Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1999, Blaðsíða 4

SA SEM RÆÐUR YFIR
TÍMANUM HEFUR VÖLDIN
DRAUMASAMFÉLAGIÐ - HVENÆR KEMUR ÞAÐ?
EFTIR BJARNA REYNARSSON
Tíminn er manngert f/rir-
bæri, þess vegng er hægt
að eiqna sér hann. Ráð-
stöfun á tíma hefur verið
afgerandi fy rir velferð og
verðmætasköpun í sögu
mannkynsins. Þegar þjóð-
félagsgerðin breytist er
það eignarrétturinn á
tímanum eða á ráðstöfun
hans sem er afgerandi
þáttur í breytingunni.
NÚ LIFUM við í upplýs-
ingasamfélaginu og það
hefur reynst erfitt að end-
urmeta afstöðu okkar til
ráðstöfunar tímans frá iðn-
aðarsamfélaginu sem var
við lýði í flestum löndum í
meira en öld þar á undan.
Hvernig mun okkur ganga að endunneta
eignarréttinn á tímanum þegar við göngum inn
í tilfinninga- eða draumasamfélagið sem marg-
ir framtíðarfræðingar telja skammt undan?
Timinn er afstætt hugtak
Framtíðarrannsóknir fjalla um framtíðina,
tíma sem ekki er kominn og er því ekki til.
Þegar atburðir gerast eru þeir nútíð, en eru
strax eftir framkvæmdina orðnir að fortíð og
ekki aftur teknir. Fortíð, nútíð og framtíð skar-
ast og því er tíminn afstætt hugtak.
Þótt raunvísindamenn skilgreini tímann ná-
kvæmlega, t.d. í ljósárum þegar þeir mæla
fjarlægðir í geimnum, er erfitt að henda reiður
á fortíð, nútíð og framtíð í því sambandi, t.d.
eru þeir ljósgeislar sem berast til jarðarinnar
frá plánetum í geimnum búnir að vera milljónir
ára á leiðinni. Það sem við skynjum hverju
sinni er afleitt af því með hvaða hraða við
skynjum fyrirbærið.
Landbúnaðarþjóðfélagid
Tíminn fékk verulega þýðingu þegar fyrstu
landbúnaðarsamfélögin voru mynduð á jörðinni
fyrir um 10.000 árum. Þá þurfti að undirbúa
jarðveginn og sá kominu á ákveðnum tíma á ár-
inu, en fáir höfðu þá aðra þekkingu á tímanum
en mismun á degi og nóttu og árstíðaskiptum. I
fyrstu landbúnaðarþjóðfélögunum í
Mesópótamíu voru það prestar sem skilgreindu
tímann sem bjuggu yfir þessari þekkingu.
Vinnan var ekki mæld í tímaeiningum, aðeins
gefið upp af ráðandi stéttum hvenær ákveðin
verk skyldu unnin. Verkafólk seldi landeigend-
um vinnuafl sitt en ekki tíma. Tími þjónustu-
fólks fyrr á tímum var í raun í eigu hefðarfólks-
ins, því það þurfti alltaf að vera til taks þegar
herrann kallaði, jafnt á nóttu sem degi.
Tækniframfarir hafa alltaf tengst ráðstöfun
tímans. Upfinning hjólplógsins á 16. öld og sáð-
skipta (hluti akursins var geymdur milli ára)
jók uppskeruna mikið og lagði grundvöll að
aukinni verkaskiptingu og skapaði þar með ný
störf. Áhrif sams konar tækniframfara í ís-
lenskum landbúnaði þekkjum við t.d. með til-
komu nýrra sláttuljáa á síðari hluta 19. aldar og
stórtækra landbúnaðarvéla s.s. þúfnabana og
dráttarvéla á fyrri hluta þeirra aldar.
Til að auðvelda bændum störfin kom Karla-
Magnús Frankakonungur með ný heiti yfír
mánuðina, plægingarmánuður, sáðmánuður
o.s.frv., þannig að bændur fengu ákveðinn
skilning eða eignarrétt á tímanum.
Hið forna íslenska tímatal var að ýmsu leyti
sérstætt. Reiknað var í misserum, sumrum og
vetrum, og höfuðáhersla lögð á vikutalningu, en
ekki mánaða. Margir vissu því ekki hvaða viku-
Myndlýsingar: Andrés.
í aldarlokin er sá skilningur útbreiddur og viðtekinn að tíminn sé peningur og að efnisleg gæði sé það sem að er keppt.
Spurningin er; hvernig erum við undirbúin fyrir hið skapandi samfélag: Draumasamfélag framtíðarinnar.
Tækniframfarir hafa alltaf tengst ráðstöfun tímans
dag þeir voru fæddir, aðeins að það var í ákveð-
inni viku að sumri eða vetri. Gömlu íslensku
mánaðaheitin voru lýsandi bæði fyrir árstíða-
bundið veðurfar og verkefni t.d. ýlir, heyannir
og gormánuður svo dæmi séu tekin.
Okkur nútímamönnum þykir sem tíminn hafi
staðið í stað í margar aldir í hinu kyrrstæða ís-
lenska bændasamfélagi sem byggðist á sjálfs-
þurftarbúskap. Það var ekki aðeins að fáar
tækni- og þjóðfélagsbreytingar ættu sér stað
allt fram til loka 19. aldar, vinnufólkið var átt-
hagabundið af vistarbandi og því ekki frjálst að
færa sig um set og hefja búskap á nýjum stað.
Það er því ríkt í Islendingum að ráða okkur
sjálfir, bæði tíma og búsetu, margir hafa hugs-
að eins og Bjartur í Sumarhúsum og óskað að
lifa sem sjálfstætt fólk. Klukka landsins var
ekki myndarleg og nákvæm ráðhús- eða þing-
klukka, heldur kirkjuklukkan á Þingvöllum
sem sjaldan var hringt.
Upphaf borgarsamfélags í Evrópu
Borgir og bæir í Vestur-Evrópu fóru að vaxa
hratt á 10.-13. öld, þrátt fyrir mótstöðu léns-
herra. Borgarmúrar voru reistir til að afmarka
og verja hinar sjálfstæðu borgir og ráðhús
voru byggð. Efst á turni ráðhússins var yfir-
leitt klukka, tákn þeirra sem réðu yfir tíma
borgaranna. (Kannski er það táknrænt og út-
hugsað að ekki er ráðhústurn með klukku á
nýju ráðhúsi Reykjavíkur.) Tíminn stýrði borg-
arlífinu og skapaði velferð á grundvelli verka-
skiptingar. I bæjunum komu fyrst fram til-
raunir til að tengja saman tíma og vinnu, það
tókst ekki fullkomlega fyrr en með iðnbylting-
unni á 18. og 19. öld.
Arið 1395 gáfu borgaryfirvöld í París út þá
tilkynningu, vegna óska margra að byrja og
enda vinnu á ákveðnum tímum, að vinnudagur-
inn væri frá sólarupprás til sólarlags með hæfi-
legum matar- og hvfldartímum á milli. Á mið-
öldum var 4-5 daga vinnuvika algeng, oft frá
miðvikudegi til laugardags. Flestir hugsuðu lítt
um framtíðina, aðeins að hafa í sig og á hvern
dag sem guð gaf. Langtímaáætlanir komu
fyrst á landafunda- og nýlendutímanum, því
það gat tekið 2-3 ár að fá skip með vörur frá
Austurlöndum aftur til hafnar í Evrópu.
Iðnbyltingin
Með iðnbyltingunni, gufuvélinni og öðrum
tækninýjungum á 18. og 19. öld kom þörfin fyr-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11. SEPTEMBER 1999