Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Síða 1

LESBéS-
@ i .. —* v .**«. . - v,:, . ' '■. . . ' 1 v ■
Morgunblaðiö/Golli
; ( M- jJa SQlf \ t *»v 4-/cí*ax{. t
t'icfin i' mjfcUyi fjt&Ó ku> j&yf', -,*>«,v Zt^x-'t
t'wdcv wJáíH't £j a£ft*AS4. t$uj4&fi&t4*v£4.Jq".juw3 cy
$\ &w*Ufvi u*Wf <&C(i &*4ý fjsffu 4? AhrtwJwiA/, (fj'
ÚiU\A 4A:^/ 4)%w£í it^<\ ÁoL ej sdUádr J(ptt aS hj'ybc ,
ö(| oCXvev^ Vwi<; JL JJf u/Í\ í*w «4 ViMk>«y
<W' i/W^- XiUsu' tf\ e-t^'jojihfiAAj%1, W |»*v <h/Jíw.%íc-
Ít^V cS l\A/<j<jÝ**> Ckl O'Vfyur ‘i>v%-í i^vvm i-citýAJl (Ut4t4«i^. $t&*A/ f
, 6*Wtf |v^Í*ím«Í44i.’, iajj- 'lcw-t**: <rC*t»%
j ,^a4- CjjJUvir (L Su»w%(K ttUwvi^r £>-| |«UA jj-ti'V VíyV 4lWU wwJ
*:tr C> /.-I V" 1- 1“ ‘ÚJf (/f WpwyiMXtiÍA* \<wfc> Ím/ **W" VS/tXnj
A' ÍíumíW cMr IjJtli ,Uw
íLtÁÍUq #f feu»u«W jrfoélX*^
Aldamótaárið síðasta skrifaði Stephan G. Stephansson bréf sem innihélt magnaðan spádóm um öldina sem pá var að
ganga í garð en mun nú vera að komast á leiðarenda. Sagði hann að öld ofbeldisins væri tekin við. Mynd-
in er afbréfinu sem varðveitt er í Handritadeil Þjóðarbókhlöðunnar.
Kvöðin
og kjarninn
eftir VIÐAR
HREINSSON
EG ER hálfleiður á heimin-
um, öld hugsjónanna er lið-
in í bráðina, öld ofbeldisins
tekin við og við hana hefi
ég ekkert gott að sýsla. Af
öllum smáþjóðum á að kúga þjóð-
erni, alheimurinn að verða Rússi
eða Englendingur eða Þjóðverji, en
það er það sama sem að höggva á
rætur heimsmenningarinnar. Allar
þjóðir, eins þær smærri, hafa lagt
henni sinn skerf, sem engin önnur
gat gert á sama hátt, einmitt af því
þær voru hver um sitt. Ein þjóð eða
tvær, og menningin trénast. En svo
verður það aldrei, líf og andi gengur
aldrei svo sjálft fyrir ættemisstapa,
aðeins heimskuleg og blóðug tilraun
í bráðina, sem strandar og klofnar
fyrr eða síðar.“ (Bréf og ritgerðir I:
104)
Þetta sagði Stephan G. Stephans-
son bóndi í Markerville í Kanada í
bréfi, 4. september árið 1900. Þegar
litið er til baka tjóir varla að and-
mæla orðum hans. Hugsjónir 19.
aldar snerust í martraðir 20. aldar,
menningin trénaðist í alræðis-
markaðs- og þjóðernishyggju. í
heimsvaldastríðum og hjaðninga-
vígum þjóða og þjóðabrota hefur
sést óskiljanlegra ofbeldi en nokkru
sinni fyrr, þar sem mannslífum er
skákað sem óhlutbundnum stærð-
um. Eftir heimsstyrjöldina síðari
tóku við kalt stríð, kjarnorkuógn og
valdatafl um heimsbyggðina þar
sem engin fólskubrögð eru svo
slæm að ekki megi réttlæta þau
með hugmyndafræði austurs eða
vesturs. Samsett ríki og valdablokk-
ir hafa kúgað þjóðerni svo upp hafa
blossað ofstækisfull frelsisstríð sem
ekkert lát er á. Oðfluga samþjöppun
á sviði auðs, valda, stjórnunar og
dægrastyttingar hefur ekki verið
hraðari en nú í aldarlok þótt hug-
myndastraumar blási í allt aðra átt.
Miðstýring af öllu tagi er réttlætt
með „skynsemishugmyndum" hvort
sem þær lúta að sameiningu sveit-
arfélaga, samruna ríkja í bandalög,
eða sameiningu fyrirtækja, allt frá
sjávarútvegi til fjölmiðlunar. Þá er
„skynsemin" íklædd grímu mark-
aðsfrelsis og hagræðis. Framfara-
skíman sem Stephan trúði á, þótt
dauf væri á stundum, hefur þokað
fyrir ofbirtunni sem stafar af þeim
tækniþróun sem menn taka einatt
fyrir framfarir, en hefur ekki endi-
lega gert mennina betri.
Stephan fæddist á íslandi 3. októ-
ber 1853 en flutti til Vesturheims
um tvítugt, mótaður af grónum bók-
menntahefðum íslenskum, opineyg-
ur og reiðubúinn að takast á við
áskoranir nýja heimsins. Þeirrar
glímu sér stað í miklu höfundar-
verki sem ekki var meira að vöxtum
en hjá sumum öðrum bændum sem
skrifuðu af ástríðu. En hjá engum
var vænghafið meira. Hann mótaði
sér heilsteypta lífssýn með því að
vinna úr því besta sem heimurinn
hafði að bjóða í bókmenntum og
heimspeki. Þar getur að líta svo
glögga sýn á gangverk tilverunnar
að lesanda býður sagnarandi í grun.
Óvíða nema í fornsögunum renna
betur saman jarðlegur skilningur
og andleg spektin. Lífsspeki Steph-
ans mætti kalla manngildishyggju
og er hún af ýmsum rótum sprottin.
Það sem hann kallaði, „auðnur Is-
lands bænda/ orf í hendi/ sögubók í
barmi“ - þ.e. bóklestur og búskap-
ariðja myndaði trausta kjölfestu.
Bókleg iðja, sú vitsmunalega
áreynsla að tileinka sér margvíslega
þekkingu af bókum og vinna úr
henni, hafði gagnverkandi tengsl
við störf hans og náttúruskyn.
Virkni huga og handar fyigdust að,
auðguð með siðferðiskennd. Það er
sígild þrenning sannrar menntunar
eins og Stephan orðar það sjálfur í
alþekktu erindi úr kvæðinu „Eftir-
köst“:
Þitt er menntað afl og önd,
eigirðu fram að bjóða,
hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða. (Andvökur 1:225)
Stephan lagði orð við orð, hug-
mynd við hugmynd og opnaði og
víkkaði þannig sinn eigin sjóndeild-
arhring. Þannig gat hann séð kom-
andi öld í einni sjónhending, þar
sem þröngsýn og lokuð heimsmynd
sáir fræjum ofbeldis. Stephan taldi
að ólík þjóðerni væru frjór mismun-
ur, að menningin fælist í fjöl-^
• Þetta sérblað Lesbókar Morgunblaðsins fjallar
um nokkra þætti íslenskra bókmennta og sögu og
hefur efni þess að mestu leyti verið unnið í sam-
starfi við ReykjavíkurAkademíuna sem er félag
sjálfstætt starfandi fræðimanna. í þessu blaði er
einkum lögð áhersla á rómantíkina en um þessar
mundir eru fjórar fræðibækur að koma út sem
beinlínis fjalla um þetta efni með einum eða öðrum
hætti. Að auki eru nokkrar greinar sem tengjast
árþúsundamótunum og tveir ritdómar. Er þess að
vænta að þetta sérblað þyki hnýsileg viðbót við
aðra menningarumræðu í Morgunblaðinu.
„Það sem þjóðin áður var, það getur hún að vonum aftur orðið, “ skrifar
fón fónsson Aðils sagnfræðinur í bók sinni Gullöld íslendinga árið
1906. Málverkið er eftir Jóhannes S. Kjarval og heitir Fornar slóðir.
Qullöldin
sem aðferð
eftir JÓN KARL
HELGASON
AÐ sem þjóðin áður
var, það getur hún að
vonum aftur orðið,“
skrifar Jón Jónsson Að-
ils sagnfræðinur í bók sinni
Gullöhl íslendinga árið 1906.
Þessi einfalda hugsun er kjam-
inn í hugmynd manna um
gullöldina í sögu þjóðar en upp-
hafning slíkrar gullaldar setti
sterkán svip á það tímabil vest-
rænnar hugmyndasögu sem
gjarnan er kennt við rómantík.
Olíkt því sem stundum er haldið
fram felur hugmyndin þó ekki
(bara) í sér rómantíska fortíðar-
þrá heldur einnig vissa framtíð-
arsýn, jafnvel spádóm um það
sem í vændum er.
Goðsögnin um gullöldina er í
sjálfu sér áhrifamikið valdatæki
sem nota má til að öðlast áhrif,
skapa einingu meðal ólíkra ein-
staklinga og réttlæta pólitísk
stefnumið eða hugsjónir. Slík
goðsögn verður til í þremur
áföngum: Menn túlka tiltekin
tímabil eða afmörkuð atriði sög-
unnar með jákvæðum hætti,
bera þau saman við bágt ástand
samtíðarinnar og vai’pa loks
hinni gylltu fortíðarmynd á
óræða framtíð. Þessi aðferð
birtist í hnotskurn í ljóði Sigur-
jóns Guðjónssonar, „Rangár-
þing“ en þar er spurt: „Til hvers
er fortíð, glæst og gömul saga,
... ef ei til þess að benda á bratt-
ans vegi, er boði að lokum rof af
nýjum degi?“
Mynd gullaldarinnar setti
lengi mark sitt á íslenska menn-
ingarsögu; hún varð til löngu íyr-
ir daga rómantíkurinnar og lifði
góðu lífi fram eftir þessari öld.
Tímabilið frá tíundu til þrettándu
aldar var jafnan skilgreint sem
gósentíðin í lífi þjóðarinnai’ en
það hefur verið áherslumunur frá
einum tíma til annars hvaða ein-
kenni þessara alda menn hafa
vegsamað. Framan af var lögð
áhersla á hetjuskap fornmanna,
blómlegt efnahagslíf, þróaða bú-
skapai’hætti og gott náttúrufar
en á nítjándu öld var gullöldin í
auknum mæli skilgreind í póli-
tískum tilgangi sem það tímabil
þegar íslendingar réðu sjálfir
eigin málum. Smám saman, eftir
því sem sjálfstæðisbaráttunni
vatt fram, var gullöldin síðan
túlkuð sem tími glæsilegrar bók-
menntasköpunar snjallra rithöf-
unda.
En nú hefur goðsögnin um
gullöldina lokið sínu hlutverki,
að því er best verður séð. ís-
lendingar hafa öðlast sjálfstæði,
stórkostlegar framfarir hafa átt
sér stað i atvinnu- og efnahags-
lífi, og við göngumst upp í því
að vera bókmennta- og menn-
ingarþjóð. Stjórnmálamenn og
skáld vísa æ sjaldnar til
horfinnar gullaldar til að brýna
þjóðina til nýrra afreka, enda
virðast þeir hafa æ óljósari hug-
myndir um hvað framtíðin eigi
að bera í skauti sér. Tilraun
frambjóðandans Astþórs Magn-
ússonar til að endurnýja ís-
lensku gullaldargoðsögnina fyr-
ir forsetakosningarnar árið 1996
var líkast til svanasöngur þess-
arar aðferðar í íslenskum
stjórnmálum. Ástþór sagði í bók
sinni Virkjum Bessastaði að
okkur Islendingum hefði verið
„gefið það í vöggugjöf að gegna
forystuhlutverki í því að leiða
heiminn til friðar" og vísaði í því
sambandi til kristnitökunnar á
Alþingi fyrir þúsund árum, þeg-
ar „forfeður okkar ... lögðu nið-
ur vopn á Þingvöllum. A íslandi
hefur í raun ríkt friður allar
götur síðan. Meðan blóðugar
styrjaldir hafa geisað um heim-
inn, hafa Islendingar einir þjóða
aldrei tekið sér vopn í hönd til
að leysa úr deilumálum". Sam-
kvæmt þessari túlkun spannaði
gullöldin mest alla íslandssög-
una en hið bága ástand var
heimfært yfir á afganginn af
mannkynssögunni. Boðskapur
Astþórs var með öðrum orðum
þessi: Það sem íslenska þjóðin
er, það geta aðrar þjóðir að von-
um einnig orðið. En kjósendur
létu sér fátt um finnast; hin
rómantíska sögusýn höfðar aug-
ljóslega ekki til íslendinga með
sama hætti og áður.
Raunar bendir margt til þess
að goðsögnin um öldudalinn hafi
tekið við sem eitt áhrifaríkasta
valdatækið í íslensku þjóðlífi.
Hún lýtur sömu lögmálum og
goðsögnin um gullöldina, nema
hvað nú er tiltekið (og gjarnan
nýliðið) skeið þjóðarsögunnar
túlkað með neikvæðum hætti.
Öldudalurinn getur til að mynda
táknað tímabil óðaverðbólgu, at-
vinnuleysis eða aflabrests og er
goðsögninni um hann beitt í
átökum um kjaramál, skatt-
heimtu og fiskveiðistjórnun, svo
fáein dæmi séu nefnd. En sem
fyrr er lykilsetningin sú sama:
Það sem þjóðin áður var, það
getur hún að vonum aftur orðið.
• Höfundur er
bóktnenntafrœðingur