Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1999, Blaðsíða 15

KLAUS Kinski kynngimagnaður í Aguirre,
reiði guðs eftir Werner Herzog. Kinski fékk
sárasjaldan að nýta hæfileika sína út í
ystu æsar.
er gerði eftir þekktum skáldsögum, Effi
Briest eftir Theodor Fontane, Örvæntingu eft-
ir Vladimir Nabokov, Berlin Alexanderplatz
eftir Alfred Döblin og Querelle frá Brest eftir
Jean Genet. Berlin Alexanderplatz er ásamt
þáttaröðinni Heimat mesta þrekvirki Þjóð-
verja á sviði sjónvarpsmynda.
Fassbinder var mikill gleðimaður. Til eru
fjölmargar skemmtilegar sögur af tiltækjum
hans en því miður engin prenthæf. Meðal
þeirra listamanna sem höfðu áhrif á Fassbind-
er var Bertold Brecht en af leikskáldinu lærði
Fassbinder að halda áhorfandanum í ákveð-
inni fjarlægð frá sögupersónunum. Menn hafa
nefnt þetta stílbragð fírringu á háskólamáli og
spunnið alls kyns hégóma kringum það, ýmist
frá Brecht sjálfum eða skáldað í eyðurnar.
Báðir voru þeir gefnir fyrir gallsúrt háð,
beiskju sem er þó laus við mannhatur, vælutón
eða fúllyndi en eflaust hefur Fassbinder feng-
ið þennan eiginleika í vöggugjöf. Þýska leik-
konan Eva Mattes lék Fassbinder i myndinni
Maður eins og Eva (Ein Mann wie Eva). Slík
hlutverkaskipan kann að virðast furðuleg við
fyrstu sýn. Þó var þessi ráðstöfun mjög í anda
Fassbinders. Myndin náði hvorki að fanga
þessa margbrotnu persónu né hamaganginn í
lífí Fassbinders meðan var.
Helsta einkenni á verkum Fassbinders er
gn'ðarlegur metnaður í efnisvali og skörp sýn
höfundar á mannlegt eðli ásamt ýmsum list-
rænum auðkennum. Kaldhæðni örlaganna réð
því að þessum götustrák var synjað um inn-
göngu í kvikmyndaskólann í Miinchen eins og
fleiri góðum mönnum. Þegar undirritaður
grennslaðist fyi-ii- um þessa furðulegu ákvörð-
un skömmu eftir að Fassbinder féll frá varð
yfirmaður deiklarinnar sótsvartur í framan og
hvæsti: „Das ist nur ein Geruch. Nur ein
Geruch." (Þetta er bara slúður. Bara slúður!)
Wim Wenders þótti hins vegar fyrirrnyndar-
nemandi þar á bæ.
Frumskógamaðurinn Herzog
Leikstjórinn Werner Herzog er sérvitring-
ur og fer ótroðnar slóðir. Hann átti löngum
gjöfult samstarf við stórleikarann Klaus
Kinski. Frægustu myndir Herzogs eru Agu-
irre, reiði guðs (Aguirre. Zorn des Gottes) um
spánsku conquistdorana í Suður-Ameríku,
Nosferatu um blóðsuguna ægilegu og
Fitzcarraldo en þar greinir frá draumóra-
manni sem setur á svið óperu í Amazonfrum-
skóginum. Margir kannast eflaust við mynd-
ina um Kaspar Hauser (Jeder fúr sich und
Gott gegen Alle). Herzog valdi geðklofa að
nafni Bruno S. til að leika aðalhlutverk. Sá lék
einnig í myndini Stroszek. Leikstjórinn lét
dáleiða alla í myndinni Hjarta úr gleri (Herz
aus Glas). Herzog var á sínum tíma án efa
einn frumlegasti kvikmyndamaður í Evrópu.
Lítið hefur borið á honum síðastliðin ár og er
það miður. Hann leggur mikla áherslu á um-
hverfi í þeim myndum sem hann hefur gert.
Hann hefur yfirleitt valið sér erfiða tökustaði
og vaðið frumskóga, jafnvel ofan í eldfjall, til
að fanga það efni sem hann hefur ástríðu til.
Auk þess hlýtur það að teljast listrænt afrek
að hafa hamið stórleikarann Klaus Kinski fyr-
ir framan myndvélina. Ef marka má sögu-
sagnir og sjálfsævisögu leikarans Ég þarfnast
ástar (Ich brauche Liebe) hefur ekki verið
heiglum hent að starfa með slíku náttúruafli
sem Kinski var.
Listmálarinn Wim Wenders
Wim Wenders ætlaði sér upphaílega að
verða málari. Leikstjórinn hefur næmt mynd-
auga og vandað handbragð en oft vantai- allan
kraft í myndirnar. Wenders hefur gríðarlegt
vald á miðlinum en virðist oft ekki hafa mikið
til málanna að leggja. Ameríski vinurinn sem
gerð var eftir sakamálasögu eftir Patriciu
Highsmith er einhver minnst spennandi

ÞJÓÐ í sárum. Þýskaland, föla móðir eftir
Helmu-Sanders Brahms.
REFURINN Fassbinder að störfum.
MYRKRAHÖFÐINGINN sjálfur. Klaus Maria
Brandauer fer á kostum í myndinni Mephisto.
ÞJÓÐVERJAR í augum útlendinga. Úr myndinni Ragnarök eftir Luchino Visconti.
EKKI er ástin litvönd. Brigitte Mira og El Hedi Ben Salem í myndinni Óttinn étur sálina.
Þráttfyrir hroðvirknislegt handbragð hafði Fass-
binder svo mikið til brunns að bera að myndir
hans gnæfa yfir allt sem gert hefur verið í Þýska-
landi síðastliðna prjá áratugi.
spennumynd sem gerð hefur verið. Wenders
gerir hæggengar myndir en hefur af einhverj-
um óskiljanlegum ástæðum fengist við að gera
spennumyndir annað veifið. Wenders gerði
myndina Hammett í Bandaríkjunum en hún
fjallar um höfund bókarinnar um Möltufálk-
ann Dashiell Hammett og var spennumynd að
nafninu til. Betur tókst til með myndina París
Texas þar sem efnið var sótt í smiðju leik-
skáldsins og leikarans Sams Shepards. Eigi að
síður fór vart á milli mála að Wenders hafði
ekki erindi sem erfiði í Hollywood og leikstjór-
inn slapp þaðan kalinn á hjarta. Wenders er
þekktasti og virtasti kvikmyndaleikstjóri
Þjóðverja, eftir dauða Fassbinders. Himinn-
inn yfir Berlín (Der Himmel uber Berlin) er
eflaust besta mynd leikstjórans. Þar sýnir
myndasmiðurinn hvað eftir annað vald sitt á
forminu. Þetta ljóðræna verk er sönnun þess
að Wenders er mikill listamaður þegar hann
er á heimavelli og velur sér rétt sögusvið.
Framhaldsmyndin Héðan megin himins
(Jenseits der Wolker) var hins vegar fremur
léttvæg.
Jean-Marie Straub og
Daniélle Huillet
Hjónakomin Jean-Marie Straub og Daniélle
Huillet era frægustu frammúrstefnumenn á
sviði þýskrar kvikmyndagerðar. Myndir
þeirra eiga sáralítið erindi við venjulega áhorf-
endur. Fræðimenn hafa hins vegar lesið ýms-
ar merldlegar bollaleggingar úr verkum
þeirra. Myndirnar eru jafnóskiljanlegar og
lærðar ritgerðir sem eiga að skýra inntak
þeirra.
Glöggt er gests augad
Svo undarlega hefur æxlast til í kvikmynda-
málum í Þýskalandi að útlendingar hafa gert
merkar myndir um land og þjóð, myndir sem
gefa þýskum myndum ekkert eftir sem aldar-
farslýsing. Nægir þai- að nefna þýska þríleik-
inn eftir Visconti. Italski leikstjórinn gerði
Dauðann í Feneyjum eftir samnefndri nóvellu
eftir Thomas Mann, Ragnarök (Götter-
dámmerung) um Rruppfjölskylduna og Lud-
wig um keisarann kolbrjálaða. Ungverjinn Ist-
van Szabo gerði mikla mynd, Mephisto eftir
samnefndri skáldsögu eftir Klaus Mann og
Hanussen. Stórleikarinn Klaus Maria-
Brandauer lék aðalhlutverk í báðum myndum.
Þegar litið er um öxl eru þetta stórvirki af því
tagi sem Þjóðverjar hafa sjálfir látið undir
höfuð leggjast að gera. Þýskaland er e.t.v.
eina landið í Evrópu sem Vesturlandabúar
kynnast í myndum eftir útlendinga.
Draumurinn sem aldrei rættist
Segja má að kvikmyndagerð í Þýskalandi
hafi aldrei náð sér á strik eftir listræna sigra
kvikmyndamanna á dögum Weimai’stjórnar-
innar milli stríða. Nasistar héldu síðan lífi í
þýskri kvikmyndagerð og lögðu metnað í gerð
vandaðra mynda en kæfðu nýsköpun með
gegndarlausri ritskoðun og flæmdu hæfileika-
fólk úr landi svo að kvikmyndaheimurinn þýski
hefur aldrei borið sitt barr. Þýskar kvikmyndir
tóku síðan fjörkipp á áttunda áratugnum en
allt kom fyrir ekki. Þjóðverjai- hafa alla tíð átt
aragrúa frábærra leikara en þeim hefur sjald-
an boðist hlutverk við hæfi í þýskum myndum
undanfarna áratugi. Engu að síður hafa stjórn-
völd séð sóma sinn í því að veita veglega styrki
til kvikmyndamanna. Þýskar kvikmyndir eru
jafnan gerðar fyrir opinbera styrki og því tals-
verður stofnanabragur á þeim. Þessar myndir
eru sléttar og felldar og hafa öll þau skilríki
sem nauðsynleg þykja en eitthvert sígaunablóð
vantar í þær. Leikstjóri hefur tiltölulega frjáls-
ar hendur, yrkisefnið er fengið úr samtímanum
og ótvíræður þjóðfélagsboðskapur er borinn
fram af miklum þunga. Þó er eins og yngsta
kynslóðin hafi, þegar nánar er að gáð, sáralítið
til málanna að leggja, hún hafi lært allt of
mikla félagsfræði en farið varhluta af æðri
menningu. Flestar þessara mynda hafa fátt sér
til ágætis að undanskildum virðuleika og fag-
mennsku. Eins konar námsgagnabragur svífur
yfir vötnum. Myndirnar eru persónulausar og
hafa engan tómaþunga. Hæfileg virðing er
borin fyrir áhorfandanum án þess þó að höf-
undar nái að hræra hann, kveikja í honum.
Kvikmyndin hefur löngum verið Akkillesar-
hæll þessarar miklu menningarþjóðar.
Meginmarkmið kvikmyndagerðar í Þýska-
landi er og hefur verið að gera myndir sem eru
þess verðugar að vera hluti af glæstum menn-
ingararfi Þjóðverja. Þýskii- kvikmyndamenn
sýndu hvers þeir voru megnugir svo að um
munaði á millistríðsárunum en síðan hefur
hallað undan fæti fyrir Þjóðverjum á þessu
sviði. Þýskar kvikmyndir áttu 11% hlutdeild á
eigin markaði árið 1995 en bandarískai- 75%.
Frakkar áttu aftur á móti 33%. Þar í landi áttu
Hollywoodmyndir „einvörðungu" 58% af mark-
aðnum sama ár. Þessi ósigur er Þjóðverjum
sár. Astæðan til þess að svo er komið er þó
ekki sú að þýskar myndir séu lakari að gæðum
en aðrar kvikmyndir sem framleiddar eru i álf-
unni heldur sú að engir nýir höfundar á sviði
kvikmynda hafa náð máli og borið af í hartnær
tvo áratugi. Þjóðverjar hafa ætíð haft alla
burði til að vera ein mesta kvikmyndaþjóð í
Evrópu og aldrei að vita nema þeir verði það
einn góðan veðurdag.
Höfundurinn er kvikmyndagerðarmaður.
ŒSBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 11. SEPTEMBER 1999 1 5