Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1999, Blaðsíða 8

VIÐREISN ÞJÓÐARINNAR OG
UPPELDISMÁL BYGGÐANNA
UM HUGSJÓNIR OG MARKMIÐ
ÍSLENSKU HÉRAÐSSKÓLANNA
EFTIR JÓN ÖZUR SNORRASON íslenskir héraðsskólar heyra nú sögunni til en € iftir
standa (dó húsin eins og vörður á frekar stuttri leið ís-
lenskrar skólasögu. Héraðsskólar voru formlega stofn-
aðir með lögum frá árinu 1929 og tóku við af al Dýðu-
og lýðskólum. Þeir nutu mikilla vinsælda og með ögum
um þá er lagður grundvöllur að merkilegu menningar-
máli. Þar er áhersla lögð á að íslensk ungmenni fái að
þroskast í ódýrum skólum þar sem nemendur eru búnir
undir íslenskt athafnalíf með bóknámi, vinnukennslu og
íþróttum. Góður aðbúnaður átti einnig sinn þátt í þess-
um vinsældum og síðast en ekki síst sú ráðstöfun að
kenna piltum og stúlkum saman,_______________________________________________
7
IGREINARGERÐ með frumvarpinu
segir að margar tilraunir hafi verið
gerðar til að koma á fót lífvænlegum
ungmennaskólum í sveitum landsins en
flestar hafi þær mistekist. Forgöngu-
mennina hafi bæði skort nafn á skólana
og skýrar hugmyndir um skipulag
þeirra. Ennfremur segir: „Nú er svo
komið að skólar þessir hafa bæði fengið viðun-
anlegt, íslenzkt heiti, og það sem meira skiftir,
fast form, sem þjóðin virðist ánægð með.“ (Al-
þingistíðindi 1929:204.) I greinargerðinni er
gert ráð fyrir að héraðsskólamir verði sjálfs-
eignarstofnanir undir eftirliti ríkisvaldsins og
fái úr ríkissjóði tekjur í hlutfalli við nemenda-
fjölda skólans. Talið var að með því fyrirkomu-
lagi, að veita hinum ýmsu héruðum landsins
frelsi til að reka á eigin ábyrgð þessar uppeld-
isstofnanir, myndi sparast allt að hálfur árs-
kostnaður hefðbundins ríkisskóla. Til saman-
burðar má benda á að með nýjum lögum um
grunnskóla frá árinu 1995 er sjálfstæði skóla
aukið og valdið fært heim í hérað. Helsta rök-
semd yfirvalda nú er ekki ósvipuð þeirri sem
gilti um stofnun héraðsskólanna árið 1929.
Héraðsskóli var tveggja til þriggja vetra
heimavistarskóli þar sem kenndar voru al-
mennar gagnfræðagreinar auk vinnukennslu
og íþrótta en lokapróf veitti þó engin réttindi
til inngöngu í aðra skóla. Með fræðslulögunum
frá árinu 1946 urðu héraðsskólar hluti hins al-
menna skólakerfis en voru þó áfram reknir
sem sérstakir skólar. Héraðsskólar voru starf-
ræktir í öllum landsfjórðungum um miðja
þessa öld: Reykholti í Borgarfirði, Núpi í
Dýrafirði, Eiðum á Héraði, Laugum í Suður-
Þingeyjarsýslu, Laugarvatni í Arnessýslu,
Reykjum í Hrútafirði, Reykjanesi við ísafjarð-
ardjúp, Varmahlíð í Skagafirði og á Skógum í
Rángárvallasýslu.
Með grunnskólalögunum frá árinu 1974
voru bamaskólar og gagnfræðaskólar samein-
aðir í einn samfelldan níu ára skóla og féllu
héraðsskólamir inn í það skólakerfi. Eftir
setningu þeirra laga og stofnun framhalds-
deilda við ýmsa grannskóla fór nemendum
héraðsskólanna fækkandi og framtíð þeirra
varð óviss. Af þeim sökum hafa sumir þeirra
fengið nýtt hlutverk en starfsemi annarra ver-
ið lögð niður.
fslenskir héraðsskólar greindu sig að einu
leyti frá norrænum skólum af sama tagi því
hér á Iandi var stúlkum og piltum kennt sam-
an og réð sú ráðstöfun miklu um það hversu
vinsælt það varð að stunda nám í héraðsskóla.
Það var talið mikilvægur liður í náminu að
piltar og stúlkur væru saman við nám og störf
því slík sambúð væri í beinu sambandi við
hugsun manna og líf. Markmið héraðsskóla-
laganna næðist aldrei fram væri sú leið farin,
að aðskilja kynin. Reynsla af bændaskólunum
sýndi mönnum að piltar þar vora mun grófari í
orðbragði og var sú ástæða nefnd að þeir færa
á mis „við þann yndisþokka, sem siðleg sam-
búð við stúlkur veitir". Samskólar af því tagi
sem héraðsskólar voru höfðu það að markmiði
að skapa frið og ánægju í sambúð nemenda af
báðum kynjum, vináttu og sanna gleði með
hóflegri alvöra. Slíkt skólauppeldi myndi sjálf-
krafa ala af sér einstaklinga sem voru betur
undir það búnir að ganga í hjónaband síðar á
lífsleiðinni.
Tfmaritið Viðar
Arið 1936 kom út á prenti í fyrsta sinn ársrit
íslenskra héraðsskóla og nefndist það Viðar.
Heiti tímaritsins er sótt í Snorra-Eddu og vís-
ar til nafnsins á hinum þögla ási sem hefur
þykka skó á fótum og er næstum því jafn
sterkur Þór enda hafa goðin mikið traust af
Viðari í öllum raunum. Að auki skal á það bent
að nafnið Viðar þýðir sá sem ræður yfir víðu
ríki.
Þrátt fyrir ýmsa fjárhagslega erfiðleika
kom ársritið Viðar samfellt út í sex ár frá
1936-1942. Ritstjórar vora tveir, Þóroddur
Guðmundsson fyrstu þrjú árin en Þórður
Kristleifsson þar á eftir. Ritið er í hefðbundnu
bókarbroti með ljósmyndum á víð og dreif af
skólahúsum og forgöngumönnum skólamanna
og skólastjóram. Almennar auglýsingar era
aftast í hveijum árgangi og tilkynningar frá
einstaka skólum. Lesmál er drjúgt og telst
mér til að það sé í kringum tólf hundrað síður.
Eíni Viðars er úr ýmsum áttum og snýst að
langmestu leyti um starfsemi héraðsskólanna,
sögu þeirra og samtíð. Æviágrip einstakra
skólamanna era algeng og endurminningar
frá uppvaxtar- og skólaárum, saga einstakra
skóla er rakin, ferðasögur era birtar og skáld-
aðar frásagnir, kvæði eru algeng, erfikvæði og
ættjarðarkvæði, þýddar sögur og frásagnir,
erindi og íyrirlestrar um uppeldismál og
skólamál, greinar um náttúrafræði, jarðfræði
og grasafræði og siðferðisboðskapur er tíður
þar sem mönnum er innrætt bindindi, þjóð-
rækni og sómasamlegt líf í anda ungmennafé-
lagshugsjónarinnar. Skólaskýrslur héraðs-
skólanna eða útdráttur úr þeim era birtar í
hverjum árgangi og koma þar fram fundar-
gerðir og ýmsar tölulegar upplýsingar um
starf og rekstur hvers skóla enda er kveðið á
um slíkt í lögum um héraðsskóla.
Útgáfa Viðars er mikilvægur liður í þeirri
bjartsýnu hugmyndafræði að tengja starfsemi
héraðsskólanna sterkum böndum þar sem
nemendur þeirra og kennarar mynda sér eina
heildstæða lífsskoðun sem grundvöll í öðru
samfélagsstarfi. I inngangsorðum Þórðar
Kristleifssonar í 4. árg. Viðars árið 1939 er
drepið á þetta atriði og áhersla á það lögð að
tímaritið sé tengill milli nemenda og skólanna
Reykholtsskóli í Borgarfirði.
Héraðsskólinn á Laugarvatni. Síðar var annað hús byggt yfir menntaskólann
á Laugarvatni.
Reykjaskóli í Hrútafirði.
og myndi „sameiginlegan vettvang til þess að
flytja efni um ýmisskonar menningar- og
framfaramál [. . .] að kennarar og nemendur
skólanna treysti félagsheild sína [beiti] sam-
einuðum kröftum sínum að ýmsum óleystum
viðfangsefnum til sóknar á andlegum og verk-
legum sviðum." (Þórður Kristleifsson 1939:5.)
Félagsheildin sem visað er til er nátengd
þeirri hugmyndafræði ýmissa héraðsskóla-
frömuða að sem uppeldisstofnun ætti skólinn
að líkja sem mest eftir heimilunum í landinu.
Kennarar hafa í senn föðurlegu og móðurlegu
hlutverki að gegna og nemendur eru böm sem
þarf að manna og siða með bættu heimilis-
haldi, smekklegum húsmunum, borðdúkum og
gluggatjöldum, reglusemi og nánum og eðli-
legum samskiptum kynjanna.
Héraðsskólinn er (élagslegt
jjöfnunartæki
Þegar reynt er að greina og flokka það efni
sem birtist á síðum Viðars eftir mikilvægi ein-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11. SEPTEMBER 1999