Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Page 6

það er hægt að breyta um frásagnaraðferð
eftir því hvaða persóna á í hlut. Þannig er að
mestu leyti þagað um innra líf Bjarts en fyrst
og fremst fylgst með gerðum hans. Aftur á
móti er sálarlíf hans túlkað í gegnum kveð-
skap hans. Rósu er aðeins einu sinni lýst inn-
anfrá, martraðarnóttina þegar hún drepur
kindina. Breytt er um tóntegund þegar
Nonni litli verður miðpunktur frásagnarinn-
ar. Þá er einkum byggt á skynjun hans en
minna er lagt upp úr tilfinningum, eins og
glöggt kemur fram í kaflanum Vetrarmorg-
unn í upphafi annarrar bókar. í lýsingum á
Astu er enn skipt um tóntegund. Þar er
áherslan lögð á tilfinningalífið, á þær mót-
sagnakenndu tilfinningar sem bærast í
brjósti þessa barns sem er að breytast í konu,
en þekkir engan karlmann nema föður sinn,
sem í þokkabót er ekki einu sinni faðir henn-
ar. Röddum þessum stjórnar höfundurinn
eins og hljómsveitarstjóri hljóðfæraleikurum
og ekki má gleyma rödd sögumannsins sem
grípur inn í þegar honum sýnist.
Tíminn og listin að setja saman
Skipulag tímans í skáldsögu er afar mikil-
vægur þáttur í samsetningarlist hennar og
það getur verið með ýmsu móti. Það sem ein-
kennir Sjálfstætt fólk er nokkuð samfelldur
tími sem líður þó mishratt. Hins vegar verða
þáttaskil milli bókanna fjögurra sem mynda
söguna og milli þeirra geta liðið nokkur ár.
Þessi skipting undirstrikar merkingu sög-
unnar, því hver bók endar á því að Bjartur
missir eitthvað. í lok fyrstu bókar missir
hann Rósu, þeirrar næstu Finnu, hinnar
þriðju Ástu Sóllilju og loks missir hann Sum-
arhús. Þannig er hann sífellt að tapa sjálf-
stæðisstríði sínu og missir í hvert skipti eitt-
hvað sem honum er kært.3
En listin að setja saman felst einnig í því að
koma merkingu til skila sem aldrei er orðuð
beint. Þetta á einkum við um samband Bjarts
og Ástu Sóllilju. Óræðar tilfinningar sem
binda þessar tvær persónur saman gefa sög-
unni margfalda dýpt og gera hana að meiru
en þjóðfélagsádeilu. Asta er dóttir hrepp-
stjórasonarins, ekki Bjarts, en hann elskaði
Rósu og því var hægt að „narra“ hann til að
eiga hana. Hann kvæntist henni án þess að
vita að hún væri með barni, en þegar hann
gengur Ástu í föðurstað, hefur hann komist
að raun um að hún sé ekki dóttir hans. Hann
stendur við skuldbindingar sínar og er að því
leyti ábyrgari en Rauðsmýrarfólkið. Þessi af-
stöðumunur kemur aftur og aftur fram í sög-
unni því Rauðsmýrarfólkið vill gjarnan fá
Ástu til sín, en getur ekki hugsað sér að
gangast við henni. Það getur Bjartur hins
vegar og það er ekki laust við að fyrir bragðið
finnist honum hann vera nokkuð betri maður
en þau, eins og glöggt má sjá í uppgjörinu
mikla milli hans og frúarinnar (í 58. kafla),
þegar í ljós kemur að Ásta er með bami.
Hér nálgumst við hinn margræða kjarna í
sambandi þeirra. Tilfinningar Bjarts í garð
Ástu eru nátengdar því að hún er einmitt
ekki dóttir hans, afkomanda útpískaðra og
niðurlægðra vinnumanna langt aftur í ættir,
heldur afkvæmi stórbændanna á Rauðsmýri.
Með því að taka hana að sér, er hann ekki
bara að sýna meiri siðferðisstyrk en þeir,
heldur líka að eignast eitthvað sem hann á
annars enga hlutdeild í: fegurð og þokka yfir-
stéttarinnar. Það er engin tilviljun hversu oft
er talað um kubbslegt og samanrekið sköpu-
lag Bjarts og hans fólks, og jafnoft um að
skýrir og bogadregnir andlitsdrættir og
þokkafullt yfirbragð Astu minni á Rauðsmýr-
arfólkið. Það er eins og hún hafi meira gildi í
augum hans en hans eigið fólk, og kemur það
m.a. fram í því að hann reynir að hlífa henni
við kulda og vosbúð, en ekki seinni konu
sinni.
Margt bendir því til þess að tilfinningar
Bjarts til Ástu séu samofnar ólíkri stéttar-
stöðu þeirra, en þar með er ekki öll sagan
sögð. Hún er „lífsblómið" hans. Þegar sjálf-
stæðishugsjónin er hrunin í sögulok, verður
tryggð hans við Ástu ofaná. Hann fer að
sækja hana í kjallaraholuna í kaupstaðnum,
þar sem hún hírist með dóttur sinni Björt.
Hún hefur hafnað uppruna sínum og vill ekk-
ert af Rauðsmýrarfólkinu vita en Bjartur er
laus úr viðjum hugsjónarinnar sem hefur
stjórnað lífi hans fram að þessu. Samband
þeirra er nú hafið yfir þjóðfélagslegar að-
stæður. Það er bandalag tveggja frjálsra ein-
staklinga sem standa saman andspænis lífinu
og dauðanum. Þau eru nú loks orðin „sjálf-
stætt fólk“.
1 Bókin er nú komin út í íslenskri þýðingu
Friðriks Rafnssonar.
2 Guðbergur Bergsson, „Um þýðingar",
Tímarit Máls og menningar 5/1983 (bls. 499).
3 Um þetta má lesa nánar í fróðlegri grein
Halldórs Guðmundssonar, „Sumarhús, það er
heimurinn“, í leikskrá að nýrri sýningu Sjálf-
stæðs fólks í Þjóðleikhúsinu (bls. 16).
Höfundurinn er dósentvið Hóskóla Islands.
LISTAKAUPSTEFNUR
ART FORUM
Það eru varla meira en
fjögur ár síðan Berlín fékk
sína listakaupstefnu líkt
og aðrar stórborgir í
Þýskalandi, og mikill hug-
ur í framkvæmdaraðilum
að skapa henni nafn og
sérstöðu. Allt skal vera
best frumlegast og stærst í
höfuðborg þjóðarinnar
sem f/rr. BRAGIÁS-
GEIRSSON var á vett-
vangi við foropnun
framníngsins 30. október
og hermir hér frá.
ÞAÐ reyndist nokkrum vandkvæð-
um bundið fyrír ókunnugan að
ná fram til listakaupstefnunnar á
hinu risavaxna kaupstefnusvæði
í útjaðri Berlínar, eða, Messeg-
elánde, eins og Þýðverjar nefna
það.
Svæðið er risastórt og ekki
auðvelt fyrir ókunna að ná áttum er þangað
kemur, eins gott að gaumgæfa allar leiðbein-
ingar áður en lagt er af stað. Þannig skyldi
skipt um lest á síðasta áfangastað til að koma
næst innganginum á kaupstefnuna, en það láð-
ist mér. Þrammaði lengi um svæðið án þess að
mæta nokkurrí sál, en loks sá ég skilti sem vís-
aði á upplýsingar og beindi farartækjum post-
ulanna rakleiðis þangað. Geðug og vinsamleg
kona greip blað og blýant, teiknaði uppdrátt af
svæðinu og vísaði á réttra leið, hefur sennilega
ekki verið með öllu ókunn slíkum villuráfandi
sauðum. Var enn dijúgur spölur á staðinn en
brátt varð ég þó var við fólk sem stefndi sömu
leið, en var þó ekki alveg visst um sig, ung og
falleg róða spurði mig jafnvel til vegar (!), gat
þá veifað uppdrættinum. Innan skamms kom-
um við svo auga á múg og margmenni og litum
brosandi hvort á annað eins og fólk gerir við
slíkar kringumstæður komið í heila höfn.
Kannski voru hrakningar mínar óskilgreind
smíð forsjónarinnar, því okkur bar einmitt að í
þann mund er opnunarhátíðin hófst á slaginu 3,
en um þá tímasetningu vissi ég minnst, ei held-
ur að hún myndi standa til 9, um kvöldið sem
var einmitt hæfileg tímalengd til að fá fullnægj-
andi yfirlit yfir framboðið og sparaði mér þann-
ig heilan dag. Er inn kom bauðst vegmóðum
gönguhrólfi sem öðrum gestum freyðandi öl að
vild sem var meira en vel þegið, og eftir að hafa
nálgast sýningarskrána og upplýsingar í blaða-
mannastúkunni var fljótlega farið að líta í
kringum sig. Aðkoman var vissulega öll önnur
en á FIAC tíu dögum áður, framkvæmdin
sýndist ekki alveg eins mikil um sig eða kannski
betur skipulögð, svo þreytan sem gerði fljótt
vart við sig í París, lét hér bíða eftir sér. Má
einnig vera fyrir þau notalegheit að geta áð
reglulega yfir litlu glasi af fríu öli, virt fyrir sér
fólkið og hugsað sinn gang. Hér gátu gumar og
sírenur hægast tekið forskot á hátíðarhöldin
vegna falls múrsins og sameiningar borgarinn-
ar tíu árum áður, er hefjast skyldu þrem dögum
seinna.
Sem á fyrri stefnum var Ijósmyndin í hinni
margvíslegustu gerð áberandi, þó ekki alltaf
hægt að tala um Ijósmyndir eins og hún kemur
okkur fyrir sjónir, heldur ýmis afbrigði hennar,
á stundum úr fókus og á plasti. En annars var
um fjölþættar útgáfur framsækinna núlista og
fjöltækni að ræða og iðulega stutt í öfgamar
jafnvel sjónhverfingar. Málverkið ekki með öllu
útilokað, en satt að segja var yfirbragð fram-
níngins allt annar en í Frans, má álykta að
menn séu hér ekki alveg komnir niður á jörð-
ina, sem getur hvor tveggja talist styrkur sem
Krzyztof Wodiczko, Egide, 1999, fjöltækni - multimedia, 1999 Galerie Gabrielle Maubrie París.
L|'ósmynd/Bragi Ásgeirsson
Maður hittir allstaðar á þetta kostulega par og gangandi listaverk. Á listasöfnum, sýningum og
kaupstefnum, en þarf bara að rekast á það einu sinni svo það verði manni minnisstætt. Hefur
vinninginn yfir flest dauð listaverkin á veggjum og gólfi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 4. DESEMBER 1999