Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1999, Blaðsíða 6

FRÁ PANFLAUTU
TIL PÍPUORGELS
Tvö ný pípuorgel verða
vígð í Reykjavík um næstu
h elgi. Af því tilefni fékk
Lesbók Morgunblaðsins
Björgvin Tómasson
orgelsmið til Dess að
fjalla um hljóðfærið.
Þýska orðið orgel er dregið af
gríska orðinu organon sem
þýðir verkfæri eða tæki. Petta
hugtak er upphaflega alveg
hlutlaust og ekki hægt að
tengja það við orgelið sérstak-
lega, það þýddi á sviði tónlistar
einfaldlega tónverkfæri eða
hljóðfæri. I rituðu máli frá fommenningar-
tímum (fyrir og stuttu eftir Kr.) var ekki
sjálfgefið að verið væri að fjalla um þetta
ákveðna hljóðfæri þegar orðið organon (á
latínu organum) kom fyrir. Þá var frekar tal-
að um „organa hydraulica" eða einfaldlega
hydraulis eða hydra. Það er ekki fyrr en á 4.
öld sem latneska heitið organa fer að standa
fyrir þetta ákveðna hljóðfæri. Þá hefur org-
elið einnig fengið á sig ýmis viðurnefni í
gegnum aldimar, bæði falleg og önnur mið-
ur, þekktast þeirra er „drottning hljóðfær-
anna“ sem rekja má til Guillaume de
Machault sem var uppi u.þ.b. 1300-1377.
Elsta hljómborðshljóðfærið
Orgelið má telja elsta hljómborðshljóð-
færið og upphaf þess er rakið aftur til ársins
246 f. Kr. Það er Ktesibios frá Alexandríu í
Egyptalandi sem á heiðurinn af smíði fyrsta
orgelsins en hann var vélaverkfræðingur og
fann upp ýmiskonar tæki. Hann nefndi þetta
hljóðfæri sitt „hydraulos" eða vatns-aulos.
Aulos var mjög algengt hljóðfæri á þeim
tíma og má einna helst líkja því við óbó.
Ktesibios notaði röð af slíkum pípum í þetta
hljóðfæri sitt, þær voru allar mismunandi
langar og gáfu þar af leiðandi frá sér mis-
munandi tóna. Vatn var notað til þess að ná
upp loftþrýstingi í hljóðfærið og þaðan kem-
ur nafngiftin vatnsorgel. Þó ekki sé mikið
Þversnið af frönsku 18. aldar orgeli. Teikning eftir Dom Bédos de Celles frá 1766. Organisti
og kalkant að störfum.
vitað um fyrstu 150 árin í sögu orgelsins er
þó óhætt að segja að þetta furðuverk sem
Ktesibios fann upp hafi þróast í vinsælt
hljóðfæri og á 1. öld f. Kr. voru meira að
segja haldnar keppnir í Grikklandi þar sem
menn reyndu með sér í orgelleik.
Nokkwr stór stökk
Frá því að Ktesibios smíðaði sitt fyrsta
orgel með einni pípuröð hefur að sjálfsögðu
orðið mikil þróun. Um 950 var smíðað orgel í
Péturskirkjuna í Winchester sem hafði 10
pípuraðir með 40 tónum þ.e. 400 pípur. Til að
leika á orgelið þurfti 2 organista og 70 menn
til að þjóna hinum 26 belgjum sem tengdir
voru við það. Fram að þessum tíma hafði
orgelið nær eingöngu verið veraldlegt hljóð-
færi og verður ekki fyrr en á 14. öld viður-
kennt sem kirkjulegt hljóðfæri. Tímabilið
frá 13.-15. aldar var mikið þróunarskeið í
sögu orgelsins og komu þá fram ýmsar nýj-
ungar. A 16. öld náði orgelið ákveðnum há-
punkti og er í dag í öllum grundvallaratrið-
um smíðað á sama máta og þá.
Orgel - harmónium
- rafmagns"orgel"
Hvað skyldi það vera sem flestum dettur í
hug þegar þeir heyra orðið orgel í dag? Er
það hljóðfærið í kirkjunni sem hefur pípur?
Er það hljóðfærið sem þarf að pumpa með
fótunum svo eitthvað heyrist í því? Eða er
það hljóðfærið sem hefur ótal takka, fullt af
blikkandi ljósum og jafnvel innbyggðan
trommuheila? Öll þekkjum við þessi hljóð-
færi í sjón og við vitum einnig hvernig þau
hljóma, allar gerðirnar ganga í daglegu tali
undir heitinu orgel en í raun er aðeins ein
þeirra sem hefur verðskuldað það.
Pfpur - belgur - hljómborð
Hvers vegna má aðeins kalla eitt þeirra org-
el en ekki hin? Þýski tónlistarfræðingurinn
Curt Sachs (1881-1959) skilgreinir orgelið á
eftirfarandi hátt. „Orgelið er lofthljóðfæri
(blásturshljóðfæri) með röð eða raðir af ein-
tóna flautum sem hver fyrir sig er stillt í
ákveðna tónhæð. Loftið fá flautumar (pípum-
ar) úr belg og er loftstreyminu stýrt inn í þær
frá svokölluðu hljómborði." Þessi skilgreining
telur upp þá þrjá meginþætti sem þarf til þess
að hægt sé að nefna hljóðfærið orgel, þ.e. píp-
ur, belg og hljómborð.
Segja má að panflautan sé nokkurs konar
fyrirmynd að hinum hljómandi hluta orgelsins,
hún er búin til úr röð af eintóna pípum sem
raðað er saman á ákveðinn hátt. Hún getur að
sjálfsögðu ekki talist orgel þar sem hvorki er
um hljómborð eða belg að ræða. Harmóníum,
sem á Islandi gengur oftast undir nafninu org-
el eða stofu-orgel, hefur, eins og flestir vita,
bæði hljómborð og belg en það hefur engar
pípur og er því ekki um eiginlegt orgel að
ræða. Tóngjafl þessa hljóðfæris em málm-
fjaðrir sem sveiflast er loftstraumur leikur um
þær. Rafmagns“orgel“ hefur hljómborð en
hvorki pípur né belg; þar er tónninn myndað-
ur með rafstraumi. Sveiflm- myndast í rafrás,
rafboð berast til magnara sem mótar þau,
HÓF ORGELLEIK
Á ÆÐRA SVIÐ
Páll Isólfsson, organisti og tónskáld, var
brautryðjandi í tónlistarlífi fslendinga
fyrri hluta aldarinnar og fram yfir hana
miðja. Hann stundaði nám í orgelleik
og tónsmíðum í Leipzig í Þýskalandi og var
um tíma kantor við Tómasarkirkjuna þar.
Hann hélt tónleika víða í Evrópu, í Banda-
ríkjunum, Kanada og Sovétríkjunum. Hann
var talinn meðal fremstu túlkenda orgel-
verka J.S. Bachs. Óhætt er að segja að Páll
hafl með orgelleik sínum lyft hljóðfærinu og
möguleikum þess á nýtt og æðra svið í hug-
um íslendinga og mótað þann grunn sem
byggt hefur verið á síðan.
Mótaði tónlistaruppeldið
Ahrif Páls ísólfssonar verða seint metin til
fulls en í gegnum störf sín hafði hann sterk-
ari og meira mótandi áhrif á tónlistaruppeldi
þjóðarinnar en flestir samtímamenn hans.
Margar sögur eru um unga tónlistarmenn
sem hrifust svo af orgelleik hans í Fríkirkj-
unni og Dómkirkjunni í Reykjavík að þeir
hétu því að feta sömu braut. Meðal þeirra
var Jón Leifs.
Páll var fyrsti skólastjóri Tónlistarskólans
í Reykjavík frá 1930-1957, hann var tónlist-
arráðunautur Ríkisútvarpsins og tónlistar-
stjóri þess frá stofnun 1930-1959. Hann var
organisti við Fríkirkjuna í Reykjavík
1926-39 og organisti við Dómkirkjuna
1939-68. Hann var sonur ísólfs Pálssonar
organista sem var einn hinna fyrstu sem
lagði fyrir sig hljóðfærasmíðar. ísólfur smíð-
aði fjölmörg orgel til heimilisnota og vann m.
a. að uppsetningu pípuorgelsins í
Fríkirkjunni árið 1926. Matthías Johannes-
sen skrifaði tvær viðtalsbækur^ við Pál,
Hundaþúfuna og hafíð (1961) og I dag skein
sól (1964).
Fyrsta orgelið
„A ég ekki að segja þér frá því þegar ég sá
orgel í fyrsta skipti? Þegar ég var fjögurra
ára, fluttust foreldrar mínir, Isólfur Pálsson
og Þuríður Bjarnadóttir, í nýtt hús, sem fað-
ir minn byggði skammt fyrir austan Símon-
arhús, en þar höfðum við búið með móðurfor-
eldrum mínum, Þórdísi Eyjólfsdóttur og
Bjama Jónssyni. Þetta nýja hús foreldra
minna var kallað Isólfsskáli. Einn dag þegar
við vorum nýflutt, var eitthvað á seyði heima
og ég fann það lá eftirvænting í lofti. Faðir
minn var í góðu skapi og talaði í sífellu um
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon.
Páll ísólfsson við orgel Dómkirkjunnar í Reykjavík.
eitthvað sem flytja átti heim þá um daginn.
Mér leið ekki vel. Það greip mig einhver ótti
við þetta „eitthvað" sem ég þekkti ekki og
mér var gleði föður míns óskiljanleg. Hvað
hafði eiginlega komið fyrir hann? Mér var
snemma gefin næm athyglisgáfa og tók eftir
öllu sem gerðist í kringum mig. Þennan dag
var ég óvenjuvel á verði og gekk um húsið
eins og lítill hvolpur með sperrt eyru. Að
aflíðandi degi heyrðist hávaði, eitthvert
skrölt. Allir þustu út á hlað. Eitthvert ferlíki
var borið inn. Hestur, vagn - ferlíki. Allir
söfnuðust utan um ófreskjuna, en ég hélt í
pilsfald móður minnar og skældi. Svo var
farið með mig inn og ég hef víst sofnað, því
allt í einu hrekk ég upp með ólýsanlegri
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNiNG/LISTIR 11. SEPTEMBER 1999