Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 4

SHAKESPEARE, VILLTA
VESTRIÐ OGISLENSKIR
SVEITAMENN
Villta vestrið: Þótt ólíklegt virðist naut Shakespeare mikilla vinsælda meðal landnema sem ekki
voru þó alltaf læsir. Einn keypti ritsafn skáldsins og greiddi nokkur kýrverð fyrir. Því næst réð
hann dreng til þess að lesa verkin fyrir sig næsta vetur, en hann var ólæs sjálfur. Brátt urðu verk
meistarans honum svo töm á tungu að hann gat vitnað í þau undir öllum kringumstæðum.
EFTIR
ÁSGEIR JÓNSSON
Leikni Shakespeares í því
að segja sögur um ástir
og orrustur samtvinnað
með kímni og kerskni
gerði hann að aufúsu-
gesti í villta vestrinu sem
og meðal Lundúnabúa
nærri þremur öldum
áður. Aðdáun íslendinga
á fornbókmenntum sínum
var hafinyfirvafa , en nú
er margt sem bendir til
þess að búið sé að lyfta
þeim upp á stall eins og
Shakespeare.
DAGAR Villta Vestursins í
Bandaríkjunum hafa verið
gerðir ódauðlegir á síðustu
áratugum með bókum og
kvikmyndum. Vestramir
hafa kynnt okkur fyrir
byssuglöðum kúrekum,
æpandi indjánum, lausgir-
tum konum, skjöldóttum kálfum og fjöldan-
um öllum af rykugum smábæjum. Eftir
stendur fastmótuð og litsterk mynd í hugum
fólks af umhverfí og menningu vestur þar.
Innan þeirra pensildrátta virðast leikrit
Williams Shakespeare stílbrot og ótrúlegt að
sýningar á Rómeó og Júlíu eða Hamlet hafi
þótt boðleg afþreying meðal þessa fólks.
Samt er það svo að skáldið góðkunna frá
Stratford var með afbrigðum vinsælt í vestr-
inu, hvort sem var meðal gullgraftarmanna í
Kaliforníu eða kúasmala á sléttunum miklu.
Flestallir bæir, þó rykugir væru, höfðu leik-
hús sem var gjaman nálægt þeim húsum
sem buðu upp áfenga drykki og tilkippilegt
kvenfólk. Verkin voru oft sett upp undir ber-
um himnum eða jafnvel á kránum sjálfum til
ánægju fyrir knæpugesti.
Auðvitað voru sýningarnar eilítið villtari
en nú tíðkast og sumir sýningargesta eilítið
ákafir. Sérstaklega gátu kúrekarnir átt það
til að vera hljóðasamir, en þeir voru þá
nýkomnir til byggða eftir langa útivist á
Sléttunum miklu og lá því nokkuð mikið á
hjarta. En þrátt fyrir að eiga til óróeika og
hávaða, voru áhorfendur hrifnæmir mjög og
hlógu eða grétu eftir því sem tilefni gáfust.
Ef leikhópurinn þótti standa sig vel var pen-
ingum og jafnvel gullmolum hent á sviðið, en
aftur á móti ef framanstaðan var slök létu
sýningargestir grænmeti fljúga í leikaranna.
Leikritin voru heldur ekki tekin of alvarlega.
Gamanþættir, jafnvel dansandi hestar, gátu
átt til að birtast á sviðinu eftir að sýningu
lauk á Ríkarði III eða Makbeð. Leikarar sem
þá fyrir stundu höfðu framið dramantískan
leik komu nú aftur fram á sviðið og létu öllum
illum látum. Vestrið var samt eftirsótt af
leikurinn því launin þar voru mun hærri en
gerðist og gekk í stórborgum austurstrand-
arinnar.
Hylli utan leikhúss
Verk góðskáldsins voru einnig ofarlega í
huga fólks utan við leikhúsið. Um allt vestrið
voru bæir, kennileiti og námur skírðar í höf-
uðið á skáldinu sjálfu eða persónum úr leikr-
itum hans. Það var heldur ekki óalgeng sjón
á sléttunum miklu að sjá kúreka sitja og
hlusta, hljóða og hugfangna á upplestur á
verkum skáldsins. Og þá voru ljóðin ekki síð-
ur metin en hið óbundna mál. Sem dæmi um
einlæga Shakespeare aðdáendur má nefna
þá glæpabræður Frank og Jesse James sem
þóttu lagnir að ræna lestir á sinni tíð. Einn
helsti sporrekjandi og leiðsögumaður á vest-
ursvæðunum hét Jim Bridger og hans er sér-
staldega minnst fyrir að hafa fyrstur hvítra
manna fundið Saltvatnið stóra í Utah. Brid-
ger þessi heyrði af Shakespeare frá yfir-
manni sínum í setuliði hersins og brá skjótt
við. Hann keypti ritsafn skáldsins af landn-
ema einum og greiddi nokkur kýrverð fyrir
eða sem svaraði einum mánaðarlaunum hans
sjálfs. Því næst réði hann dreng til þess að
lesa verkin fyrir sig næsta vetur, en hann var
ólæs sjálfur. Brátt urðu verk meistarans
honum svo töm á tungu að hann gat vitnað í
þau undir öllum kringumstæðum, en auk
þess náði hann mikilli fæmi í því að bölva og
ragna undir sama formi og bragarhætti og
skáldið sjálft. Þetta gerði hann af slíkri leikni
að viðstaddir áttu erfitt með að gera sér
grein fýrir hvar orð Shakespeare enduðu og
spuni fjallaferðalangsins tók við.
Hvers vegna Shakespeare?
Vesturfaramir komu víða að og vom af
ýmsum sauðahúsum. Flestir þeirra voru
ómenntaðir, sumir hverjir vart læsir. Þeir
töluðu gjaman ensku tungu með áherslum
sem vom all fjarri því að vera breskar, enda
höfðu þeir ekki ýkja mikinn áhuga á því sem
nú er nefnt Engilsaxnesk hámenning. Efst í
þeirra huga var að lyfta sér upp eftir erfiðar
vinnutarnir. Þessir framherjar vora oft
gæddir ríkri frásagnargáfu og mesta
skemmtun þeirra var að hlýða á sögur, auk
þess sem prédikannir vora vinsælt skemmt-
iefni. Þeim líkaði við Shakespeare vegna
þess að hann var góður sagnamaður og verk-
in skemmtileg að hlýða á og sjá. Reyndar var
þessi aðdáendahópur í Villta Vestrinu ekki
svo ýkja frábragðin þeim sem Shakespeare
þekkti sjálfur. Leikrit hans vora upphaflega
skrifuð íyrir almenning í Lundúnaborg sem
oftar en ekki var ólæst múgafólk en kunni
samt að meta góðar sögur og sjónleiki.
Leiksýningar þóttu fremur skrílsleg
skemmtun á Bretlandi á sextándu öld og
kvenfólki var bannað að taka þátt í þeim. Það
skondin staðreynd að margir vesturfarar
komust í svipaða stöðu vegna skorts á leik-
konum. Sjálfur Ulysses Grant varð að taka
að sér hlutverk Desdemónu er herdeild hans
ákvað að setja upp leikritið Óþelló á meðan
þeir dvöldu í Texas og biðu eftir skipunum
um að ráðast inn í Mexíkó árið 1846. Grant
var eins og kunnugt er yfirherforingi Norð-
urríkjanna í þrælastríðinu og síðar forseti
Bandaríkjanna.
Þrátt fyrir allan mismun á milli þjóða og
tímabila era ákveðin yrkisefni ávallt sígild.
Leikni Shakespeares í því að segja sögur um
ástir og orrustur samtvinnað með kímni og
kerskni gerði hann að aufúsugesti í Villta
Vestrinu sem og meðal Lundúnarbúa nærri
þremur öldum áður.
Leikhúsin vantar
Þegar goðsögnin um villta vestrið var
fyrst sett fram um síðustu aldamót kom góð-
skáldið vitaskuld við sögu. Skáldsaga Owen
Wisters, „Virginíuverjinn" (e. The Virgini-
an), er talin marka upphaf vestra bókmennta
eins og við þekkjum þær, en hún var gefin út
árið 1902. Þar greinir frá frá sómakæram og
hetjulegum kúreka sem hafði tilvitnannir í
Shakespeare á reiðum höndum. A einum
stað fer söguhetjan með ljóðlínur úr Hinriki
fimmta og segir síðan kokhraustur: „Þetta
era ljóð sem era laus við fáránleika (e. This is
poetry without bein’ foolish). Nú, nærri einni
öld síðar, getur kúreki mæltur á Shakespea-
re vart talist laus við fáránleika fyrir flestu
fólki. í hinni víðtæku umfjöllun um Villta
Vestrið hafa leikritin snjöllu fallið á milli þils
°g veggjar. Leikhúsin hafa ennfremur
gleymst í þeim pappaborgum sem kvik-
myndaverin í Hollywood hafa reist til þess að
endurskapa þennan horfna heim. En knæp-
urnar virðast vera eina dægradvölin sem
kúrekarnir eiga völ á í vestram nútímans.
Reyndar er segin saga að tíðarandi hverju
sinni ræður mestu um hvernig fortíðarinnar
er minnst. Það er nokkuð langur vegur á
milli Virginíuverjans og byssumannsins
Morgan Kane þó þeim hafi báðum verið ætl-
að að vera uppi á sama tíma. Morgan Kane
þessi kvað vera skapaður af norskum bónda
undir dulnefninu Lois Masterson og hafa
rúmlega 60 bindi í vasabroti verið gefin út á
íslensku um afrek hans í villta vestrinu. Eins
og sannri nútímahetju sæmir hefur Morgan
Kane aldrei hefur litið í bók né hlustað á sög-
ur og íslenskum lesendum mundi líklega
bregða all verulega í brún ef hann færi að
vitna í Shakespeare.
Vestrið tamið
Þegar halla tók á síðustu öld fór Villta
vestrið að temjast og þjóðfélagið komst í
fastar skorður. En við innreið siðmenningar-
innar dvínuðu vinsældir góðskáldsins. Verk-
um Shakespeare var auðvitað enn haldið
fram. Börn lærðu um þau skólum og leiksýn-
ingar vora enn haldnar, en fyrir alþýðu
manna hurfu leikritin sjónum. Því hefur ver-
ið haldið fram að almennur áhugi á skáldinu
frá Stratford hafi skroppuð saman vegna
breyttra viðhorfa um hvað teldist skemmtun
og hvað væri list. Þetta var reyndar endur-
mat sem átti sér stað um öll Bandaríkin og
hófst á Austurströndinni og barst síðan vest-
ur á bóginn. I huga menningarvita þar eystra
vora verk Shakespeare alvarlegar bókmenn-
tir með mikilvægan boðskap sem átti að setja
upp nákvæmum og settlegum hætti. Fólk í
Vestrinu, eins og reyndar sauðsvartur al-
múginn um öll Bandaríkin, vildi setja verkin
upp á hraðan og átakamikinn hátt með nógu
miklum atgangi og látum. Háttur Austurs-
trandamanna þótti þeim bera keim af snobbi
og yfirlæti.
Upphaflega vora þessar deilur um túlkun
Shakespeare öllu fremur á milli broddborg-
ara og alþýðu, og hófust áður en Vestrið var
numið. Arið 1849 bratust út ein blóðugustu
óeirðir í sögu landsins þegar þegar tíu þús-
und manna hópur safnaðist fyrir framan Ast-
or Place óperahúsið í New York og mót-
mæltu uppfærslu Makbeð sem þar fór fram.
Almúganum þótti sýningin vera of uppskrúf-
uð og ætluð fyrir yfirstéttarfólk. Brátt tók að
hitna í kolunum. Fólk fór að henda grjóti í
húsið og eftir nokkrar ryskingar hófu lög-
reglusveitir borgarinnar skothríð á mótmæl-
endur. Þegar skothvellirnir þögnuðu lágu 22
í valnum og gera þurfti að sáram 150 manna.
Oeirðirnar áttu sér reyndar stað sama ár og
gullæðið hófst í Kaliforníu og gullgrafararnir
tóku þessar deilur með í farangri sínum. Þar
Vestra var þó ekkert efamál hvor útgáfan af
Shakespeare félli betur í kramið. A hinum
nýnumdu svæðum var fylking menningar-
frömuða fremur þunnskipuð og almenningur
gat óáreittur sett leikverk meistarans upp
sínum hætti. Alþýðuútgáfan á Shakespeare
varð hins vegar að láta í minni pokann í hin-
um grónu byggðum austursins og leiksýn-
ingar að hætti Astor Place urðu þar alls ráð-
andi. Deilurnar um leikritin fengu því brátt á
sig landfræðilega merkingu í stíl við aðra
menningarlega togstreitu á milli austurs og
vesturs. Hins vegar féll Vestrið líka að lokum
og verk Shakspeare hrötuðu úr höndum al-
þýðu vestur þar og féll í skaut menningarvita
sem hafði gerst eystra nokkrum áratugum
áður. Auðvitað er hægt að líta á þessu átök
sem baráttu listar og skrílmennsku eða á
milli þeirra sem dáðu leikverkin sem heið-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 13. NÓVEMBER 1999