Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Page 2

2 C LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
breytninni. Hvert menningarsvæði hefði sitt
fram að færa, en tilhneiging stórþjóða til að
kúga hinar smærri væri hættuleg. Viðbrögð
við slíkri kúgun hafa oft umhverfst í blinda
heift.
Þetta á við um fleira en þjóðemi. Hugsjónir
og fræðilegur skilningur á heiminum hafa á
þessari öld runnið saman í lokuð hugmynda-
kerfi. Það geta verið trúarkenningar, hug-
sjónastefnur eins og sósíalismi og þjóðemis-
stefna, eða sú hugmyndafræði frjálshyggju og
markaðshyggju sem réttlætir ofbeldi auð-
magns. Slíkar stefnur byggja múra utanum
eigin hugmyndaheim. Vamarmúrar eins hug-
myndakerfis útiloka aðrar hugmyndir og
byrgja fyrir gagnkvæman skilning. Barátta
hugmyndakerfa felst einkum í því að skil-
greina óvini. Það er mesta næring fordóma
sem tif er.
Nú á dögum eru tilraunir til að fella heim
og samfélag í hugtök taldar grunsamlegar,
varasamt þykir að halda á loft föstum gifdum.
Efasemdir um gildi kenningakerfa hafa þó
löngum verið uppi og svipt menn haldreipum,
ekki síst eftir að Nietzsche lýsti yfir dauða
Guðs. Vera má þó að yngsta afsprengi slíkra
efasemda, það víðdeilda Ingjaldsfífl sem kall-
ast póstmódemismi, sitji fast í uppgjöf gagn-
vart því misræmi veruleika og táknkerfa sem
mikil fræðileg umræða hverfíst um nú á dög-
um. Sú uppgjöf felst í þenslu tákna og yfir-
borðs og um leið vanrækslu þeirrar mannlegu
vitundar sem stendur á milli veraleika og
tákna. Upplausn sjálfs og sjálfsvera, sem oft
er rætt um í þessu sambandi, þarf þó síður en
svo að fela í sér þá tómhyggju sem póst-
módemistum er jafnan borin á brýn og þeim
tekst misvel að sverja af sér. Afmiðjunarhug-
mynd póstmódemismans er skyld yfirborðs-
leik táknanna, og felur í sér virka uppreisn
sem þó er oft fálmkennd og kreppt. I raun er
þjóðemisskilningur Stephans afmiðjun, hug-
mynd um frjóan mismun þjóða fremur en
samsett, pólitísk hugmynd um afmarkað þjóð-
erni. Ef til vifl skortir eindregna manngildis-
hugmynd í umræðuna um afmiðjun og leik
táknanna, í ætt við það þegar Stephan talar í
kvæði um „vongróna viðleitni manns“ (And-
vökur 1:263). I þeim orðum er athöfnum
manna léð merking, hugmynd um hagnaðar-
lausa hvöt til skilnings og góðra verka sem
hefur gildi í sjálfri sér. Hins vegar neitaði
Stephan að ljá einþykkum stefnum forræði
yfir hugsun sinni, þótt hann sæi vonameista í
einhveijum þeirra hugmynda sem uppi vora
hafðar um hans daga, t.d. sósíalisma. Hann
sagði t.d. í bréfi frá árinu 1910: „Hvert
straumamir stefna vil ég reyna að skilja, og
aldrei snupra jafnvel bamshendi í fálmandi
framfara-viðleitni, þó ég sjái hve hún seilist
skammt." (Bréf ogritgerðir I: 233)
Með þessum orðum lítur hann til hinnar
fálmandi viðleitni til framfara og skilnings en
hafnar hugmyndaofríki. Vera kann að skiln-
ingsviðleitnin sé manninum eðlislæg þörf til
að byggja upp heildarsýn á tilverana. Slík
þörf gerir þó jafnvel bestu sálir að auðveldri
bráð tilbúinna, lokaðra lausna, þar sem svörin
era múrað inni, án tengsla við síbreytilega
framvindu þess lífs sem lifað er.
Þótt heilsteyptu sjálfi sé hafnað eða það af-
hjúpað sem listræn blekking, útilokar það
ekld viðleitni manna til að raða sjálfum sér og
heimi sínum saman í nokkum veginn heilleg-
ar myndir. Slík viðleitni felur í sér virka þátt-
töku. Ekki hefðbundna þátttöku athafna-
manna, félagsmálafríka og stjórnmálamanna,
heldur er hún grannþáttur í mannlegri tilvist
sem leggja þarf rækt við án þess að leiða hana
inn fyrir múra hugmyndafræði og kenninga-
kerfa. Rússneski heimspekingurinn Mikhail
Bakhtin sagði að það væri ólíft í heimi kenn-
inganna, rétt í þann mund sem rússneska
byltingin var afstaðin. ‘Með því átti hann ekki
við að kenningar væra til bölvunar. Þær era
að sönnu nauðsynlegar, en mega ekki umlykja
líf manna, því þá er því lokið áður en það
hefst, liðið fyrirfram. Myndi kenningamar
lokaðan heim verður lítið um næringu, eins og
varð raunin í Sovétríkjunum. Hugmyndin sem
Bakhtin var að viðra var sú að kenningamar
næðu aldrei fyllilega utan um framvinduna í
mannlegri tilvera, þá margslungnu röð ein-
stakra og óendurtakanlegra atburða sem líf
manna samanstendur af. Alltaf sé eyða þar á
milli. Þetta er sama vandamál og er að baki
hugmynd póstmódemista um framsögur, mis-
gengið milli skynsemishugmynda og mann-
legrar reynslu. Kant samhæfði þetta tvennt
með kerfisbundnum hætti en sú samhæfing
er síður en svo einhlít, þótt hún teljist til stór-
virkja heimspekisögunnar. Eftir daga Kants
var hún fyrst teygð og síðan ýmist endurbætt
eða hrakin.
Bakhtin gekk hins vegar lengra en póst-
módemistar því hann kemur manninum fyrir
á víglínu misgengisins. Misræmi kenninga og
eigin tilvera brennur á og um leið kemst mað-
urinn ekki hjá þátttöku í framvindu eigin lífs.
Hann verður í senn að reyna og skilja og
bregðast við því sem að honum steðjar í fram-
20. öldin
vindunni og svara því. Athafnir hans og tján-
ing era svör, í og við þeirri stöðugu framvindu
sem tilveran er. Svörin fela í sér siðferðislega
ábyrgð, sem t.d. felst í ýmsum germönskum
málum: „answerability“/ „responsibility",
,/intwortlichkeit“, „ansvarlighed" o.s.frv. Slík
orð finnast þó ekki í íslensku. Með svöram sín-
um skapar maðurinn um leið sjálfan sig, semur
sína eigin sögu, vitandi að í raun er það ekki
hægt, „engi maður skapar sig sjálfur,“ sagði
Grettir.
Svör manna ganga á svig við framvindu
veraleikans ef þau hallast of mikið að lokuð-
um kenningunum sem aldrei hrökkva til.
Stephan G. kallaði það álög „steingerðra orð-
taka, sem kallast að vera kenningar" (Bréf og
ritgerðir III: 339). Steingerðar hugmyndir
loka hugsuninni, útiloka skapandi svör og
hindra þá leit sem er nauðsynleg. Menn þurfa
að vega og meta leiðarljós sín frekar en gang-
ast undir þau. Hann orðar þá hugmynd svo í
bréfi frá árinu 1916:
„Já, ég vildi sjá samúð, en ekki sundrung
milli frjálslyndra manna einhvers staðar í lík-
legu aðsigi, svona í vertíðarlokin mín. Þeir
sem að ekki geta lagt sjálfan guð í lágina til
þess (eins og t.d. ég), ættu að láta sér á sama
standa, hvort hann er allra hluta ívera eða
allra hluta útklakning, svo lengi hann er ekki
misendispersóna, því það er að taka guð sinn
niður fyrir sig, og kann aldrei góðri lukku að
stýra.“ - (Bréf ogritgerðir 11:108)
Enn taka menn hugsjónir sínar og kenning-
ar niður fyrir sig. En fleira en steinrani guða
og kenninga steðjar að. I bréfi frá írinu 1926
talar Stephan um að hann sé orðinri hjárænu-
legur gagnvart djassi (sem hann kallaði
„hjass“ í skopi) og öðram nýjungum: „Að vísu
veit ég, að allar mannlegar menntir þurfa
uppyngingar við, til að verða ekki ellidauðar,
og ekki um það að fást, þó mönnum sem mér
finnist stundum fyrstu sporin í því furðuleg.
En gallinn er, mér finnst, að æskan beri svo
ört á, að tízkumar sjálfar visni upp, áður en
þær vaxi svo að spor sjáist eftir þær í sandi
tímans - verði að útburðum einum.“ (Bréf og
ritgerðir III: 342)
Enn ber æskan ört á, ekki er víst útburðun-
um hafi fækkað til muna. Þrátt fyrir ótal teg-
undir frelsis á markaði dagsins í dag er hætt
við að síðan á dögum Stephans hafi enn
kvamast úr ráðrúmi manna til að hugsa og
leyfa nýjum hugmyndum að þroskast svo þær
megi setja spor í sandi tímans í stað þess að
vera bomar út. Skapandi viðleitni til skilnings
og svara tekur sinn tíma. Mönnum era settar
skorður sem eru ósýnilegri en fyrr og margar
hverjar era sjálfsettar. „Frjáls, ég verð þó
víst seint ftjáls af sjálfum mér,“ segir angur-
vær heiðadraugur í ágætri skáldsögu eftir
Þorstein frá Hamri. zAreitinn hraði og ekki
síður ógagnsætt, flókið og fjarlægt gangverk
kerfis og tækni sem umlykur tilvera okkar
setja skorður og lokka menn inn í hringiðu
sem takmarkar ráðrúm til að reyna að skilja
rætur óreiðunnar og sársaukans sem óhjá-
kvæmilega fylgja lífinu sjálfu. Það er alltaf
erfitt og kannski óhugsandi að smíða sér heil-
steypta sjálfsmynd og heimsmynd til einka-
nota, en viðleitnin til þess er lífsnauðsyn.
Vitram mönnum hefur þótt Stephan G.
heilsteyptur í lífi og hugsun. Jafnvel Sigurður
Nordal sagðist ekki finna galla hjá mannin-
um, kvaðst hafa „gefizt upp fyrir honum, setzt
við fótskör hans.“ :lEn þótt heilsteypt ásýnd sé
algengust í verkum Stephans við fyrstu sýn,
er ljóst að umróti tímans þyrmdi yfir hann:
Og lífsins kvöð og kjarni erþaðað Iíða
ogkenna til í stormum sinna tíða.
Ég sit hér fangi flúinn svefni af,
mér fmnst að nóttin kalli mig til vitna:
hve andi tímans brýzt við hugans haf,
uns hofín stranda og ríkisfestar slitna,
á óp og stunur margra hjartna hlýða
í hljómi brimsins gegnum rökkur tíða.
(Andvökur I: 323-24)
Honum tókst að takast á við stormana af
einurð vegna þess að hann glímdi við heiminn
og kenningamar með opnum huga og gagn-
rýnum. Stormar og myrkur tímans era söm og
iyrr, hjörtun æpa enn og stynja. Ef til vill
skortir meira en nokkra sinni ráðrúm fyrir við-
leitni til virkrar þekkingarleitar og sjálfssköp-
unar, til að geta svarað fyrir sig. Kvöðin og
kjarainn, að líða og kenna til, er kvöð til að
hugsa og svara umbrotum tímans. Slík mann-
gildishugmynd getur andæft þeirri trénun
hugmynda sem leiða til ofbeldis, svo litið sé til
spádóms Stephans sem vitnað var til í upphafi.
Tilvísanir: -------------------------
1. Mikhail Bakhtin, Toward a Philosophy of the act.
Austin 1993:8-9.
2. Möttull konúngur og Caterpillar 1974:60.
3. Stephan G. Stephansson. Maðurinn og skáldið.
Ritverk. Mannlýsingar II: 185.
• Höfundur er bókmenntafrœðingur.
Hin stutta
20. öld
BÆKUR
Sagnfræði
ÖLD ÖFGANNA
Saga heimsins á 20. öld eftir Eric Hobsbawm.
Þýðing. Árni Óskarsson. Mál og menning 1999.
660 bis. Leiðb. verð: 5.980 kr.
• •
LD öfganna er fjórði þáttur í þríleik.
Hinar bækurnar í þríleiknum, Öld
umbyltingar (The Age of
Revolution), Öld auðmagnsins (The
Age of Capital) og Öld heims-
veldanna (The Age of Empiré),
hafa ekki komið út á íslensku.
Þær fjalla um það sem Hobs-
bawm kallar „hina löngu 19.
öld“, tímabilið 1789-1914. Öld
öfganna fjallar hins vegar um
„hina stuttu 20. öld“, æviskeið
höfundarins sjálfs.
Eric Hobsbawm fæddist í
Alexandríu 1917, en eyddi
æskuáram sínum í Austurríki,
Þýskalandi og Englandi. Hann
er samtímamaður hinnar
skömmu 20. aldar og kynntist
ýmsum hræringum hennar af
eigin, t.d. kreppuáranum í
Þýskalandi og stríðsáranum í
Englandi. Sem sagnfræðingur hefur Hobs-
bawm hins vegar einkum ritað um félags- og
hagsögu 17. og 18. aldar. Hann var í hópi
þeirra sagnfræðinga sem einna mest rituðu í
hið kunna sagnfræðitímarit Past & Present,
en marxistar og ýmsir aðrir nýjungamenn
þess tima helguðu því krafta sína. Sjálfur
hefur Hobsbawm sótt innblástur til Karls
Marx, en var þó ekki kreddufastari en svo að
verk hans vora ekki gefin út í Sovétríkjunum.
Hobsbawm kenndi við Birkbeck College í
London fram að sjötugu, en í elli sinni hóf
hann að kenna við New School of Social Res-
earch í New York og eftir því sem ég veit
best gerir hann það enn.
nda þótt Hobsbawm sé kunnur sagn-
fræðingur á sínu sviði era það þó ekki
fræðiritgerðir hans sem hafa vakið at-
hygli almennings heldur þau yfirlitsrit
sem nefnd vora í upphafi. Er sú frægð verð-
skulduð því að Hobsbawm nálgast yfirlitsrit-
un með öðrum hætti en algengt er meðal
sagnfræðinga. Að jafnaði sérhæfa yfirlitsrit
um tiltekið tímabil sig á frekar þröngu sviði,
rekja t.d. sögu stjórnmála og efnahagsmála
en sleppa ýmsu öðra sem heyrir til mannlegra
athafna. Rit sem era ítarlegri era gjaman
eins konar ritsafn sem er skipt upp á milli
sérfræðinga á tilteknum sviðum. Hobsbawm
fór hins vegar aðra leið. Hann skrifar það sem
í upphafi aldarinnar var kallað „histoire
totale“, reynir að fjalla um sem flesta þætti
mannlegs lífs og fella þá inn í ákveðið heildar-
samhengi. T.d. er umfjöllun um listir ofin inn í
kafla um samfélagsþróun. Á sama hátt leitast
hann við að fjalla um lönd utan Evrópu í efn-
islegum tengslum við hag-, þjóðfélags- og
stjómmálaþróun í Norðurálfunni. Yfirhtsrit
era gjarnan íhaldssöm í eðli sínu, höfundar
þeirra draga það saman sem áður hefur verið
rannsakað, en eru ekki að segja neitt nýtt. Rit
Hobsbawms era undantekning frá þessu.
Þrátt fyrir þetta fjallar hann um flest það
sem lesendur búast við því að finna í yfirlitsrit-
um, þjóðfélags- og hagsaga era í íyrirrúmi og
áhersla er lögð á stéttahugtakið. Þá mætti
hugsa sér að ýmsir aðrir sagnfræðingar
myndu fjalla meira um lönd utan Evrópu en
Hobsbawm gerir. Þó er greinilegt að hann
fylgist vel með sagnfræðilegri umræðu og leit-
ar óvenju víða fanga, t.d. í sagnfræði frá þró-
unarlöndunum. Hann vitnar í rit á sex helstu
tungum Vestur-Evrópu og úr ýmsum áttum.
Val staðreynda kemur oft á óvart, Hobsbawm
skrifar ekki eintómar klisjur. Hitt er annað
mál að sökum þeirrar hylli sem bækur Hobs-
bawms hafa notið er hætt við að ýmis efnistök
í þeim verði að klisjum, því að þær hafa haft
mikil áhrif á það hvemig bæði sagnfræðingar
og leikmenn horfa á. En þar er ekki við Hobs-
bawm að sakast. Þrátt fyrir skýr markmið og
heildarsýn heldur hann fræðilegri fjarlægð á
viðfangsefnið og forðast ekki staðreyndir sem
ekki falla að kenningum.
Eins og í fyrri bókum sínum reynir Hobs-
bawm að finna megindrætti („hinar stóra lín-
ur“) í þróun samfélagsins og er býsna glögg-
skyggn á þá. Hann bendir t.d. á að meira sé
líkt en ólíkt í þjóðfélagsþróun í ríkjum sem
skipuðu sér í andstæðar fylkingar í kalda
stríðinu. Nývæðing samfélagsins og fólks-
flutningar úr sveitum í borgir einkenna sögu
20. aldar í öllum heimum. Hobsbawm er hins
vegar ekki síður lagið að draga fram hið ein-
staka sem mótvægi við almenna. Hann notar
gjarnan beinar tilvitnanir sem einkunnarorð
kafla (oft fleiri en eina) og velur þær af kost-
gæfni. Má benda á upphaf 1., 12., eða 18.
kafla sem dæmi.
Þrískipting „hinnar löngu 19.
aldar“ virðist mótuð af marx-
isma og framfaratrú. „Öld
öfganna" gengur hins vegar í
sveiflum. Hún er þó einnig þrí-
skipt, í „hörmungaskeiðið" (The
Age of Catastrophe), gullöldina
(„The Golden Age“) og skriðuna
(„The Landslide“). Hagvaxtar-
skeið síðari ára vantar í ritið,
sem er samið 1994. Mun ein-
hverjum finnast framtíðarsýn
hans dökk, en kannski er full
ástæða til að gleyma sér ekki í
þeim veltiáram sem nú standa
yfir. Einna mest nýjung felst í
því að kenna tímabilið
1947-1973 við „gullöldin“ en um leið birtist
þar sjónarhorn Evrópumannsins. Hugtakið
varð til á 8. áratugnum, þ.e. þegar gullöldin
var að renna sitt skeið á enda. Fyrir Banda-
ríkjamenn var hún bara framhald á „amer-
ísku öldinni". Hún einkenndi iðnríki hins kap-
ítalska heims meira en aðra heimshluta, en
hagur austurblokkarinnar fór einnig batn-
andi. Áhyggjur af umhverfisspjöllum urðu
ekki almennar fyrr en á þriðja tímabili aldar-
innar. Hugtakið „skriðan" vísar einkum til
efnahagshrans í Austur-Evrópu, en einnig til
almenns kreppuskeiðs á Vesturlöndum og
erfiðleika í efnahag og stjórnmálum þróunar-
landa. Hobsbawm gerir lítið úr uppgangi
Austur-Asíuríkja og bendir á smæð þeirra
sem einkum hafa notið hans.
ð sumu leyti er Öld öfganna ólík fyrri
yfirlitsbókum Hobsbawms. Að sumu
leyti er ritið sagnarit, því að höfundur
er að gera upp eigin samtíma og að
hluta til eigið líf, en þó eigi að síður á grund-
velli sagnfræðilegra vinnubragða. Öðru
hvora nýtir hann sér endurminningar sínar
til að gefa efninu persónulegan blæ, en í
sjálfu sér er það ekki frábragðið öðrum til-
raunum hans til að flétta saman hið einstaka
og almenna. Hobsbawm hefur aldrei dregið
dul á að hann nálgast efnið sem áhugamaður
um félagslegt réttlæti og kjör lítilmagnans og
þeir sem era að leita að lofsöngvum um „hinn
frjálsa markað“ finna þá ekki í þessu riti. Þá
er greinilegt að höfundur hefur takmarkaða
samúð með talsmönnum pólitískrar þjóðern-
ishyggju.
Ef litið er á bókina sem sagnarit hefur hún
þann kost að vera samin frá sjónarhóli þess
sem tapaði. T.d. telur Hobsbawm kröfuna um
félagslegt réttlæti hafa beðið hnekki við fall
Sovétríkjanna. Bestu sagnarit að fornu og
nýju hafa gjarnan verið rituð af þeim sem á
einhvern hátt urðu undir. Verk þeirra fá meiri
dýpt við að þeir þurfa að útskýra hvers vegna
þróunin varð önnur en sú sem þeir vonuðust
eftir. Þeir geta ekki gengið út frá því að allt sé
óhjákvæmileg þróun eða framfarir. Hug-
myndir Hobsbawms hafa verið í stöðugri end-
urskoðun síðan hann gerðist kommúnisti á
yngri áram og hann er ekki enn farinn að
staðna. En þrátt fyrir persónulega nálgun er
Hobsbawm ekki að skrifa sem „vitni“ og
sagnfræðingurinn ræður jafnan ferðinni.
Fagna ber því að jafn merk bók og Öld
öfganna hafi verið íslenskuð. Ekki er létt
verk að umrita enskan fræðitexta á íslensku,
en það hefur þó tekist að mestu leyti. Ein-
staka smáatriði mætti gagnrýna, en það
verður ekki gert hér.
Öld öfganna er góð bók og gagnleg fyrir
suma.
Sverrir Jakobsson
• Höfundur er sagnfræðingur.
Eric Hobsbawm