Lesbók Morgunblaðsins - 31.07.1999, Blaðsíða 7

SÆNSKAR
og Stokkhólmur lá í léttri hvítri móðu í inn-
siglingunni. Eg reyndi, eins og svo oft áður,
að skilja stöðu mína í þessum hluta heims, í
þessu landi mínu. Og ég fann sterk- lega til
þess eins og svo oft áður: ég á ekki heima
hér. Og hvar á ég þá heima? Hvergi. Ekki á
tilteknum stað, ekki í ætt - hún er varla til
lengur - og ekki í hópi eða stétt.
Eg segi mér sjálf að þetta sé sjálfumglöð
vitleysa. Auðvitað á ég heima í sænskri mið-
stétt með rætur í borgarastétt. En hvað ein-
kennir þá þessa stétt? Peningar? Ekki til í
mínu tilviki. Sérstakar siðvenjur, helgisiðir?
Hvað ætti það að vera. Hefðir? Ekki til.
Sam- bandi fjölskyldna, ætta? Nei. Það má
fínna sér stað í vissum hugmyndum, það er
satt. Það eru til minningar sem eru mikils-
verðar og móta afstöðu mína.“
Þetta er nálægt upphafi sögunnar, og síð-
an koma minningar um fyrri kynslóðir.
Framan af er það einkum um bernskudaga
hjá ömmu og afa, rosknu efnafólki með
sveitasetur í skerjagarðinum, Hann er
sænskur frístundamálari og landslagslista-
maður, en hún er indónesísk, Síðan rekur
hún sig aftur á bak, til langalangafa sem var
skipstjóri, dóttir hans giftist daufdumbum
listmálara. Mikið segir frá fjölskyldulífi
þeirra og tveimur sonum. Sá eldri fer til
Indónesíu um 1890 til að græða fé, og sá
yngri fylgir í fótspor hans þótt hann þyki
efnilegur listmálari, bjóðist námsstyrkur og
sé nýtrúlofaður. Fljótlega verður honum
ljóst að utanlandsförin var mistök, en hann
getur ekki snúið til baka úr þrældóminum
fyrr en þrjátíu árum síðar.
Annar langalangafi birtist líka, kornungur
hollenskur hermaður í Indónesíu, sem ber
ársgamla dóttur sín og innfæddrar konu lát-
innar til nunnuklausturs. Hann lofar að
koma aftur og sækja dótturina, en fellur.
Uppvexti litlu stúlkunnar, langömmu sögu-
manns, er rækilega lýst, og birtist þar m.a.
stéttaskipting nýlendunnar. En þótt sögu-
maður skilji við hana í hárri elli, þá er hún
alltaf eins, í andlátinu sér hún kornungan
föður sinn loksins koma til að sækja hana og
leiða hana inn í sólarlagið. Þetta er fjölskrúð-
ug og litrík ættarsaga, enda þótt hún haldi
sig við fáar persónur, aðeins 7-8 á meira en
aldar skeiði. Við fylgjum sögumanni og móð-
ur hennar á ferð „heim“ til Indónesíu, nú-
tímamynd landsins skerpir fortíðarlýsing-
una. Og við sjáum sögumann einmana í
París, þar sem hún grípur annað veifið í
þessar skriftir, hittir pilt og verður ástfang-
in. En í rauninni segir hún lítið af sjálfri sér
beint. Framangreind tilvitnun liggur þó eins
og glóð undir öllum hennar frásögum, hvern-
ig finnur fólk sér réttan farveg, hvemig lifir
það best lífinu? Indónesíska grein fjölskyld-
unnar er fólk sem átti fáa valkosti, en nýtti
þá vel til að komast af. Líkt er með afabróð-
ur hennar, Oskar, hann hafði ekki áhuga á
öðru en efnalegum verðmætum, sóttist eftir
þeim og öðlaðist. Hann verður því ekki eins
minnisstæð persóna og faðir hans og bróðir.
Sá fyrrnefndi, daufdumbi málarinn, málaði
að sönnu staðlað stofuskraut eftir pöntun, til
að brauðfæða fjölskyldu sína. En annars var
hann listamaður af lífi og sál, einbeitti sér að
því að mála vatnslitamyndir af birtunni yfir
hafinu, löngu eftir að allir sneru við honum
bakinu, fannst hann gamaldags og fábreytt-
ur. Sonur hans, afi sögumanns, er hinsvegar
maður sem fór krókaleið og festist í henni. I
Indónesíu ætlaði hann að finna sér myndefni
sem tæki öllu fram, og græða fé svo hann
gæti helgað sig málaralistinni. En þar vannst
aldrei tími til að mála í þrjá áratugi, og þegar
hann tekur penslana upp, roskinn maður í
heimalandinu, er það of seint, hann er og
verður fúskari. Augljóslega eru það þessir
menn sem sögumaður tekur mið af í rithöf-
undarstarfi sínu, hvers ber að leita, hvað ber
að varast.
Þessi langa ættarsaga stekkur fram og
aftur milli kynslóða og staða, í því sýnir hún
leit sögumanns. Stíll hennar er fjölbreyttur
eftir efni, myndrænar lýsingar á umhverfinu
í Indónesíu og á bernskuslóðum í skerja-
garðinum, sem langafi málaði svo oft.
Sem dæmi um ljóðrænan stíl getum við
tekið hluta af lýsingu Indónesíu í augum
Oskars. Skiljanlega höfðar svo myndræn lýs-
ing til bróður hans málarans Abel, en reynd-
ist honum villuljós, af því hann fór eftir bróð-
ur sínum fremur en eigin hæfileikum og
löngun (bls. 402)::
Fjallakeðjurnar
Frumskógurinn
Fljótin sem hægfara uxu.
Ávextirnir með hvítu aldinkjöti og möndlu-
laga kjörnum
Breitt laufið með fjólubláum rákum í þung-
um raka
Grænir og bláir sjaldgæfir fuglarnir sem í
dauðakyrrð hefja sig úr dökkum trjákrón-
um [.]
Og þung og æsandi lyktin af moskus eða
nellikum, og konurnar sem báru þessa lykt
milli brjósta og læra, og syngja meðan þær
beygja sig að akrinum, undir þunga dökks
glampandi uppsetts hársins, eða hvísla og
hlæja undir gulum luktunum í borgunum
sem liggja út með ströndunum[.]
EIN AF síðustu myndunum af hinum þögla
Ezra Pound, tekin í Feneyjum 1971.
var að rúma allt og má að því leyti líkja hon-
um við Pablo Neruda sem lét sér fátt óvið-
komandi þótt þeir væru að öðru leyti mjög
ólíkir.
I bréfunum er Pound fullur mótsagna eins
og Marjorie Perloff kemst að orði í umsögn
(TLS. 16. júlí). Hún telur skoðanir hans meira
en vítaverðar og lýsir þeim sem mikil-
mennsku á mörkum brjálæðis. Manninn segir
hún aftur á móti góðgjarnan og skilningsrík-
an, sérstaklega við konur, móður sína, konu
og ástkonu. Dorothy er góður hlustandi, hefur
engar pólitískar skoðanir að mati Ezra, Olga
aftur á móti sannfærður fasisti og nýtur þess
að standa við hlið Ezra. Þegar hann er hand-
tekinn og hún eyðir nokkrum dögum með
honum á meðan á yfirheyrslum stendur eru
það meðal bestu stunda lífs hennar. Þá á hún
hann ein.
Þögnin oftast eina svarið
Pound lét ekki bugast í búrinu í Pisa en
dvöl hans á geðveikrahælinu í Washington
setti mark á hann. Dorothy og Olga, en hann
skrifaðist á við þær báðar, stóðu með honum
og nokkur helstu skáld Bandaríkjanna
hvöttu til þess að hann fengi frelsi. Fljótlega
að því fengnu hélt hann til Ítalíu og lést þar.
Hann bjó hjá dóttur sinni og manni hennar í
kastala í fjallabyggðum, Brunnenburg ná-
lægt Merano. Hann var þögull dögum saman
og líkt og í öðrum heimi, en í þau fáeinu
skipti sem hann tók til máls var ljóst að hann
gerði sér grein fyrir hlutunum og skynjaði
umhverfi sitt af miklu innsæi og glögg-
skyggni. Um hann myndaðist hirð ungra
skálda og nokkrum sinnum lét hann tilleiðast
að sækja skáldaráðstefnur og var þá sýnd
mikil virðing. Menn litu svo á að í skoðunum
hefði hið mikla skáld haft rangt fyrir sér, lát-
ið rækilega blekkjast en framlagið til ljóðlist-
arinnar og bókmenntaumræðunnar væri haf-
ið yfir allan vafa.
Þegar Ezra Pound kom til Italíu var hann
illa farinn, veikur og haldinn þunglyndi. Olga
tók þá við stjórninni og hlúði að honum, en
Dorothy settist að í Rapallo og dó þar 1973,
ári síðar en Ezra, einmana og vonsvikin.
Tuttugu og þriggja ára að aldri hafði
Dorothy Shakespear, eins og hún hét þá, lýst
fegurð Ezra og glæsileik með upphöfnum
orðum.
AUSTAN UM HEIDI
ÞINGVALIAHATIÐ
EFTIR HEIMI STEINSSON
GUÐSÞJÓNUSTUR voru haldn-
ar við upphaf þings í tíð goð-
veldisins, fyrra sunnudaginn í
þingi, en þá skyldu allir þing-
heyjendur mættir tii þings.“ Svo mælir
Björn Þorsteinsson sagnfræðingur í
„Þingvallabók" sinni. I Þingskapaþætti
Grágásar, lögbókar íslenzka miðaldalýð-
veldisins, segir á þessa leið: „Goðar allir
skulu koma til þings fimmta dag, er tíu
vikur eru af sumri, áður sól gangi af Þing-
velli.“ Alþingistíminn færðist smám sam-
an aftar. í lok tíunda aldar seinkaði þing-
inu um viku. í bókinni „Saga daganna"
bendir Árni Bjömsson þjóðháttafræðing-
ur á, að Alþingi hæfist „lengst af þjóð-
veldisöld á bilinu 18. til 24. júní“. Eftir
þessu að dæma er „Drottinsdagur hinn
fyrri í þingi“ annai’ hvor síðustu sunnu-
daganna í júní. Grágás gjörir mikið úr
þessum Drottinsdegi. Augljóslega hefur
verið haldin hátíðai’guðsþjónusta í Þing-
vallakirkju umræddan dag allan kristna
lýðveldistímann forna. Af sjálfu leiðir, að
nútímamönnum er rétt að halda kirkju-
lega Þingvallahátíð ekki seinna en síðasta
sunnudaginn í júní ellegar um mánaða-
mót júní og júlí ár hvert, ef þeir vilja
heiðra foma hefð. Þetta hefur og fram
farið undangengin ár og áratugi. Dagur-
inn er með sérlegum hætti helgur haldinn
á Þingvöllum.
Á níunda áratugi þessarar aldar vom ít-
rekað fluttar hátíðaguðsþjónustur á Þing-
völlum síðasta sunnudag í júní. Þar var
„kristniboðsminnmgin" vegsömuð, en til
hennar var eins og kunnugt er tekið árið
1981, þegar þúsund ár vom liðin frá því er
Þorvaldur víðförli hóf að útbreiða fagnað-
arenndið á Islandi. Pétur biskup Siggeirs-
son var mikill hvatamaður þessa helgi-
halds, en hann setti Kirkjuþing í Þing-
vallakirkju um miðjan áratuginn og lýsti
því þá yfir, að með þeim gjömingi væri
hafin undirbúningur kristnitökuhátíðar á
Islandi. Undanfarin tvö sumur gekkst ég
fyrir „pílagrímsferð um Ámesþing".
Drottinsdaginn fyrra í þingi. Lagt var upp
frá Reykjavík um hádegisbil. Numið var
staðar við Vellankötlu, að Lögbergi og í
Þingvallakirkju, við Víðilaug á Laugar-
vatni og í Mosfellskirkju, en ferðinni lauk
í Skálholtsdómkirkju og þar tóku víglsu-
biskup og sóknarprestur á móti pílagrím-
um. Með þessum hætti vom kristnitakan
og upphaf formlegar helgiþjónustu á Is-
landi i raun og vem sviðsett tvö sumur í
röð. Þjóðgarðurinn á Þingvöllum greiddi
kostnað við ferðimar. Naut kirkjan þeim
sinnum sem jafnan endranær góðfúsrar
liðveizlu Sigurðar Odssonar, fram-
kvæmdastjóra Þingvallanefndar.
Aldrei hefur Þingvallahátíð í júnílok
verið svo veglega haldin á nýöld sem nú í
sumar. Sunnudaginn 27. júní predikaði
biskup Islands, herra Karl Sigurbjörns-
son, við hátíðarguðþjónustu í Þingvalla-
kirkju. Biskupsmessa á staðnum fom-
helga þennan mikla dag var blessuð árétt-
ing þess, sem hér hefur átt ser stað á
þeirri stundu fyrr og síðar. Á miðjum
vetri beindi ég því til biskups, að hann
predikaði hjá okkur við þetta tækifæri,
síðasta „Drottinsdaginn fyrri í þingi“ á
þessu árþúsundi. Hann tók beiðni minni af
þeim næma skilningi á samhengi sögunn-
ar, sem honum er gefinn. Predikun hans
af meira en þriggja alda gömlum stóli
Þingvallakirkju var framúrskarandi.
Þetta þakka ég biskupi nú, í þessum rituð-
uð orðum, og bið honum, verkum hans og
öllu hans húsi velfamaðar.
Kristnitökuhátíð er þannig hafin á
Þingvöllum, eins og víðar um land. Að-
dragandi þjóðhátíðarinnai’ miklu, sem hér
mun fram fara að ári, er genginn í garð.
Við tökum nú þegar höndum saman, Is-
lendingar, í sveit og við sjó, og hyllum
konunginn Krist á þúsund ára afmæli ís-
lenzku kirkjunnar, í minningu þess að tvö
þúsund ár eru liðin frá tilkomu Drottins á
jörðu.
Fornleifarannsókn á
krisfnitökuafmæli
Fyrir tveimur árum bar ég upp þá til-
lögu á fundi Þingvallanefndar, að nefndin
Þingvaliakirkja
beitti sér fyrir fornleifarannsókn um-
hverfis Þingvallakirkju. Yrðu niðurstöður
þeimar rannsóknar gefnar út að svo búnu
og væri þetta sérstakt framlag Þjóð-
garðsins á Þingvöllum til kristnitökuhá-
tíðarinnar. Nefndin samþykkti tillöguna
einum rómi. Fornleifastofnun íslands var
fengin til að vinna verkið. Tók hún til
starfa sumarið 1998 og afhenti Þingvalla-
nefnd skýrslu um frumathugun sína síð-
astliðið haust.
Fornleifagröftur hófst í júní í sumar.
Komið var niður á kirkjurúst frá sext-
ándu öld. Þar er trúlega fundinn grund-
völlur kirkju þeirrar, sem séra Alexíus
Pálsson, síðar síðasti ábóti í Viðeyj-
arklaustri, reisti í byrjun þeirrar aldar og
frá er greint í heimildum. Séra Alexíus
var prestur á Þingvöllum tvo fyrstu ára-
tugi aldarinnar, áður en hann fór til Við-
eyjar. í vísu eftir Jón biskup Arason er
hann nefndur ,Áli“, má af því ráða, að
góðkunningjar gjörðu að gamni sínu í
þann tíma sem löngum endranær.
Eldri rúst fannst í sumar norðan við
grunn sextándu aldar kirkjunnar. Undir
henni komu menn niður á silfurpening frá
elleftu öld. Peningurinn er vel með farinn,
en ekki máður, og virðist eigi hafa farið
um ýkja margra manna hendur áður en
hann týndist. Hér bendir ýmislegt til, að
ellefta öldin tali til okkar, kristnitökuöld-
in, fæðingartími íslenzku kirkjunnar.
Frekari fornleifarannsóknir við Þing-
vallakirkju eru mikið tilhlökkunarefni.
í þessu sambandi vitna ég á ný í Þing-
vallabók Bjöms Þorsteinssonar sagn-
fræðings. Þar getur þetta að lesa: „Elzti
kristni helgigripur, fundinn hér á landi,
kom úr jörðu við Miðmundatún á Þing-
velli. Þetta er húnn af biskupsstaf frá 11.
öld.“ Bjöm tilgreinir þær upplýsingar úr
Heimskringlu Snorra Sturlusonar, að
Ólafur Ilaraldsson Noregskonungur hlut-
aðist til um kirkjumál á Þingvelli. Síðan
segir höfundur: „Úr hirð Ólafs helga Har-
aldssonar komu hingað þrír biskupar:
Bjarnharður Vilhjálmsson hinn bókvísi
fyrst, líklega 1916; hann kom út með
kirkjuvið og mikla klukku og var kirkjan
reist á Þingvelli, en þar hefur biskup
sennilega búið.“ Um áður nefndan bisk-
upsstaf segir Bjöm, að hann kunni „að
hafa verið í eigu Bjarnharðar bókvísa,
sem fór að fimm árum liðnum utan og
gjörðist biskup á Skáni í Danmörku".
Ógrynni heimilda er að finna um Þing-
velli í íslenzkum fornbókmenntum. Hug-
kvæmir fræðimenn eiga það til að benda
á tengsl milli einstaklinga frá löngu liðn-
um öldum og góðra gripa, er koma úr
jörðu á íslandi. Um þau efni má segja, að
kapp sé bezt með forsjá. En steinþró Páls
biskups Jónssonar í Skálholti sýnir svo að
ekki verður um villzt, að stundum stað-
festa fomleifarannsóknir upplýsingar,
sem löngu liðnir íslendingar festu á
skinn. Svo má enn verða. -
Höfundur er prestur og þjóðgarösvörður á
Þingvöllum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JÚLÍ 1999 7