Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Blaðsíða 3
MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
Rómantikin
LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999 C 3
ímyndunar-
krafturinn
er frjáls
Bjami Thorarensen Tómas Sœmundsson Jónas Hallgrímsson
eftir ÞORI
ÓSKARSSON
UNDIR lok 18. aldar og í byrjun
hinnar 19. urðu svo gagngerar
breytingar á viðhorfum Evrópu-
manna til skáldskapar og fagur-
fræði að tala má um eiginlega bylt-
ingu. Öldum saman hafði skáldskapur verið
talinn ein grein mælskufræði, íþrótt sem
mætti læra með ástundun, en nú óx þeirri
skoðun fylgi að hann væri sérstök náðargáfa
skáldanna. Meginmarkmið þeirra var því
ekki lengur að fullkomna gamalkunnar bók-
menntagreinar, heldur að tjá einstæðar til-
finningar og frumlegar hugsýnir.
Þessi afstaða varð til þess að þoka til hliðar
aldagömlum hugmyndum um sígildan og
sammannlegan skáldskap, en ryðja þeirri
skoðun braut að sérhvert verk stæði í órofa
tengslum við samtíma sinn og umhverfi.
Jafnframt gjörbreyttust viðhorf fólks til list-
rænna dóma. Nú fullyrtu menn að bók-
menntasmekkurinn ætti hvorki að grundvall-
ast á algildri hefð né lærdómi, heldur á skáld-
skap snillinganna hverju sinni. Það ei'u þeir
sem setja listinni reglur, skrifaði þýski heim-
spekingurinn Kant.
essi listræna afstæðishyggja, sem
oft er kennd við rómantík, náði
einnig til Islands, þó vart fyrr en
komið var fram á fyrstu áratugi 19.
aldar. Hennar gætir t.d. víða í per-
sónulegum bréfum Bjarna Thoi’arensens sem
augljóslega hafði allt aðra sýn til bókmennta
og annarra lista en flesth' íslenskir samtíma-
menn hans. Að hans dómi voru þeir mennta-
menn sem mótuðu stefnu íslensks skáldskap-
ar fastir í löngu úreltri venju: „hlálegt er að
hlutaðeigendur hér ekkert Begreb hafa um
Skáldskaparins Veru og Eðli og alls ekki hafa
þai-í framgengið með Tíðinni“ (Ljóðmæli II,
322). Sama máli gegndi um höfundana sjálfa.
Ýmist legðu þeir stund á jarðbundnar og
óskáldlegar fræðslubókmenntir eða hefð-
bundinn rímnakveðskap sem einkenndist í
þokkabót af lágkúru og smekkleysu. Margir
þeirra væru að vísu ágætir versasmiðir, en
eiginleg skáld væru þeir ekki.
Sjálfur hefur Bjarni Thorarensen oft verið
talinn upphafsmaður rómantísks skáldskapar
í íslenskum bókmenntum, og víst er að sumir
af yngri samtímamönnum hans litu til hans
sem snillings og fyrirmyndar annarra skálda.
Árið 1846 líkti Grímur Thomsen honum við
mann sem heldur á ljósi í myrkri og lýsir öðr-
um leið, og fullyrti að hann væri „einn þeirra
risa í ríki skáldlistarinnar, sem ekki er til
neins fyrir smásmyglislega fagurfræði að
setja reglur: þeir höggva af sér öll bönd. Með
ofurmagni afburðamannsins gera þeir jafnvel
sérhvert reglubrot að fegurð og frumleika"
(Andvnri 1948, 84). Grímur dró ekki dul á að
oft væri þetta á kostnað þeirrar rökvísi,
heildar og formfágunar sem einkenndi klass-
ískan skáldskap, - og „miðlungsskáldin" yrðu
jafnan að taka tillit til vildu þau ekki vekja
óbeit lesenda. Bjarni væri hins vegar skáld
óhefts hugarflugs og tilfinningadýptar, og út
frá þeim forsendum bæri að meta skáldskap
hans.
Kvæði Bjarna hafa væntanlega ekki heldur
talist raunsæ eða hagnýt þegar þau voru
skoðuð með íslenskum búmannsaugum, enda
gaf skáldið ímyndunaraílinu gjarnan lausan
tauminn og skeiðaði út fyi'ir troðnar þjóð-
brauth' og grónar grundir, á slóðir sem flest-
um samtímamönnum hans stóð stuggur af.
Þaðan andaði bæði óhugnaði og nákulda, og
fegurðin var jafnan með annarlegu svipmóti,
fremur stórbrotin og ógnvekjandi en smá-
gerð og blíð. Bjarni hélt því enda fram að mat
á listrænni fegurð ætti ekki að byggja á hag-
nýtum skynsemissjónarmiðum. „Það er ekki
ætíð æsthetisk ljótt, sem getur gjört skaða -
sjórinn hefir mörgum sálgað og er þó hátign-
arleg höfuðskepna, eins og skruggur og eld-
ingar“, sagði hann (Ljóðmæli II, 127).
Athyglisvert er að íslensk skáld 19.
aldar virðast einkum hafa hrifist að
rómantískum kveðskap Bjarna á
æskuárum sínum. Þessi listastefna
hefur líka iðulega verið tengd
menningu æskunnar, t.d. hefur verið bent á
náinn skyldleika hennar við hippamenningu
og rokktónlist 20. aldar. Meðal ungskálda
sem fóru afar lofsamlegum orðum um Bjarna
í skrifum sínum frá 5. áratug 19. aldar má
nefna þá Grím Thomsen, Steingrím Thor-
steinsson og Gísla Brynjúlfsson. Gísli gekk
svo langt að segja Bjarna mesta skáld í
heimi, „því hið góða eftir hann er stórkost-
legra en nokkuð annað, og að enu lakara gef
eg ei gaum“. Þau orð sýna vel hve hrifningin
á hinu einstaka verki vó þungt þegar bók-
menntir voru metnar. Vegna eins snjalls
pennastriks fyrirgáfust margar syndir: „Hví-
líkt botnlaust djúp er ei slík sál! Eg verð vit-
laus, ef eg hugsa lengur um endaleysi henn-
ar“, andvarpaði Gísli við tilhugsunina (Dag-
bók, 96-7).
Þeh' Grímur og Steingrímur rökstuddu
hins vegar álit sitt á Bjarna með því að benda
á það hve vel skáldskapur hans samþýddist
íslensku þjóðerni. Að því leyti bæri hann t.d.
fullkomlega af skáldskap Jónasar Hallgríms-
sonar. Það mat er í góðu samræmi við þá út-
breiddu skoðun 19. aldar manna að skáld-
skapur eigi að bera ótvíræð þjóðareinkenni
en ekki vera sviplaus eftirlíking alþjóðlegra
bókmennta. Það eitt sker úr um hvort ritverk
verðskulda heitið „bókmenntir", sagði Grím-
ur Thomsen eitt sinn (Islenskar bókmenntir,
53).
Eftir því sem árum þeirra Gríms Thom-
sens og Steingríms Thorsteinssonar fjölgaði
og mesta æskufjörið þvarr hneigðust þeir
hins vegar æ meir að þeim hugmyndum sem
Jónas Hallgrímsson og félagar hans um
Fjölni héldu fram, en þær höfðu yfir sér mun
hófsamari blæ en sjónarmið Bjarna. Hér má
greina augljós áhrif frá þýsku skáldunum
Goethe og Schiller sem hófu klassíska fagur-
fræði til vegs og virðingar og lögðu mun
meiri áherslu á formfegurð, samræmi og fág-
un en þeir höfundar sem töldust til eiginlegra
rómantíkera. Vegna þessa hafa sumir ís-
lenskir fræðimenn líka kennt skáldskapar-
fræði Jónasar við klassisisma, og margir hafa
beinlínis dregið í efa tengsl hans við evrópska
rómantík.
Ef til vill fer þó best á því að líta á fagur-
fræði Fjölnismanna sem sams konar viðleitni
til að miðla málum milli klassískra og róman-
tíski’a hugmynda og einkenndi drjúgan hluta
evrópskra bókmennta þriðja og fjórða ára-
tugarins. Stundum hefur verið sagt að skáld
þessa tímabils hafi verið klassísk í viðhorfi
sínu til forms og stíls en rómantísk í hugsun
og sýn til veruleikans.
Listræn róttækni Fjölnismanna verður
þó ekki dregin í efa. Tómas Sæ-
mundsson sló því t.d. fram í Ferðabók
sinni, sem skrifuð var á árunum 1834-
35, að raunverulegir snilldarmenn
væru alls óþekktir á Islandi: „hafa menn slíka
hjá oss varla heyrt á nafn nefnda“ (329). I vit-
und hans var hefðbundin íslensk list eins
konar íþrótt eða handverk; unnin af hugsun-
arlitlum vana og mótuð af notagildi verksins í
daglegri önn eða þeim tilgangi að fræða,
gleðja og hrífa almenning. Líkt og Kant lagði
Tómas hins vegar höfuðáherslu á andagift
snilldannannsins, að öll eiginleg list væri
„sjálfráður leikur ímyndunai’kraftarins, hún
er frjáls, fylgir þeim lögum sem hún sjálf gef-
ur“ (333).
Ef til vill eru þessi orð fyrsta yfirlýsing ís-
lendings um að listin eigi að vera sjálfri sér
nóg. Hún eigi ekki að þjóna öðrum tilgangi en
þeim sem hún sjálf ákvarðar, og á sama hátt
eigi mat okkar á henni að grundvallast á
hennar eigin ágæti. Hún „þóknast alleina
sjálfrar sín vegna, hún hefir verð í sjálfri sér“
(333). Andstætt upplýsingarmönnum lagði
Tómas einnig áherslu á að það væri grund-
vallarmunur á skáldskap og fræðslubók-
menntum, svo sem heimspeki: „Skáldskapur-
inn er hjartans mál. Það er fullt af tilfinnun-
um, oft óljóst. Sá sem fer að verða heimspek-
ingur hættir að vera skáld. Hann vill vita
grundvöll fyrir öllu og talar aldrei eftir tóm-
um innblæstri“ (139).
I þessum orðum birtast rómantísk skáld-
skaparfræði aldarinnar í öllu sínu veldi, og
það er óneitanlega langur vegur frá þeim til
þeii'ra ummæla 18. aldar mannsins Eggerts
Ólafssonar að skáld og mælskumenn hafi í
raun og veru eitt og sama markmið, að vinna
lesendur á sitt mál: „Skáldskaparkonstin er
ei annað enn sú efsta trappa mælskukonstar-
innar, og tilgángr og nytsemi skálda og
mælindismanna á að vera allr hinn sami, sem
sé: að hræra mannlig hjörtu og draga þau til
samsýnis sér“ (Kvæði, 2). Af skrifum Egg-
erts má einnig ráða að hann hefur metið
ágæti skáldverka í ljósi þess hversu dyggi-
lega þau fylgdu reglum mælskufræðinnar og
hvort þau náðu eyrum lesendanna.
Þó að Tómas Sæmundsson liti svo á að
listin hlýddi þeim lögum sem hún sjálf setur
var hann einnig undir áhrifum þeirrar ný-
klassísku fagurfræði sem runnin var frá
Goethe og Schiller og átti marga fulltrúa í
norrænum bókmenntum samtímans. Að
hans áliti skipti formsköpunin eða efnismeð-
ferðin sem slík því miklu máli. Það er ekki
sama hvernig maður vinnur hlutina, sagði
hann, hvorki þá sem eiga að stuðla að list-
rænni nautn né hina sem hafðir eru til
hversdagslegra nota: „Sé hin útvortis lögun
ekki samkvæm fegurðarinnar kröfum, getur
maður ei verið ánægður jafnvel með hið nyt-
samligasta, hið bezta verk“ (331). Þetta vita
allar siðaðar þjóðir, hélt hann áfram, og því
leggja þær jafnan mikla rækt við listræna
sköpun. Sem bh'tingarform „hugsjónligrar
fegurðarmyndar" hefur listin nefnilega aug-
ljóst uppeldis- og notagildi: „við hennar hlið
getur enginn rustaskapur og hráleikur lengi
staðizt". Eitt augljósasta markmið Tómasar
og félaga hans um tímaritið Fjölni var
einmitt fagurfræðilegt uppeldi íslensku
þjóðarinnar, „að vekja fegurðartilfinníng-
una, sem sumum þykir vera heldur dauf hjá
okkur Íslendíngum“ (1,12).
Víða í Fjölni var farið afar hörðum
orðum um fegurðarskyn íslendinga
og dóma þeirra um bókmenntir. í
fyrsta árgangi var t.d. birt ritgerð
eftir danska guðfræðinginn Ludvig
Chr. Múller, þar sem m.a. var sagt: „Það sem
er skjaldgæfast á íslandi er fegurðartil-
finníng og skáld-andi. Vísur þeirra eru dýrt
kveðnar, og með mikilli kunnáttu, enn
öldúngis andalausar" (I, 37). Á öðrum stað
komust útgefendur sjálfir svo að orði: „menn
eru ekkji nógu rúmskjignir í skáldskap, og
miða dóma sína í þessu efni við rímur, og
annan leírburð, sem búinn er að aflaga til-
finníngar þeirra og álit á eðli hins rjetta
skáldskapar" (IV, 9).
Hér sem víða sést að útgefendur Fjölnis
hafa talið hefðbundinn íslenskan skáldskap
til lítillar eftirbreytni, og ljóst er að þeir sóttu
fyrirmyndir sínar mjög til erlendra samtíma-
bókmennta. SjálfLr töldu þeir sig líka bera þó
nokkurt skynbragð á það í hverju fegurð og
snilld alls skáldskapar væri fólgin, og þeir
hikuðu hvorki við að fræða menn né segja
þeim til syndanna. Þekktasta dæmi slíks er
ritdómur Jónasar Hallgrímssonar um rímna-
kveðskap Sigurðar Breiðfjörðs, en þar stað-
hæfði Jónas m.a. að rímnaskáldskapurinn
hefði stuðlað að því að „eiða og spilla til-
finníngunni á því, sem fagurt er og skáldlegt
og sómh' sjer vel í góðum kveðskap“ (III, 18).
Því skyldi þessi skáldskapur upprættur með
öllu.
Gagnrýni Jónasar gi-undvallaðist í stórum
dráttum á þeim atriðum sem Tómas Sæ-
mundsson hafði rætt um í Ferðabók sinni.
Hann lagði áherslu bæði á sjálfstæði skáld-
skaparins gagnvart hugsanlegum fyrirmynd-
um, hvort heldur sögunni sem ort var út af
eða bókmenntahefðinni sem slíkri, og mikil-
vægi þess að skáldið notaði ímyndunaraflið
við að gæða yrkisefnið skáldlegum eiginleik-
um. En um leið gerði hann kröfu um að form-
gerð skáldskaparins væri fullkomin, að málið
væri í senn skýrt, merkingarfullt og fagurt
og félli vel að hugmyndunum sem ort er um.
Eins og Svava Jakobsdóttir bendir á í nýju
greinasafni sínu, Skyggnst á bak við ský, má
færa að því gild rök að mörgum kvæða
Jónasar' sé „gagngert ætlað það hlutverk að
vera skáldskaparfræði fyrir nýjan tíma“ (9).
Þetta á ekki síst við um kvæðið „Móðurást“,
sem ásamt nokki'um skýringarorðum Jónas-
ar var eins konar svar við þýddu kvæði eftir
Árna Helgason stiftprófast, viðleitni til að
benda á hvernig þýðandinn hefði átt að með-
höndla efnivið sinn og hvað hann hefði átt að
forðast, svo að hann styggði ekki fegurðartil-
finningu lesendanna. í kvæði sínu sneiddi
Jónas algerlega hjá þeim atriðum í þýðingu
Árna sem honum þótti til lýta, einkum þeim
sem honum fannst draga úr mannlegri tign
og fegurð förukonunnar sem ort var um, en
bætti við mörgum nýjum og skáldlegri. Jafn-
framt valdi Jónas kvæðinu nýjan bragarhátt,
sem hann þekkti reyndar bæði frá þýska
skáldinu Schiller og Bjama Thorarensen.
Hér var því lögð megináhersla á að skapa
fullkomið verk, en algjörlega horft framhjá
því hvort það samrýmdist veruleikanum eða
þeim frumtexta sem það byggði á. Listin
skyldi vera frjáls.
Ekki verður sagt að skáldskaparhugmynd-
h' Jónasar Hallgrímssonai' hafi átt upp á pall-
borð allra lesenda Fjölnis, enda einkenndist
málflutningur hans bæði af óbilgirni og dóm-
hörku. Ýmsir risu því til andófs. Þar á meðal
var fyrrum kennari Jónasar frá Bessastöðum,
Björn Gunnlaugsson, sem komst m.a. svo að
orði í óprentaðri ritgerð um kvæði og skrif
Jónasar: „Hér frádæmir hann öllum þeim alla
fegurðartilfinníngu sem ekki hafa hana uppá
sama máta sem hann; hann álítur sína fegurð-
artilfinníngu fyrir þá einu réttu.“ Sjálfur taldi
Björn að skáld ættu að ástunda sannleikann,
því hann „fær ætíð betur á mann heldur en
hitt sem maður veit að er Diktur". I framhaldi
af því gagnrýndi hann Jónas bæði fyrir að
hafa dregið kraft úr hinni upphaflegu sögu
með efnisbreytingum sínum og fyrir að þykja
svo mikil skömm að fátæktinni að hann þyldi
ekki að um hana sé talað í skáldskap.
Trúlega hafa margir þætth' í röksemda-
færslu Björns höfðað meh’ til íslensks al-
mennings en hugmyndir Fjölnismanna um
eðli og einkenni góðs skáldskapar. Skáld-
skaparfræði þeii-ra varð hins vegar með tím-
anum megingrundvöllur Islendinga fyrir fag-
urfræðilega dóma sína, og það má færa að því
góð og gild rök að hún lifi enn góðu lífi í ís-
lenskri menningu. Að þvl leyti má segja að
19. öldin sé upphafsskeið íslenskra nútíma-
bókmennta.
Rit sem vitnað er í:
Bjarni Thorarensen. Ljóðmæli I-II. Kaupmanna-
höfn 1935.
Björn Gunnlaugsson. „Um Grickinn íFjölni", Lbs.
2009, 4to.
Eggert Ólafsson. Kvæði. Kaupmannahöfn 1832.
Fjölnir I-IX. Kaupmannahöfn 1835-1847.
Gísli Brynjúlfsson. DagbókíHöfn. Reykjavík 1952.
Grímur Thomsen. „Um Bjarna Thorarensen“, And-
vari 1948.
Grímur Thomsen. Islenzkar bókmenntir og heims-
skoðun. Reykjavík 1975.
Svava Jakobsdóttir. Skyggnst á bak við ský.
Reykjavik 1999.
Tómas Sæmundsson. Ferðabók. Reykjavík 1947.
• Höfundur er bókmenntafrœðingur