Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Qupperneq 14

Prentvél úr Prentverki Odds Björnssonar er ekki aðeins falleg-
ur hlutur, heldur elzti og merkasti gripur safnsins. Þetta var
fyrsta hraðpressa sinnar tegundar á Islandi og með tilkomu
hennar urðu tímamót í sögu prentunar hér á landi. Prent-
smiðjan var stofnuð 1901 og þá var prentvélin keypt, en Oddur
Björnsson eignaðist fyrirtækið 1904.
Tæki frá Skinnaverksmiðjunni iðunni, tromla úr rannsóknar-
stofu verksmiðjunnar og skinnaslípivél, minna meira á tunnur
og strokka en nútíma iðnaðargræjur. Gæruverksmiðjan hóf
rekstur 1923 og varð síðar Skinnaverksmiðjan Iðunn sem
framleiddi margskonar leður og skó, en síðar kom pelsverkun,
mokka og leðursútun.
Jón Arnþórsson, safnstjóri á Iðnaðarsafninu, við gamalt og
virðulegt skrifborð með Erica-ritvéi frá 1920 og ýmsu öðru
sem tilheyrði skrifstofuhaldi fyrr á öldinni.
IÐNAÐARSAFNIÐ
Á AKUREYRI
Akureyri var b >lómlegur
iðnaðarbær en sá fjöi-
breytti og merkilegi iðn-
aður koðnaði niður um
leið og Samband ís-
lenzkra samvinnufélaga
sigldi í strand. Eftir stóðu
hús og vélar, sumar
l þeirra seldar í aðra
landshluta. Nú hefurfyrir
atbeina hugsjónamanns-
ins Jóns Arnþórssonar
risið minjasaf n um iðnað-
inn á Akureyri, safi n sem
vert er að skoða og hefur
algera sérstöðu meðal
safna ó íslandi.
plflS
NA&AR
SAFN
Morgunblaðið/Kristján Kristjánsson
Táknmynd Iðnaðarsafnsins er þessi Turner leðurpressa sem notuð var til að munstra skinn. Pressan stendur framan við safnið.
Frá fyrstu árum mínum í blaða-
mennsku er mér minnisstæð
heimsókn í Sambandsverksm-
íðjurnar á Akureyri sumarið
1956. Hvergi á íslandi var til
hliðstæða við Gefjun og Iðunn
og aðeins hafði maður séð í
myndum frá útlöndum aðrar
eins víðáttur undir einu þaki, þar sem vef-
stólar ófu og spunavélar spunnu. Þarna
vann urmull af fólki, fannst mér þá. En
samt átti eftir að verða útþensla og fjölg-
un á starfsfólki sem náði ekki hámarki
fyrr en 1983. Þá störfuðu um 1000 manns
í Sambandsverksmiðjunum einum, en þar
að auki var ýmisskonar annar iðnaður á
Akureyri, til að mynda súkkulaðigerðin
Linda og húsagagnasmiðjan Valbjörk,
sem mörgum fannst þá að væri í 'farar-
broddi í íslenzkum húsgagnaiðnaði.
Valbjörk er ekki til lengur fremur en
megnið af þeim fyrirtækjum sem fram-
leiddu prýðileg húsgögn á sjötta áratugn-
um. Og kliður spunavélanna og vefstól-
anna í Sambandsverksmiðjunum þagnaði
um leið og Sambandið lagði upp laupana.
Sem betur fer eru nú horfur á því að
þessi stóru hús verði notuð á nýjan leik,
en síðastu árin hefur hún Snorrabúð verið
stekkur og ömurlegt að sjá ekkert annað
en ummerki hnignunar og falls í galtóm-
um verksmiðjusölum.
Það hefur þó verið séð til þess að minn-
ingin lifir um blómaskeið iðnaðar á Akur-
eyri á þessari öld, hvað sem framtíðin
kann að bera í skauti sínu. Að það hefur
gerzt svo til fyrirmyndar má telja geta
Akureyringar og raunar landsmenn allir
þakkað einum manni, Jóni Arnþórssyni,
sem heiðurinn á af Iðnaðarsafninu á Ak-
ureyri.
Ungur réðist Jón til starfa hjá Iðnaðar-
deild Sambandsins og starfaði þar og ann-
arsstaðar á vegum SÍS í nærri 40 ár,
lengst af með búsetu á Akureyri. Eins og
fleirum rann honum til rifja að sjá
verksmiðjurnar stöðvast eina af annarri.
Þá er þess skammt að bíða að hlutirnir
grotni niður, enda gerðist það og þar að
auki voru vélar seldar á brott í aðra
landshluta. Jón hóf markvissa söfnun
1993 og 17. júní 1998 var safnið vígt í ág-
ætu húsnæði þar sem fataverksmiðjan
Hekla hafði áður verið. Um það var að
vísu getið í fréttum, en um þetta safn hef-
ur verið óþarflega hljótt, því það er í senn
merkilegt og alveg sér á parti meðal ís-
lenzkra safna.
„Árið 1987 var líkast því að jarðskjálfti
riði af undir verksmiðjunum á Gleráreyr-
um“, sagði Þórarinn Hjartarson sagn-
fræðingur í tímarinu Súlum. „Skógerðin
var seld, skinnasaumastofan lögð niður og
ullariðnaðardeildin var sameinuð Álafossi
syðra og ullarvinnsla og bandframleiðsla
færðist þarmeð suður. Skömmu síðar rið-
aði allur iðnaður SÍS til falls, svo og Sam-
bandið sjálft."
Þegar Jón hóf söfnunina voru ýmis
verðmæti komin á tvist og bast og má
segja að sumu hafi verið bjargað á elleftu
stundu. Álafoss eignaðist til dæmis
prjónavélar Heklu við sameiningu 1987 og
sex árum síðar spurðist Jón fyrir um það
syðra hjá fyrirtækinu, sem hét þá ístex,
hvort hægt væri að fá á safnið eina af
prjónavélunum. „Forstjórinn bað mig að
doka við“,sagði Jón, „ síðan kom hann aft-
ur móður og másandi í símann og sagði að
þetta mundi takast. Sér hefði tekizt að
koma í veg fyrir að vélarnar færu á haug-
ana, en einmitt sama morgunn hafði hann
beðið starfsmenn sína um að farga þessu
gamla drasli."
Saga verksmiðjanna á Akureyri var
orðin meira en aldar löng. Upphaf þeirra
má rekja til þess að tóvinnuvélar, knúðar
vatnsafli, voru settar upp við Glerá á Ak-
ureyri. Um líkt leyti stofnaði Sigurjón á
Álafossi til ullariðnaðar í Mosfellssveit;
þessar ullarverksmiðjur voru um áratuga-
skeið helztu iðjuver á Islandi. En allt hef-
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999