Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 5

Málfar Snorra Sturlusonar var íslenskri alþýðu tamt á tungu þótt menntamenn og embættis-
menn töluðu dönskuskotið. íslensk öndvegisrit voru lesin á vökunni á flestum heimilum lands-
ins og vinsældir íslendingasagna byggðust á því að fólki fannst þær skemmtilegar.
ursbókmenntir og þeirra sem kusu að lesa
þau eins og reyfara. Hins vegar jafnskjótt og
farið var að líta á verk Shakespeares sem há-
stemmda list fremur en góðan söguburð fjar-
lægðust verkin venjulegt fólk. Ennfremur
þegar skemmtanagildið tók að víkja fyrir
listrænni nákvæmni og atburðarásin varð
hægari, fengu leikritin þann óverðskuldaða
stimpil á sig að vera leiðinleg. Loks þegar
orð Shakespeare hættu að heyrast lesin upp-
hátt fór málfar hans að sýnast tyrfið og óá-
rennilegt fyrir þá sem reyndu að lesa þau
upp á eigin spýtur. Þá má auðvitað bæta því
við að ensk tunga hefur tekið mjög stórstíg-
um breytingum á þessari öld. Málfar Vestur-
faranna, sem annars enskumælandi fólks á
síðustu öld, stóð þrátt fyrir allt mjög nálægt
þvi sem tíðkaðist á Englandi á tíma Shakesp-
eare þó framburður væri ekki sá sami. A
þessari öld hefur ýmis konar slangur hefur
ratað inn í málið og enn gömul orð og málf-
ræðireglur hratað út og málið hefur verið að
fjarlægast tungu leikritanna á hraðfleygan
hátt.
Endurnýjun
Hér skal þó ekki gert lítið úr áhrifum góð-
skáldsins á bandaríska menningu, sem eru
æði mikil bæði bókmenntum og kvikmynd-
um. Meðal annars hafa nokkrir vestrar verið
soðnir eftir sögu meistarans svo sem Broken
lance (1954) sem er gerð eftir Lér konungi og
Jubal (1956) sem endursegir Óþelló. Shak-
espear nýtur enn nokkurrar hylli í vestur-
hluta Ameríku, þótt ekki sé hann jafn ríkur
þáttur í daglegu lífi fólks eins og áður. Þeir
Vestanmenn hafa átt frumkvæðið að fjöl-
mörgum Shakespeare hátíðum, auk þess
sem nokkur glæst leikhús frá gullaldartím-
anum eru enn varðveitt. Þá gefst einnig
tækifæri á því að upplifa ósvikna villta vest-
urs stemmingu með því hlýða á eitthvert af
leikverkum meistarans undir berum himni.
Hins vegar er það ljóst að almúginn hefur
fyrir margt löngu snúið sér að annarri af-
þreyingu.
A síðustu misserum hefur kvikmyndin
„Shakespeare í ástarbríma" (e. Shakespeare
in love) endurvakið áhuga fólks á góðskáld-
inu. Þeirri mynd varð vel ágengt í þvi að gera
skáldið mannlegt og verk hans spennandi
með því að setja þau í samband við ævi og
ástir hans sjálfs. Þannig er góðskáldið enn á
ný persónugerður sem sagnamaður og aftur
reynt að hnýta þau bönd sem tengdu hann
við alþýðufólk. Hvort eitthverjar af þeim
taugum muni standast núnings tímans er aft-
ur erfiðar um að segja. Framboð á skemmt-
iefni er orðið svo margvíslegt á okkar tímum
og svo langt teygst í því að þjóna löngunum
og duttlungum fólks, að Shakespeare stend-
ur í mun harðari samkeppni í forðum daga í
villta vestrinu. Annað verkefni er svo að
reyna að bjarga skáldinu úr klóm þeirra sem
vilja ekkert fremur en að lesa alls kyns póli-
tískan boðskap úr verkum hans, s.s. um
kvennakúgun, kynþáttahatur og stéttaskipt-
ingu, svo nokkur eftirlætis yrkisefni banda-
rískra bókmenntafræðinga séu nefnd. Lík-
lega verður nefndri kvikmynd um
ástarbríma Shakespeares helst ágengt í því
að hrekja staðhæfingar lærðra manna og
áhugasamra um samlíf fólks um að Shakesp-
eare hafi verið hommi. Þó að vísu sé erfitt
fyrir nokkurn mann að fullyrða um kynhegð-
un góðskáldsins að öðru leyti en því að hann
efnaðist vel af leikverkum sínum, giftist og
átti börn og buru eins og hver annar Breti á
þeim tíma.
Baðstofur og bókmenntir
Ekki þarf mikið hugarflug til þess að sjá
samlíkingu með höfuðskáldi Engilsaxa og
fombókmenntum Islendinga sem að vísu eru
skapaðar afymörgum meisturum, flestum
nafnlausum. íslendingar höfðu ekki mikið af
leiksýningum að segja, en þeir sóttust nyög
eftir sögum og upplestri. Þessi áhugi var að
miklu leyti veðurfari og atvinnuháttum að
þakka, en um vetrartíman hafði heimilisfólk
lítinn annan starfa en sinna tóvinnu og öðru
slíku innan dyra. Góðir upplesarar og sagna-
menn fóru á milli bæja og skemmtu fólki við
vinnu sína með kveðskap, lestri og sögum.
Ymissa grasa kenndi á meðal þeirra bók-
mennta sem voru lesnar. Sumt var auðvitað
reyfarar og rómanar þýddir úr útlendum
málum, en fyrst og fremst voru landsmenn
að lesa innlendan skáldskap, yfirleitt nokk-
urra alda gamlan. Islendingar voru skítugir,
lúsugir og fátækir, en kvöldvökurnar gáfu
þeim samt afburða bókmenntaþekkingu, og
þá sérstaklega á gömlum norrænum skáld-
um. Sagnaarfurinn var svo inngróinn í þjóð-
arsálina að fólk í afdölum sem á útnesjum
ræddi um fornkappa eins og góðkunnningja
sína og orti kvæði undir dýrum bragarhátt-
um og gömlum kenningum á milli gegninga.
En fornsögurnar voru hins vegar ekki
lesnar vegna þess að þjóðin teldi að hér væri
á ferð dýr menningararfur sem allir þyrftu
að kynna sér, heldur aðeins vegna þess fólki
að þótti gaman af þeim. Hinir íslensku höf-
undar höfðu líkt og Shakspeare náð lagni við
það að skýra frá sígildum hugðarefnum
mannkyns, vígum, ástríðum og spaugi. Ef
fomsögumar hefðu þótt leiðinlegar hefði
landsmenn aðeins lesið þýdda rómana og lát-
ið menningararfinn lönd og leið. Þetta leiðir
hugann að því lögmáli að góðar bókmenntir
verða alltaf fyrst metnar vegna þess að þær
em skemmtilegar. Ef þær af einhverjum af
ástæðan verða álitnar óspennandi og erfiðar
aflestrar em þær um leið dæmdar til þröngs
hóps menningarspjátrunga og fræðimanna.
Og þar með verða þær áhrifalausar. Sú varð
raunin með verk Williams Shakespeare í
Villta vestrinu og svo virðist sem Njála og
Egla séu að rata sömu leið hérlendis.
Sjólfstæði og sagna-
skemmtun íslendinga
Arangur Islendinga í því að ná sjálfstæði,
halda menningu sinni og verða meðvituð þjóð
var ekki nema að litlu leyti fólgin í því að
þjóðin ætti svo slynga stjórnmálamenn.
Styrkur þjóðarinnar fólst helst þakka því
hversu mörg skemmtileg skáld landið hefur
fóstrað sem þjóðin hafði yndi af því að lesa.
Enginn þurfti að skýra það út fyrir lands-
mönnum á hvað fullveldi hefði í för með sér,
því fólk hafði lesið fjölda bóka frá tímum
þjóðveldis. Enginn þurfti heldur að halda
langa mál- fræðifyrirlestra yfir íslenskri al-
þýðu um endureisn íslenskunnar, því málfar
Snorra Sturlusonar var henni enn tamt á
tungu þótt menntamenn og embættismenn
töluðu dönskuskotið. Enda voru íslensk önd-
vegisrit lesið á hverju kvöldi á flestum heim-
ilum landsins. Enginn þurfti heldur að
stappa stálinu í fámenna og fátæka þjóð og
sannfæra hana um að hún gæti staðið á sín-
um eigin fótum. Landsmenn höfðu um lang-
an aldur drukkið í sig sjálftraust úr íslend-
ingasögnunum og þóttust þess fullvissir að
hvað vaðmálsklæddur sveitamaður sem væri
jafnaðist á við strokna borgara eða aðal-
smenn úti í heimi. Þessi þjóðarvakning sam-
fara bókalestri var ekki eftir skipunum eða
áætlunum neins manns. Ástæðan fyrir því að
fólkið las þessar sögur var til þess að fræðast
um svik Hallgerðar, aflraunir Grettis, stirf-
lyndi Egils og fláræði Snorra goða. Lands-
menn höfðu gaman af sögum og áttu góða
höfunda, það eitt rak þá til þess að viðhalda
menningararfi sínum. Það voru aðeins Danir
sem þurfti að beita fortölum, því þeir áttu
erfitt með að skilja sjálfstraust og kokhreysti
nokkurra örbjarga bændagarma norður við
ysta haf. Islendingar voru hins vegar vissir
um sjálfa sig og sitt með því sem næst barna-
legu öryggi.
Tuttugusta öldin hefur verið gjöful við Is-
lendinga og heitustu óskir þjóðarinnar hafa
gengið eftir. Jafnframt hafa landsmenn nú
annað þarfara að gera á kvöldin en sitja á
rúmum sínum í dimmum baðstofum og
prjóna vettlinga. Sem fyrr er það alþýðan
sem fer með æðsta vald í menningarmálum
og hefur fundið annað sér til afþreyingar en
hlusta á upplestur á gömlum sögum. Venju-
legt fólk hérlendis býr ekki lengur í moldar-
kofum heldur í blokkum og raðhúsum, þar
sem fornbókmenntirnar eru hafðar upp á
punt í bókahillum en ekki lesnar. Ennfremur
er pískrað um að fomsögumar séu stirðar og
leiðinlegar og grunnskólanemendur stynja
þungan Gísla sögu Súrssonar sem þeir eru
neyddir til þess að lesa. Hins vegar em allir
afskaplega sammála um að sögurnar séu
merkilegar og mikils virði og þar fram eftir
götunum, en venjulegir leikmenn sjá litla
ástæðu til þess að vasast í fornfræðum. Þá er
betra að eftirláta sögumar fræðafólki sem
þiggur laun frá ríkinu fyrir að reyna að sjá út
úr þeim kvenfyrirlitningu, kynhverfu, stétta-
skiptingu og andstöðu við markaðshyggju
svo eitthvað sé nefnt. Hér er því gamalkunn-
ugt mynstur að koma í ljós. Fornritin em að
komast í sömu stöðu og verk Shakespeare
hafa nú í Vesturhluta Bandaríkjanna, að
verða sýningargripir sem em dregnir fram á
tyllidögum en allir gleyma þess á milli.
Aðeins skemmtilegar sögur
Ef vér leyfum okkur að halda því fram að
fornbókmenntir Islendinga hafi verið horn-
steinninn að fullveldi, menningu og tungut-
aki þjóðarinnar, er jafnframt ljóst að
brotthvarf fornsagna af leslistum lands-
manna muni setja eitt, tvö eða öll þrjú af
þessum aðalsmerkum í hættu. Aðrir
bjartsýnni gætu þó bent á að nefnd þrenning
muni aðeins þróast í nýjar áttir en ekki
hverfa. Menningararfur er aldrei fullmótað-
ur heldur er aðeins efniviður sem nýjar kyns-
lóðir móta eftir sínu höfði. Vitaskuld er það
eðli þjóðmenninga að breytast og jafnvel
renna saman við aðra menningarstrauma.
En fyrir þeim sífækkandi sálum sem enn eru
lokaðir andlega inn gömlu baðstofunum er
þetta lítil huggun. Þjóðin hefur fægt og varð-
veitt dýrgripi síma í rúm ellefu hundruð ár
og það er sárt að sjá eftir þeim ofan í gin al-
þjóðlegrar poppmenningar sem nú hringar
sig um landið. Enginn hefur geð í sér til þess
að endurvekja fortíðina með tilheyrandi
mold og skít, en ef þjóðin gleymdi sjálfum
sér er betra að vanta brauðið og reyndar
sitthvað fleira. Skáldin gegna hér lykilhlut-
verki, en þau eru aflvana nema þeim heppn-
ist að ná athygli þess mikilvæga fólks sem
hefur það auknefni að kallast venjulegt. En
venjulegt fólk tekur aðeins við skemmtileg-
um bókmenntaverkum og hatar alla tilgerð.
Fomsögurnar mega alls ekki festast í þeirri
ímynd að vera bókmenntir sem enginn les án
þess að setja sig í stellingar. Þær verða að
vera lesnar áfram eins og þær voru hér áður,
sem reyfarar og ástarsögur til skemmtunar
og dægradvalar. Með því einu móti geta þær
haldist sem lifandi orð meðal þjóðarinnar.
Þegar öllu er á botninn hvolft, þá kitla
reyfarar og öndvegisbókmenntir sömu
bragðlauka en aðeins næringargildið er mis-
munandi. Reyfarar eru sætmeti sem gefa
orku í erli dagsins en skilja lítið eftir sig.
Bókmenntimar eiga hins vegar að vera
kjarnbetri og stuðla að uppvexti og þroska
þess sem neytir. Auðvitað getur það verið
háð duttlungum tímans hverju sinni hvað
teljast sorprit og hvað gullaldarbókmenntir
en látum það liggja á milli hluta. Vandamálið
er aðeins það að flestir borða án þess að velta
sér mikið upp úr næringarinnihaldi og þegar
upp er staðið er það bragðið sem ræður vin-
sældum hverrar fæðu. Versta staða sem önd-
vegisbókmenntir geta lent í er ef þær hætta
að teljast bragðgóð næring og fara að flokk-
ast sem lýsi og grænfóður sem fólk sem neyt-
ir aðeins af skyldurækni eða neyð. Það eina
sem hægt er að leggja til er að matreiða önd-
vegisritin eftir neysluvenjum nútímans, með
svipuðum hætti og reynt hefur verið að bera
Shakspeare aftur á borð fyrir Bandaríkja-
menn með nýjum kryddum og ástaraldinum.
OfangTeind umQöllun um vinsældir Shakespeare í
Villta vestrinu er byggð á rannsöknum tveggja
bandarískra bókmcnntafræðinga. Þeirra Lawrence
Levine sem kennir við George Mason háskóla og
Jennifer Lee Carell sem kcnnir við Harvard, e n
þau hafa hvort í stnu lagi skrifað margt um Shake-
spearc. Auk þess sem stuðst hefur vcrið við sögu
vestursins, ritaða af Geoffrey C. Ward.
Höfundur er frá Hólum í Hjaltadal og
stundar hagfræðinám í Banda-
ríkj unum.
ERLENDAR/
BÆKUR
TÖFRA-
FJALLIÐ
A Companion to Thomas Mann’s The
Magic Mountain. Edited by Stephen
D. Dowden. Camden House 1999.
„Der Zauberberg" kom út 1924.
Hugmyndin að verkinu mótaðist með
honum um 1912 og hann tók að sökkva
sér í ritun þess 1915. Hann var tæp-
lega fimmtugur þegar bókin kom út.
Hann skrifar „Töfrafjallið“ á hryll-
ingstímum fyrri heimstyrjaldar og
upplausnartímunum sem þeim hryll-
ingi fylgdu. Evrópa fyrir þá styrjöld
og eftir voru tveir heimar, þótt ýmis
teikn upplausnar væru merkjanleg áð-
ur en Ragnarök hinnar gömlu Evrópu
hæfust. Afstæðishyggja, sálkönnun
Freuds, upplausn málverksins í hráa
frumhluta og hrun hinna fornu gilda,
steinlíms samfélagsbyggingar borgar-
legrar Evrópu.
Sögu Manns hefur verið jafnað til
„Bildungsromana", heilsuhælið ein-
hverskonar háskóli, með ýmsum
námsbrautum. Castorp nemandi, ekki
aðeins í deildum Naptha og Settembr-
ini sem eru þá fyrirlesarar í trúfræð-
um kirkjunnar og atheisma upplýsing-
ar og skynsemishyggju. Læknarnir
eru fulltrúar skýrra andstæðna kenn-
inga um tengsl líkama og sálar, eða
holds og hugar. Behrens er efnis-
hyggjumaður með líkamlegar ástæður
fyrir mennskum viðbrögðum og Kro-
kowski sem leitar skýringa í sálkönn-
un Freuds á leiðinni inn í undirvitund
Jungs. Settembrini er fulltrúi opins
huga, ljóssins í mannheimum, skyn-
seminnar en Neptha skynjar dýpra,
varar við hættum undirdjúpa manns-
sálarinnar. Behrens aðskilur sjúkan
mann og heilbrigðan en Krokowski
telur að hugtakið „heilbrigður maður“
feli í sér mótsögn, slíkt fyrirbrigði sé
aldrei staðreynd. Mynheer Pepper-
korn og ástkona hans Madame Chatt-
ichat eru fulltrúar ástargyðjunnar Er-
os, tilfinninganna, lifandi ástar fjarri
öllum hugmyndum. Og Castorp er ei-
lífðarstúdentinn, sem hefði dvalið til
eilífðar á þessu berklahæli, í þessum
aflokaða heimi, þessum örheimi al-
heimsins og lifað þar kenningar og
deilumál samtíðar sinnar, ef ekki hefði
brostið á styrjöld. Hann neyðist til að
hverfa á braut út á vígvöllinn. Námið
á heilsuhælinu víkkar meðvitundina
en skýrleikinn er Castorp meðfæddar.
Hann hverfur á vígvöllinn engu nær,
leitandi í heimi upplausnarinnar.
Námið í Davos var honum „guzza-
buglio“ mas fram og aftur, án niður-
stöðu.
Rit þetta er ellefu ritgerðir um
„Töfrafjallið", inntak þess og viðhorf
höfundarins til þeirra persóna sem
hann skapar. Viðhorf til lífs og dauða,
hver er tilgangurinn með lífi mann-
anna?
Castorp er gefin undrunin, hann
vaknar til vitundar um samhengi
vissrar mennskrar viðleitni og niður-
staðan verður spurning.
Ritgerðirnar fjalla m.a. um hina
margræddu „íróníu“ sem er rauður
þráður í þessari bók og fleiri ritum
Manns, afstöðu hans til Gyðinga; ein-
veruna, tónverk sem koma við sögu,
tæknina og samkynhneigð. Mann
skrifaði þessa bók úr fjarlægð, heilsu-
hælið er einangrað i heiminum og úr
hæðunum velta menn fyrir sér mann-
legu streði úr miklum fjarska.
Mann var arftaki Goethes og Tol-
stoys, arftaki þeirra sem húmanisti.
Hann vekur athygli með verkum sín-
um um allan heim, hann er alþjóðleg-
ur en fyrst og fremst Evrópumaður.
Töfrafjallið er heimur, byggður lif-
andi fólki, persónum, ekki týpum,
þess vegna lesa menn þessa bók ekki
aðeins einu sinni heldur aftur og aftur
og hún er gjöful.
SIGLAUGUR
BRYNLEiFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999 5