Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1999, Blaðsíða 5

ir að brjóta upp framleiðsluferlið, sem leiddi til
aukinnar sérhæfingar í störfum og nákvæmrar
tímastjórnunar vinnuafls. Það var ekki erfitt
að fá fólk til að vinna við vélamar því þessi
störf voru iðulega betur borguð en landbúnað-
arstörfin. Vandamálið var að tengja saman
tímann og vinnuna, fá verkafólkið til að hefja
störf á ákveðnum tímum og því var verk-
smiðjuflautan nauðsynleg.
Með fjöldaframleiðslu og færibandavinnu
var tímaþátturinn enn mikilvægari þáttur í
framleiðsluferlinu. Hver verkamaður vann all-
an daginn við aftnarkað verkefni við færiband-
ið, sem Chaplin túlkaði meistaralega í mynd
sinni „Nútíminn". Henry Ford tókst að inn-
leiða þessi vinnubrögð í verksmiðjum sínum í
byrjun aldarinnar. Framleiðnin óx hröðum
skrefum, gæðin jukust, launin hækkuðu og
verðið á bílunum féll það mikið að verkafólkið
gat sjálft eignast undratækið einkabílinn.
Þessi nýju vinnubrögð kröfðust mikillar ög-
unar, sérstaklega við tímastjórnun. Lífið skipt-
ist í tvo hluta, vinnutímann - sem atvinnurek-
andinn réð yfir - og fn'tímann, sem verkamað-
urinn réð sjálfur yfir. I frítímanum byrjaði líf-
ið, samskipti við fjölskyldu og vini, og tími
fékkst fyrir áhugamálin. Vinnan var leið til að
geta átt góðan frítíma til að sinna hugðarefn-
um. Þó verður að viðurkennast að margir, sér-
staklega karlmenn sem unnu utan heimilis,
lifðu fyrir vinnuna, enda innprentað í okkar
mótmælendatrú að vinnan göfgi manninn.
Verkalýðsbaráttan langt fram eftir þessari
öld hefur haft að meginmarkmiði að hækka
launin og stytta vinnutímann. Allt iðnaðars-
samfélagið gekk út á nákvæma tímastjómun,
börnin í skólanum lærðu að fara eftir klukku
skólayfirvalda, kennarinn stjórnaði tímanum,
þ.e. tímastjórnun eða kennsla fór frekar eftir
þörfum hans en nemenda.
Samtíminn
Við lifum ekki lengur í iðnaðarsamfélagi,
heldur í upplýsingasamfélagi. Skilin milli vinnu
og frítíma eru ekki eins skýr og áður. Margir
líta ekki lengur á vinnuna sem leiðinlega kvöð,
þvi á vinnustað eiga menn fjölbreytt samskipti
við vinnufélaga og viðskiptavini, taka heim með
sér fagrit og jafnvel verkefni tengd vinnu til
lestrar og úrlausna. Margir taka þátt í nám-
skeiðum og endurmenntun utan vinnutíma.
Tölvan og veraldarvefurinn á vinnustað opna
nýjan heim sem spennandi er að kynnast.
Lífið er ekki lengur eingöngu bundið við frí-
tímann. Vinnutíminn er líka stöðugt að verða
sveigjanlegri, þannig að margir kjósa að vinna
ákveðin verkefni heima og dvelja skemur á
vinnustað.
Haustið 1996 framkvæmdi Framtíðarstofn-
un Kaupmannahafnar víðtæka könnun í Dan-
mörku um viðhorf til vinnu og frítíma. I könn-
uninni kom m.a. að fram að 77% töldu vinnu-
og frítima jafn mikilvægan hvað varðaði lífs-
íyllingu og ánægju. Um 10% töldu vinnuna
gefa sér meira (starfsframafólkið) og aðeins
13% tóku frítímann fram yfir vinnuna. Tíminn
skiptist ekki lengur milli tíma atvinnurekenda
og tima launþega, heldur ráðstöfum við tíman-
um í samvinnu við aðra. í vinnunni setjum við í
samráði við aðra tímamörk „deadline" fyrir
ákveðin verkefni eða verkþætti, frekar en að
líta á ákveðið framleiðslumagn á ákveðnu tíma-
bili, enda vinna flestir nú í upplýsingamiðlun
og þjónustu en ekki við framleiðslu á iðnaðar-
vörum. Góður stjórnandi stýrir ekki vinnutíma
starfsmanna, heldur leiðbeinir þeim til sam-
vinnu um lausn verkefna og til að móta nýjar
leiðir að settu marki, skapa ný verðmæti.
Mörgum gengur illa að fóta sig í þessum nýju
viðhorfum og vinnutími margra því langur,
sem kemur niður á öðrum þáttum mannlífsins,
s.s. fjölskyldulífinu.
Ungu fólki gengur betur að tileinka sér þessi
nýju viðhorf og vinnubrögð. I annarri könnun
sem Framtíðarstofnun Kaupmannahafnar
gerði meðal danskra 16-17 ára nemenda árið
1998 kom m.a. fram að nemendur óskuðu eftir
því að fá tímamörk verkefna betur skilgreind í
upphafi skólaárs þannig að þau gætu sjálf
skipulagt tíma sinn betur. Unglingarnir lifa í
upplýsingasamfélaginu en kennarai-nir eru enn
í iðnaðarsamfélaginu.
Tíminn kostar enn peninga. Þótt starfsmenn
framleiði frekar upplýsingar en iðnaðai’vörur
þarf að stytta þann tíma sem það tekur að
safna saman og skapa upplýsingarnar, því það
tekur ekki nema örskotsstund að miðla þeim.
Þekking á framleiðsluferlum og tæknikunnátta
gera það að verkum að stöðugt minni tími fer í
ákveðna verkþætti. Tölvur og sjálfvirknin taka
sífellt fleiri störf frá mannshendinni.
Framtíðin
Þjóðfélags- og tæknibreytingar síðustu ára-
tugi aldarinnar hafa verið það örar að áhugi á
vitneskju um líklega þróun, framtíðarhorfur,
hafa farið vaxandi. Þeir sem vinna að langtíma-
stefnumótun og að undirbúningi fyrir miklar
fjárfestingar óska eftir upplýsingum um lík-
lega samfélagsþróun á næstu áratugum. Aðilar
atvinnulífsins og stjórnmálamenn vilja fá vit-
neskju um grundvallaratriði eins og hvernig
þróun atvinnulísins verði háttað í framtíðinni
ef tölvur og tækni taka yfir sífellt fleiri verk-
efni og störf? Mun atvinnuleysi aukast og fólk
verða í vandræðum með sífellt meiri frítíma?
Því er til að svara að við hverja tæknibyltingu
hafa skapast ný störf og þörf á nýrri þjónustu
um leið og mörg eldri störf hverfa. Þó verður
að geta þess að á breytingatímum hefur oft
borið á atvinnuleysi og öðrum vandamálum, en
til lengri tíma litið hafa tæknibreytingar yfir-
leitt skilað aukinni verðmætasköpun og velferð
til borgaranna.
Til að spá fyrir um framtíðina hafa á síðustu
áratugum verið settar á laggirnar rannsókna-
stofnanir í framtíðarfræðum, svokallaðar fram-
tíðarstofnanir í flestum stærri borgum í heim-
inum. Á Norðurlöndum eru a.m.k. þrjár slíkar
stofnanir, í Helsinki, Kaupmannahöfn og
Stokkhólmi. Sænskir fræðimenn fóru snemma
að leggja sig eftir þessum fræðum og um 1980
lýstu þeir helstu einkennum þekkingar- eða
upplýsingasamfélagsins sem við þekkjum svo
vel í dag og þeir kölluðu „K-samhellet“. Árið
1997 gaf prófessor Ake E. Andersson, einn
helsti framtíðarfræðingur Svía og forstöðumað-
m- framtíðarstofnunarinnar í Stokkhólmi, út
mikið yfirlitsrit um framtíðarrannsóknir í Sví-
þjóð „Framtidens arbete oeh liv“. Þar lýsir
hann helstu breytingum sem átt hafa sér stað á
sænsku samfélagi frá upphafi iðnbyltingarinnar
þar í landi og dregur upp mynd af líklegri þró-
un næstu áratugina.
Draumasamfélagið
Samkvæmt hugmyndum framtíðarfræðing-
anna erum við á leið inn í fimmtu samfélags-
gerðina, sem kölluð er ýmsum nöfnum af fram-
tíðarfræðingum, s.s. tilfinningasamfélag,
draumasamfélag eða hið skapandi samfélag.
Spurningin er: hve lengi mun upplýsingasamfé-
lagið, sem staðið hefur í um tvo til þrjá áratugi,
vara? Landbúnaðarsamfélagið, sem tók við af
veiðimanna- eða safnarasamfélaginu, stóð í
10.000 ár, iðnaðarsamfélagið í um 200 ár. Er
upplýsingasamfélagið aðeins tilbrigði frá iðnað-
arsamfélaginu og draumasamfélagið eðlileg út-
víkkun á upplýsingasamfélaginu? Hvernig ráð-
stöfum við tíma okkar í draumasamfélaginu?
Þessum spurningum getur enginn svarað af-
dráttarlaust. Hitt vitum við að vélarnai- tóku
við af vöðvaaflinu í iðnaðarsamfélaginu og tölv-
an við mörgum verkefnum heilans eða manns-
hugans í upplýsingasamfélaginu. Það eina sem
ekki hefur verið vélvætt af mannlegu eðli er
„hjartað" eða tilfinningarnar.
í draumasamfélaginu eða hinu skapandi
samfélagi verða skáldskapur, sögur, draumar
og tilfinningar mikilvægar markaðsvörur, því
neytendur gera meiri kröfur til vörunnar en
notagildis, hún þarf að höfða til ímyndunarafls
og tilfinninga. Við höfum lært að deila tíma
okkar með öðrum, en við getum samt lagt
áherslur á þá þætti í lífinu sem okkur þykja
mikilvægir. Draumasamfélagið þarf að skapa
ný störf, ný verðmæti og velferð.
Þegar má sjá ýmis teikn á lofti um að ný við-
horf séu að skapast í samfélaginu, ekki síst í
stjórnunarfræðum. Sem dæmi má nefna að
bókina Tifínningaleg greind (Emotional Intelli-
gence) eftir Daniel Golman sem kom út árið
1998, en hún hefur þegar vakið mikla eftirtekt.
Samkvæmt kenningum höfundar er mikilvægt
að þroska tilfinningalíf og samkennd fólks, því
þurfa leiðtogar að hafa góða tilfinningagreind
ef þeir eiga að geta miðlað nýjum hugmyndum
til samverkamanna, neytenda eða almennings.
I mörgum fyrirtækjum er þegar mikil áhersla
lögð á hópvinnu og eflingu liðsanda. Farið er
saman í áhættu- eða óvissuferðir og starfsfólk
hvatt til að þroska tilfinningar sínar í sam-
skiptum við samstarfsaðila.
Onnur bók sem þegar hefur vakið mikla at-
hygli, þótt hún sé nýkomin út, er „Drauma-
samfélagið“ eftir Rolf Jensen, forstöðumann
Framtíðarstofnunar Kaupmannahafnar. í bók-
inni lýsir Rolf helstu einkennum draumasamfé-
lagsins. Hann gengur út frá að verðmætasköp-
un á Vesturlöndum muni halda áfram að vaxa
með svipuðum hraða á næstu áratugum og á
síðustu áratugum aldarinnar, þ.e. um 20%
aukning á hverjum áratug. Fólk muni því taka
tækni- og neysluvörum sem sjálfsögðum hlut.
Áhugi neytenda og þar með fyrirtækja muni
færast frá tækni og fjöldaframleiddum vörum
til ímynda, upplifana og sérstæðra menningar-
íyrirbæra. Vinnutíminn verður ekki lengur
nauðsynleg kvöð til að afla lífsviðurværis í
allsnægtum draumasamfélagsins, heldur hluti
af ráðstöfun okkar á tímanum til aukinnar lífs-
fyllingar.
Rolf skírskotar til tveggja breytingaferla í
samtímanum máli sínu til stuðnings. Hið fyrra
er hin hraða þróun í sjálfvirkni í allri tækni og
þjónustu síðustu árin sem leitt hefur til þess að
vélar eru að taka við fleiri og fleiri þjónustu-
störfum og almenningur hefur lært að taka
sem sjálfsögðum hlut. Hið síðara er mikill
vöxtur í sölu á tilfinningatengdri vöru og þjón-
ustu. Varan eða þjónustan verður að segja
ákveðna sögu, skapa hughrif, ímynd eða upplif-
un. Sem dæmi má nefna sýndarveruleika í
tölvuleikjum og mikinn vöxt í alls kyns nám-
skeiðum til andlegrar uppbyggingar. Verslun-
armiðstöðvar og miðborgir eru að breytast í
skemmtigarða þar sem megin áherslan er á
sérstæða upplifun og matvælin þurfa að hafa
vistvæna ímynd. Áhugi á sérstæðri menningu
sem sker sig frá vestrænni fjölmiðlamenningu
fer vaxandi. Það er nokkuð sem við Islendingar
ættum að hafa í huga þegar við vinnum að
áætlunum um vaxtarmöguleika í þjóðfélagi
okkar að gleyma ekki mikilvægi þess að varð-
veita menningararfleið okkar og sérstæða
náttúru í heimi þar sem fjarlægðir milli landa
eru að verða sífellt minni og alþjóðavæðingin
öflugri.
Tilfinningaþroski kynjanna
Hvemig standa kynin sig þegar meginá-
hersla verður lögð á tilfinningaþroska?
Yfirleitt hefur verið litið svo á að konur
standi körlum framar í tilfinningaþroska með
skírskotun í lífræðilega eiginleika. Þær ala af
sér bömin og hafa um langan aldur haldið utan
um velferð þeirra og reyndar allrar fjölskyld-
unnar. I grein í New Scientist í maí 1997 er
varpað fram þeirri spurningu hvort við erfum
tilfinningar fóðurins og greind móðurinnar.
Hópur líffræðinga sem rannsakað hefur mýs,
telur að tilfinningar erfist með y-litningunum,
sem aðeins karlar hafa, en greind með x-litn-
ingum sem bæði kynin hafa. Margir munu án
efa benda á að karlmenn hafi farið gætilega
með þessa náðargáfu á umliðnum öldum, en
hvað sem því líður er það ekkert sjálfgefið að
karlmenn geti ekki þroskað tilfinningalíf sitt
eins og konur.
í hefðbundnum karlastörfum, t.d. í herþjón-
ustu og sölumennsku á tæknisviði, hefur
stöðugt borið meira á því síðustu ár að ungir
menn hafi neitað að taka að sér verkefni sem
krefjast mikilla fjarvista frá fjölskyldu. Þeir
vilja ráðstafa meira af tíma sínum með fjöl-
skyldunni.
Stjórnmálamenn tala stöðugt um að auka
þurfi tækifæri ungs fólks til tæknimenntunar,
en hið skapandi samfélag eða draumasamfélag,
sem margir telja að taki við á næstu áratugum,
kallar ekki síður á aðra hæfileika eða færni, þ.e.
skapandi hugsun. Sá tími mun koma eftir ekki
mjög mörg ár að sá sem kann að segja góðar
sögur verði hærra metinn en sá sem er fær í úr-
vinnslu tölfræðilegra gagna. Hjartað vill fá sitt.
Lokaorð
Við lifum á tímum örra þjóðfélagsbreytinga.
Hlutirnir gerast það hratt að við höfum ekki
tíma til að meta hvert þær breytingar stefna
sem við nú upplifum. Fáir íhuga hvernig ís-
lenskt þjóðfélag verður eftir aldarfjórðung eða
lengri tíma. Ei-u þau teikn um þjóðíélagsbreyt-
ingar sem nú eru á lofti öll æskileg? Getum við
haft áhrif á hvert við stefnum?
Ekki er til nein íslensk rannsóknastofnun í
framtíðarfræðum sem svarað gæti þessum eða
viðlíka spm-ningum um líklega þróun íslensks
samfélags eða því hvað tíminn ber í skauti sínu.
Við þurfum því að fylgjast vel með því sem
framtíðarfæðingar í grannlöndum okkar eru að
fást við og eins að styrkja þekkingu okkar á
þeim breytingaferlum sem nú eiga sér stað hér
á landi. Amnai's verða áætlanir okkar byggðar á
sandi.
Sá efnahagslegi grundvöllur sem byggð í
landinu byggðist á í upphafi aldarinnar er að
bresta með breyttu þjóðfélagi. Spurningar um
æskilega nýtingu gæða lands og sjávar til
lengri tíma litið kalla á stefnumótun sem sátt er
um í þjóðfélaginu. Við þurfum að nota tíma
okkar í dag til að undirbyggja velferð komandi
kynslóða. Það dugar ekki lengur að lifa sam-
kvæmt gamla íslenska mottóinu „þetta reddast
bara einhvernveginn“. Við þurfum að gefa okk-
ur tíma til að huga að framtíðinni.
Þessi samantekt byggist að miklum hluta á gögnum
frá Framtíðarstofnun Kaupmannahafnar og er megin
heimildin grein eftir Mariu - Therese Hoppe starfsmann
stofnunarinnar „Den der ejer tiden hai- magten“ sem
birtist í 1. tbl. Fremtids Orientering 1999 sem er tímarit
sem framtíðarstofnunin gefur út. Þær skoðanir og hug-
myndir um framtiðina sem hér eru settar fram eru þvf að
stofni til hugarsmíð sérfræðinga framtíðarstofnunarinn-
ar.
Höfundur er landfræðingur og skipulagsfræðingur
og vinnur á þróunarsviði í Ráðhúsi Reykjavíkur.
Hugmyndir blómabarnanna frá 1968 hafa ekki orðið að veruleika.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 11. SEPTEMBER 1999 5