel; Vindskyggnir, endur-
útgefin. ORN OLAFSSON fjallar um þessi verk sænsku
skáldkvennanna og segir að í verki Trotzig snúist frá-
sagnirnar um sömu höfuðandstæðu, lífsþrótt andspænis
kúgun. Vindskyggnir er ættarsaga sögumanns, ungrar
konu, sem finnst hún vera einstæðingur, en leitar sér
staðfestu, sjálfsmyndar í fortíð ættar sinnar.
BIRGITTA Trotzig er með kunn-
ustu rithöfundum Svía. Hún
verður sjötug á þessu ári, og
hefur sent frá sér tæpa tvo tugi
bóka á hálfri öld, sú fyrsta birt-
ist 1951. t>að var ljóðabók og
Trotzig hefur einkum getið sér
orð fyrir prósaljóð og eins konar
sagnir. Nánar skýrist það af því sem nú skal
sagt um nýjustu bók hennar, Tvöfeldni
(Birgitta Trotzig: Dubbelheten. Tre sagor.
Albert Bonniers förlag, 1998). Þetta eru
þrjár frásagnir sem ná yfir 130 bls. í meðal-
broti. Allar fjalla þær um nafnlaust alþýðu-
fólk á umliðnum tíma. Fyrsta sagan gerist í
Svíþjóð og þar er tímaákvörðunin næsta
óljós, gæti verið á 19. öld eða öndverðri 20.
Miðsagan gerist hinsvegar í Rússlandi, frá
aldarbyrjun til 1918. Og lokasagan gerist á
Spáni, þar er nákvæmust tímasetningin, hún
hefst undir 1950. Segja má að svo nákvæm
tímasetning stríði gegn sagnasvip, en á móti
kemur áhersla á dæmigerða viðburði, eitt-
hvað varanlegt. Eini „yfirnáttúrulegi" við-
burður þessara sagna er þegar maður sem
talinn var króknaður, vaknar upp á líkhúsi,
og flýr skelfingu lostinn, nakinn út í snjóinn.
En sú upprisa verður honum afgerandi nið-
urlæging í stað þess að hann nálgist guðdóm-
inn.
Allar snúast frásagnimar um sömu höfuð-
andstæðu, lífsþrótt andspænis kúgun. þetta
eru augljóslega samfélagslegar andstæður í
lokasögunni þar sem einræðisstjóm
Francotímans á Spáni er sífelldur mótpóll
lifsglaðrar alþýðukonu, sem er eins og frum-
mynd mannlífsins, sífrjó móðir. Mest ber á
mismunun eftir efnahag og kynþáttum í mið-
sögunni sem gerist á Zartímum í Rússlandi,
sígaunar em ofsóttir. En þessar andstæður
era innan fjölskyldunnar í fyrstu sögunni;
þurslegur lítill járnsmiður þrúgar umhverfi
sitt svo að konan verður sviplaus væfla, en
sonurinn drykkjusjúklingur. Þessi hnignun
leiðir til dauða þeirra, en í honum fá þau
loksins reisn. Og í þessari nærmynd kúgun-
arinnar sést að þegar önnur hlið mótsagnar-
innar hverfur, veslast hin upp. En þegar hún
er sett fram í sagnaformi, sést best hve var-
anleg hún hefur verið en sundurleitir sögu-
staðir sýna hve almenn. Og það er stígandi
frá fyrstu sögu til síðustu, andstæðurnar
verða æ víðtækari.
Frásagnirnar hefjast á sviðsetningu, sem
getur byrjað á miðlægu atriði, smiðjunni í
fyrstu sögunni, eða víðri yfirsýn lands og
samfélags í titilsögunni síðustu. Smám sam-
an þrengist hringurinn með myndrænum
lýsingum, þar sem mikið ber á endurtekn-
ingum. Hér sjáum við prósaljóðsvipinn sem
einkennir alla bókina, einnig í andstæðum
lita í eftirfarandi klausu. Aberandi algengt
er að hefja klausur á samtengingum, einkum
og. Mér virðist þetta skapa kyrrðarblæ, svo
sem lýst sé einhverju ævarandi. En það
styrkir sagnasvipinn. Eftir að sagt hefur
verið frá leikkonu í St. Pétursborg í miðsög-
unni, hefst kafli svona (bls. 41):
„því hún var semsagt langt að komin, frá
því svarta, frá hinu, frá hinum - frá bæ langt
í burtu.
þar í því svarta, þar sem lífið hófst, var allt
fagurt. Úr því svarta skínandi grænka,
geislandi blátt ljós. Fagurt en grimmilegt
Sundurleit settarsaga
VILHELM-Bjerke Petersen: Súrrealísk samfella.
var það þama í bænum. Einu
sinni á ári, um hvítasunnu voru
öll hús bæjarins máluð dökk-
blá. En í þessum fagra bláa bæ
lifði fólk alltént eins og afskorið
gagnvart hvert öðru. Útávið
þjappað saman í stórar ættir,
mikil skvaldurkerfi, en ein-
mana og myrk innávið, flókin
kerfi grunsemda og haturs sem
í senn skildu þau að og bundu
þau saman - járnböndum."
Dæmigerð fyrir sagnasvip-
inn er eftirfarandi lýsing á að-
alpersónu titilsögunnar, bæði
sérstæð og þó dæmigerð - því
þótt persónan beri hér nafn, þá
er í lýsingunni lögð áhersla á
frumþætti lífsins, og það end-
urteldð með tilbrigðum (bls.
83):
„Og í slíku samfélagi, slíkum
skínandi hvítum strandbæ und-
ir fjöllunum með þreskivöll og
gangi múldýrs hátt yfir hafinu
(og endalok lífsins, kirkjugarð-
urinn, dulinn í mannauðum dal
sem sneri út að hafinu) - var
einn fastra liða kona, næstum
dvergsmá en sterk vera, Filla.
Lítil, ljót, glöð mannvera, nán-
ast ævinlega með útstæðan
kvið, alltaf syngjandi og full af
glensi - oft kiknaði þessi mann-
vera af hlátri. Hún var ein
þeirra sem ekki var nein regla á, eða að
minnsta kosti einhver annarskonar óþekkt
regla. Svo glaðlynd vera gat hlegið þangað
til hún grét út af ómerkilegustu hlutum. Þar
sem hún birtist með sinn stóra munn og sinn
mikla hlátur, stóra sterku tennur - villtu
hvítu tennur - þar varð allt samstundis glatt
öll vinna gekk eins og dans væri, en þó með
vissri storm-kenndri óreiðu. Alltaf í sama
brúna kjólnum (svart báru einungis giftar
konur samkvæmt siðvenjum Granada, frá
fyrsta morgni hjónabandsins var svart litur-
inn). Af óljósum uppruna. Af hverjum hún
var komin eða hvaðan, vissi hún ekki - vissi
hún ekki lengur ...“
BIRGITTA Trotzig
Agneta Plejel er meðal kunnustu höfunda í
Svíþjóð nú á dögum. Nýlega var endurútgef-
in skáldsaga hennar Vindspejare frá 1987
(Vindskyggnir, sá sem kannar vindinn). „í
MORGÚN sneri ég aftur heim til borgarinn-
ar frá skerjagarðinum. Byrjun septembers,
SKÁLD í ÁNAUÐ
I nýútkomnu bréfasafni segir frá skáldinu Ezra Pound
og konunum í lífi hans, eiginkonunni Dorothy og ást-
konunni Olgu, fangelsisvist hans og dvöl á geðveikra-
hæli. JOHANN HJALMARSSON rifjar upp örlög
skáldsins sem hafói aðrar skoðanir en flest skáld á
hans tíma og fékk að gjalda þess þótt margir kæmu til
liðs við hann þegar verst gegndi.
DOROTHY Pound á þeim árum sem hún
kynntist Pound. í dagbók sína skrifaði hún:
„Ezra kallaði mig nafni sem fékk mig til að
brosa: „Þú ert döpur, Litli bróðir."
EZRA Pound er mönnum sífelld
ráðgáta. Enginn er í vafa um mik-
illeik skáldsins en skoðanir þess
hafa vafist fyrir mönnum og
þykja skyggja nokkuð á skáldið.
Þetta mikla skáld, eitt af mestu
skáldum enskumælandi heims,
var hallt undir fasisma og tók
meira að segja þátt í að breiða út fasískar
skoðanir með útvarpssendingum frá Róm sem
m.a. var ætlað að ná til Bandaríkjamanna,
landa hans.
í stríðslok var hann handtekinn og settur í
eins konar búr í Pisa en eftir það beið hans
vist á geðveikrahæli í Bandaríkjunum, St.
Elizabeth í Washington.
Nýlega er komin út bók með bréfaskiptum
Pounds og konu hans, Dorothy, Ezra and
Dorothy Pound - Letters in eaptivity
1945-46, útg. Oxford, 398 síður, verð 35 pund.
Ritstjóm bókarinnar var í höndum Omars
Pound (sonar þeirra hjóna) og Roberts Spoo.
Þessi fangavistarbréf eða bréf í ánauð, rifja
upp örlög Pounds og sérstæð samskipti hans
við annað fólk. Auk Dorothy átti hann ástkon-
una Olgu Rudge til æviloka og með henni
dótturina Mary. Sjaldan var langt á milli
þeirra þriggja.
Ezra fyrirleit auðsöfnun
Pound hafði sínar skoðanir á hagfræði eins
og mörgu öðra. Hann fyrirleit auðsöfnun og
OLGA Rudge. Hún var fiðluleikari, en
Dorothy málaði.
græðgi, taldi hana mikla ógæfu fyrir heiminn.
Þetta leiddi til þess að hann hataði gyðinga
sem margir vora í fararbroddi meðal ríkra
Bandaríkjamanna. Hans maður var Konfúsí-
us. Hann taldi jafnvel að koma mætti Stalín á
rétta braut með því að fá hann til að lesa Kon-
fúsíus.
í búrinu í Pisa fékkst Ezra við að þýða
Konfúsíus og orti hinar svokölluðu Pisan
Cantos (hluti af stórvirkinu Cantos sem var
æviverkefni). I þessu heillandi Ijóði sem sækir
margt til kínverskrar ljóðlistar er þó of mikið
af þönkum sem sliga ljóðið. En tilgangur Ezra
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JÚLÍ 1999