Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Síða 13

UM SJÓNARSTAÐ VÍSINDA
OG HUGARFAR
VESTURI BÆ
Menn hafa á öllum öldum
haft dálítið sjálfvirkt lag á
því að láta orð og setn-
ingar merkja það sem
þeir vildu sjálfir skilja --
mál úr annarri öld, og af
þeim sökum annarri
menninqu sem að ein-
hverju leyti er framandi.
EFTIR DAVÍÐ ERLINGSSON
SAGT er það frá konu einni í
vesturbænum í höfuðstað ís-
lendinga, að hún mátti ekki
vamm sitt vita og ekki til þess
hugsa að geta orðið kennd við
ljótan leik baráttunnar í
stjórnmálum, þar sem flokkar
takast stundum á af hörku.
Hún sagðist aldrei hafa skipt sér neitt af póli-
tík, heldur aðeins kosið sjálfstæðismenn, - þ.
e. að skilja í kosningum til forystu um má-
lefni samfélagsins.
Þessa alþekktu sögn mætti víst með al-
mennum rökum telja til þjóðsagna og álíta að
hún hafí sem slík nokkurt menntunargildi.
Óþarft er að draga í efa sannleiksgildi henn-
ar almennt og hugmyndlegt, enda þótt vafa-
samt sé að hún sé það sem kalla mætti dag-
sönn. Vil ég raunar engu kosta til að grafast
fyrir um sannsagnargildi hennar sagnfræði-
legt. Því að hitt blasir ljóst við, að hún er
bæði kímnisaga og heimspekileg saga með
alvarlegum efniskjarna.
Sá kjarni er það sem sagan kímir að kon-
unni fyrir, það að hún skuli skipta tíma ver-
aldarinnar í tvennt: fyrir og eftir tilkomu böls
þess í heiminn sem barátta stjómmála er hér
látin vera. Villa konunnar, sem okkur þykir
spaugilegur einfeldningsháttur, er sú að
ganga fram í þeirri blekkingu að sú tilkoma
hafi orðið einhvern veginn á því bili þegar vit-
und hennar var að ná þeim þroska að geta
vitað af þeirri (ímynduðu) breytingu. Þau
tímamót í lífí hennar bera hér önnur með sér:
þau að fyrst var heimur þegar ekki var böl
heldur einhvers konar „einfalt líf‘ sem var
gott og grundvallarlegt og eðlilegt ástand, en
síðan spilltist heimurinn af sundrung, pólitík.
I þessari sögu má þannig með nokkrum
hætti felast en vera þó vel sýnilegur hugar-
farsvísir um leið og vaxtarspíra hinnar fornu
og fjölþjóðlega víðkunnu goðsagnar um forna
friðaröld, alsældaröld, gullöld. I samræmi við
rúmtímaímynd sína hlaut konan að velja þá
hina mannlífseðlilegu skipan og kjósa í kosn-
ingum þau samtök manna sem hún taldi
styðja hana, nefnilega Sjálfstæðisflokkinn til
þess að stjórna samfélaginu. En það að nefna
hann með skynjuðu samasemmerki yfír til
þess sjálfsagða og eðlilega - og ópólitíska - er
sjálfsmótsögn konunnar og sú litla sprenging
sem þíðir til bross eða leysir fram hlátur.
Það er hlátur þess sem veit betur, veit að
það er blekking að halda að átök (pólitík) um
það hvernig innrétta skuli samfélagið hafí
fyrst komið til á dögum hennar sjálfrar; hlát-
ur þess sem veit og skilur hve rangt er og
varasamt að halda að bölið hafi komið í heim-
inn á þeirri stundu sem maður fór sjálfur að
fá vit til að skynja tilvist þess. En samt er það
auðvitað einnig rétt, í þeim sérstaka skilningi
heimspekilegum, að ekki er fyrr en vitað er.
— AUt þetta er greinanlegt í merkingarsviði
þessarar sagnar um þá fákæni manns að
setja núllstig og síðan upphaf þjóðfélagsát-
aka á eftir þessum punkti en láta það sem var
þar áður hafa verið það mannlífseðlisfræði-
lega tíðindaleysi góðs lífs, þegar hinn sjálf-
sagði hópur vitrustu og beztu manna stjórn-
aði bara öllum til þarfa og þurfti ekki að etja
kappi við neinn til þess.
Með því að gera þessu líka setningu núllst-
igs og upphafs einhvers fyrirbæris eða við-
fangsefnis að grunni og lykilatriði til skiln-
ings á því máli má nú segja að ráðning
sagnarinnar um konuna leiði af sér þá skil-
greiningu á blekkingu hennar og hugsunar-
villu (á ensku fallacy) sem felst í þeirri til-
lögu, sem hér skal nú fram borin: að hún
skuli heita vestbæska (orðið myndað í líkingu
t. d. við lesbísku, en það hugtak er einnig leitt
af staðarnafni).
Frá sögn sem lifir að sínu leyti á hugmynd
um það fullkomna, sem var, skal nú sjónum
beint að öðrum hugvísindum. Eitt allra mikil-
vægasta verkasvæði í grunni vísinda um
menntir og menningu liðinna tíma er textaút-
gáfa og þær textarannsóknir sem útgáfu
tengjast. Markmið þeirrar vinnu er jafnan að
komast að þeim upphaflegasta texta sem
fundinn verður af riti og gefa hann út, venju-
lega á prenti eða þá, nú orðið, rafrænt, til
þess að hver sem er og þeirra á meðal vís-
indamenn hafí þar aðgang að verkinu og eigi
kost að leiða af því þá vitneskju, þekkingu og
viðhorf sem þar er að finna, ljós eða leynd.
Eftir að sá texti hefur verið fundinn með
óbilandi rökum, afstaða allra handrita hans
verið könnuð og henni lýst, niðurstöður
handritaættartöflu orðnar traustar -- þetta
er kjarnahluti undirbúningsvinnunnar — þá
er að koma þeim texta út án þess að hann
spillist af villum eða afbökunum frá því sem
upphaflegastur og ólognastur er fundinn.
Þetta getur verið hægara sagt en gert, því
að um er að ræða ritað (tungu-)mál — og
menn hafa á öllum öldum haft dálítið sjálf-
virkt lag á því að láta orð og setningar
merkja það sem þeir vildu sjálfir skilja — mál
úr annarri öld, og af þeim sökum annai’ri
menningu sem að einhverju leyti er framandi
eða útlend vegna þess, þótt hún sé það ef til
vill ekki af landfræðilegum sökum. Eigi að
síður reyna menn fastlega að koma gömlu riti
heiðarlega svo óbrengluðu sem verða má til
skila handa nýrri öld, og helzt líka næstu öld-
um þar á eftir. Aðferðin verður þannig í vís-
indalegum útgáfuverkum, að verkamennirn-
ir reyna að takmarka viðfang sitt sem mest
við málstextann sjálfan sem runu af táknuð-
um hljóðum og orðum og setningum, og í
annan stað að hafa meðferðina og athugunina
á vitnisgildum mismunaratriðum (lesháttum,
lesbrigðum, „villum" í textum handrita; þær
eru það sem mest veltur á í þessum vísind-
um) sem vélgengasta líkt og í reiknivél,
hvorttveggja til þess að gefa mannlegum
breyskleika og villusemi sem minnst tæki-
færi til spillingar. Menn hugsa þá stundum
um málvísindin og um málið, á sínu málsögu-
Jegu stigi, með orðaforða sínum og stílsmóti
o. s. frv., sem þann eiginlega, og helzt nánast
raunvísindalega, botn sem útgáfuverkið skuli
standa á. Það getur að slíkri hugsun verið
nauðsynlegt, og það sést oft að það er nauð-
synlegt, að gæta þess að láta það ekki hafa
áhrif á hugsun sína við vinnuna hvað það er
eiginlega sem hinn gamli texti er að segja.
Það á ekki að vera í verkahring vísindalega
vinnandi útgefanda að túlka textann, aðeins
að láta hann gefa sjálfan sig til kynna í ná-
kvæmri birtingu. Túlkanir geta verið nauð-
synlegar vegna annarra vísinda, en þær eru
annað viðfangsefni sem er eiginlega ósa-
mrækilegt vísindalega útgáfustarfinu. Því að
komi sá sem það vinnur til verksins með fyr-
irframhugmyndir eða fyrirframþekkingu
sem hefur áhrif á skilning hans og vinnu-
brögð, þá er viss hætta á ferðum. Hugmynd-
irnar gætu átt eftir að reynast rangar og
verkið skemmt af þeim sökum.
Auðskilið er af þessu að víða er sett fram
og enn víðar mun fylgt sem sjálfsagðri þeirri
almennu reglu, til þess að forðast skemmdir
af villuhættri hugsun mannsins, að í vísinda-
legri textaútgáfu skuli gæta vandlega hófs
um það sem þar er haldið að lesandanum ás-
amt með textanum. Að vísu er almennt viður-
kennt að láta verði lesanda í té „nauðsynleg-
ar“ orðabókarskýringar, skýringai' á
torræðum orðum og torskildum samhengj-
um orða, en margir gildir útgefendur vilja
nema staðar við þetta, telja ekki rétt að
ganga lengra en þangað í vísindalegri útgáfu.
Forðast skuli túlkanir á inntaki textans, enda
þótt auðvitað lesi útgefandi hann eftir orð-
anna hljóðan og merkingu í yfirborði leslín-
unnar. Það ber við, að heyra má reynda og
góða útgefendur vísindalegra útgáfna tala
um þetta efni eins og um skýran og sjálfsagð-
an mun, allt að því eðlismun, sé að ræða milli
þessa tvenns, orðaskýringa og þess háttar
annars vegar (sem telst tækilegt, í hófi) og
þess sem ætti skylt við túlkun hinsvegar (og
ætti að birtast annars staðar en í vísindalegri
útgáfu).
Allir vita í rauninni að það er ekki mann-
lega gerlegt að þurrka út þekkingu sína og
hugmyndaheim, þótt gengið sé að slíkum
verkum. Enda yrði maður þá ef til vill um leið
óhæfur til þeirra. Þetta er þverstæða, sem
ekki sýnist verða leyst fram úr með rakar-
eikningi. En vitanlega vinna menn verkin
eigi að síður, finna og fara sínar leiðir fram úr
vandanum, og vitanlega tekst misjafnlega til.
Bæði í fyrirmælinu „ekki túlka“ og fyrirmæl-
inu „útskýra hófsamlega það nauðsynleg-
asta“ - og einnig og ekki síður í afstöðunni
milli þessara boða beggja — verður greinan-
legt það baksvið hugmynda þar sem staðið er
á sjónarstað vestbæsku á miðju sviði, sýnileg
sú afstaða að setja upphafsstað þar og byrja
frá grunni með innanhreint (þ.e. tómt) höfuð.
Það er rökleysa, því að allt hafði hafizt löngu
fyrr, og höfuð verður ekki innantómt meðan
það lifir. Það er enginn eðlismunur á því að
rétta fram skýringu og að túlka. En með
þessu er alls ekki verið að segja að vísindin
séu óðra manna æði sem leggja ætti frá sér.
Enda þótt viðlíka blik eða blekkingar (falla-
cies ýmsar) séu greinanlegar hér og þar í
hugmyndagrunni vísinda, má það ekki verða
að ástæðu til að snúa baki við vísindunum.
Það er alls ekki víst að botninn sé orðinn eftir
suður í Borgarfirði. En það er nauðsynlegt
að kanna vel fyrirflug slíkra blikana til þess
að geta varast þau mein, sem af getur stafað.
Maðurinn verður að halda áfram, ekki síður í
vísindum en í annarri gerð sannleiks og
sjálfsmyndar (í annarri sögu), að eyða því
ókunna og ógnvekjandi, gera hið óumræði-
lega umræðilegt, til þess að þekkja heim
sinn. Það er þekkingarsköpun. Það er nauð-
synlegt að þekkja líka þverstæðurnar og
blekkingarnar til þess að geta varast áhrif
þeirra, þegar ekki verður komizt framhjá
þeim.
Mikilvægasta lyfið gegn þeim meinum er
það að vísindamaðurinn skilgreini fyrir sjálf-
um sér og umheiminum hugarfarið og af-
stæðurnar sem eru næstu kringumstæður
verks hans, hvort sem það kynni að vera vís-
indaleg útgáfa Grettis sögu, túlkun Grettis
sögu, kennileg bókmenntafræði, almenn
listasaga, eða hvað. Þær villur eru líklega
varasamastar sem maður hefur spírurnar til
þeirra að heiman með sér sem sjálfsagða
hluti inni í viðhorfinu, og því er auðvitað brýn
nauðsyn að gjalda sjálfvitaðan varhug við
vestbæsku til að koma í veg fyrir að ker vís-
indanna leki af hennar völdum eða annarra
slíkra. Enda þótt vestbæsku gæti eitthvað
hér og þar í mannlegri hugsun, þaðan sem
ekki reynist gerlegt að loka hana úti, er ekki
vist að botninn sé allur suður í Borgarfirði
íyrir því. En það gæti þurft að dytta rækilega
að keraldinu öllu.
Sbr. t. d. heitið á bók Jóns Jónssonar Aðils
sagnfræðings sem okkur var sumum gefin
ungum, Gullöld íslendinga.
Sbr. og hugmyndir Platons um gerð hins
æskilega samfélags. Þetta er varla alls ós-
kylt.
Það er að vísu utan við þjóðbraut hugsun-
arinnar í þessari gi'ein, en er áríðandi og því
illt um að þegja, að afstaða konunnar er sú
sem augljóst er að fasistísk forysta í þjóðfé-
lagsmálum mundi óska eftir að finna fyrir hjá
fólki og geta tengt hugmyndafræði sína og
stefnu við. Fastistaflokkar hafa jafnan kynnt
sig sem málsvara þöguls eða ekki mál-burð-
ugs meirihluta sem aðhyllist einfalda „heil-
brigða" lífsafstöðu — það sjálfsagða og góða —
hvort sem um nokkurn meirihluta hefur verið
að ræða eða ekki. En hann getur orðið til í og
með áróðursmælinu. Leiðtogar fasista vilja
sjást vera málsvarar „litla mannsins.“
Draumurinn um gullna framtíð (sbr. hug-
myndina um þúsund ára ríki) sprettur í anda
og spírar í framhaldi goðsagnar um sæla
fornöld og skilst sem afturhvarf til þess eina
rétta. Fasistaþjóðfélög verða varla framsæk-
in í vísindum né listum, þar ríkir í hugmynda-
botninum andgreindai-vísindaleg afstaða.
Helzta listform þeirra mundi hljóta að vera
kitsch, og kitschættaðar hugmyndirnar hlytu
að standa vísindum þeirra fyrir þrifum.
- að því tilskildu vitanlega að ættgreiningu
handritatexta verði við komið í þeirri texta-
leifð sem við er að fást. Með þessu er ekki
sagt að textar sem eru afleiddir eða eftir-
ritaðir eftir öðrum varðveittum ritum geti
ekki búið yfir einhvers konar merkilegu gildi
einnig.
Höfundurinn er prófessor við Hóskólo Islands
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999 1 3