Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Síða 5

+
4
C LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999
Arþúsundaskiptin
MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
Arþúsundaskiptin
LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999 C
Verður ísland
líka útópía á
21. öldinni?
eftir SUMARLIÐA
ÍSLEIFSSON
NSKI16. aldar heimspekingurinn Thomas
Moore er þekktastur fyrir bók sína Utópía.
Þar lýsir hann fyrirmyndarsamfélagi, sam-
félagi sem á sér ekki tiivist, enda merkir
útópía staðleysa. Hugmyndir sínar byggði
hann að nokkru leyti á ritum gríska heim-
spekingsins Platóns.
í tímans rás hafa orðið til margs konar hugmyndir
um fyrirmyndarsamfélög, draumsýnir sem unnt var
að leita til í hrjáðum hversdagsleikanum; slíkar frá-
sagnir má rekja aftur í gráa forneskju. Þessar hug-
myndir eru auðvitað fjölbreyttar og taka á sig marg-
víslegar myndir. Fræðimenn hafa þó gert tilraun til
þess að skilgreina hinar helstu þeirra.
I fyrsta lagi má nefna ofgnóttarsamfélagið (cocka-
ygne) þar sem lífsins gæði eru óþrjótandi. Ofgnótt
matar og drykkjar sem ekkert þarf að hafa fyrir að
afla og loftslagið milt árið um kring. Auglýsingaver-
öld samtímans, t.d. happdrættisauglýsingar, sýna oft
vel kjarna þessara hugmynda. - í fyrirmyndarsamfé-
laginu Arkadíu una allir glaðir við sitt og gera ekki
meiri kröfur en þær sem náttúran býður upp á. - I
þúsundáraríkinu eru menn til fyrirmyndar í siðferði-
legum efnum; þessi hugmynd er raunar náskyld
klausturhugmyndinni, enda áttu klaustrin að vera
fyrirmyndarsamfélög í siðferðilegum efnum, sjálfu
sér næg þar sem allir hlýða ábótanum. - Gullöldin
sækir fyrirmyndir til hetjualdar Grikkja eins og hún
birtist meðal annars í ritum Hómers þar sem hetju-
lund og æðruleysi skipta höfuðmáli. - Loks má nefna
grísku borgríkin; Sparta og Aþena urðu útópískar
fyrirmyndir þar sem líkamlegt og andlegt atgervi var
í öndvegi. - Þess má geta að hugmyndir um fyrir-
myndarsamfélög birtast einatt í þjóðsögum og sögn-
um, ekki síst um álfa og huldufólk, eins og mörg dæmi
eru um hér á landi. Anti-útópían er hin hlið þessa
máls. í slíkum lýsingum er dregin upp neikvæð sam-
félagsmynd, jafnvel martröð, hugsuð til viðvörunar
samtímamönnum. Bók Georges Orwells, 1984, er
þekktasta dæmi þessa. En lýsingar í þessum anda má
einnig sjá í mörgum eldri samfélagslýsingum, ekki
síst ferðalýsingum. - í raun eru þessar frásagnir eins
konar spegill fyrir samtímamenn, mynd sem til þess
er ætluð annars vegar að viðhalda og lofa ríkjandi
ástand en hins vegar hugsuð sem samfélagsgagnrýni.
Allt frá því útlendir menn fóru að lýsa Islandi og
íslendingum hafa útópískar hugmyndir af ýmsu tagi
sett svip sinn á frásagnir þeirra. Hvers vegna? Skýr-
ingin er ekki síst sú að landið er fjarlæg eyja og allt
frá því í fornöld hafa eyjar heillað fólk í hinum vest-
ræna heimi. Þeir sem létu sig dreyma um annars
konar samfélög en sitt eigið létu hugsýnirnar rætast
á fjarlægri eyju í eigin hugarheimi.
Iaugum Adams frá Brimum, sem skrifaði um ís-
lendinga á ofanverðri 11. öld, eru landsmenn
nánast heilög þjóð sem hefur hófsemd í öndvegi
og lifir á því sem náttúran hefur upp á að bjóða
en krefst einskis annars. Allt eiga landsmenn
saman að sögn Adams og gildir einu hvort um
er að ræða aðkomna eða heimamenn. Biskup sinn
virða þeir sem konung og fara í öllu að hans orðum.
Því geti Islendingar með gleði sagt með postulanum:
þegar við höfum fæði og klæði látum við okkur það
nægja. Lífi landsmanna, eins og Adam fjallar um
það, svipar mest til lífshátta í Arkadíu eins og Grikk-
ir lýstu því til forna eða fjarlægra sagnaþjóða, nafn-
kunnastar þeirra voru svokallaðir Hyperborear, enda
hafði Adam frá Brimum fremur í huga forngrískar
sagnir af slíku fólki en íslenskan veruleika.
Adam frá Brimum er ekki að lýsa íslensku samfé-
lagi; hann er að lýsa útópíu, enda er óhætt að slá því
föstu að mannkærleikur Islendinga er orðum aukinn
og kommúnískt samfélag var ekki við lýði á íslandi á
12. öld. Hann dregur upp útlínur fyrirmyndarsamfé-
lags, arkadíu í norðrinu. Lýsingin á þó einnig margt
skylt við hugmyndir um klausturlífið þar sem allir
hlýða ábótanum og láta sér vel líka einfaldleikann.
Frásögn Saxa hins málspaka (Saxo grammaticus) af
Islendingum á 12. öld hefur einnig til að bera útópísk
einkenni. Segir hann það vera ástríðu þeirra að þekkja
og afla upplýsinga um hvað aðrar þjóðir hafist að og
koma þeim fróðleik til komandi kynslóða. Þyki Islend-
ingum síst minna um vert að greina frá dáðum ann-
arra en að drýgja slíkar dáðir sjálfir. Að hans mati eru
iðjusemi, hófsemi og lærdómur einkennandi fyrir líf
þeirra. Saxi bregður hér upp mynd af fyrirmyndar-
samfélagi, klausturlífi heillar þjóðar á einangraðri
eyju. Reglubræður og -systur helga sig andlegu lífi og
afneita heimsins gæðum.
Jákvæður andi er ríkjandi í garð Islendinga í frá-
sögnum þeirra Adams og Saxa en ýmis dæmi eru
einnig til um neikvæðar, anti-útópískar lýsingar á
landsmönnum og Islandi á miðöldum. - Þannig má
rekja elstu lýsingar á Islandi sem kvalastað, þar sem
helvíti eða hreinsunareld sé að finna, til hámiðalda og
sumir höfundar, til dæmis munkurinn Pictaviensis á
12. öld, greina frá því að vart sé vitað hvort á eynni búi
menn eða skrímsli, eða jafnvel einfætlingar.
Ilandfræðiritum fram á 19. öld er stundum fjallað
um ísland sem hina góðu eyju og eyjarskeggjum
lýst sem heilbrigðu, vingjamlegu og hlýlegu
fólki sem lifi á því sem náttúran hefur upp á að
bjóða eins og á gullöldinni. Nái þeir háum aldri,
verði oft yfir hundrað ára, jafnvel mörg hundruð
ára, og það án þess að nota nokkur læknislyf. Stund-
um er landinu lýst sem útópískri sælueyju, til dæmis
er vinsælt að rekja þá sögu að svo góðir hagar séu á
íslandi að stugga verði við búfénaði svo að hann
sprengi sig ekki úr ofáti. Mjólkin er sögð streyma úr
kúnum og sökum skorts á ílátum séu vandræði að
geyma smjörið.
Á tímabilinu frá því um 1600 og fram um 1800 var
þó algengara að lýsa íslandi sem hinni illu eyju: land-
ið er að stærstum hluta eyðimörk að sögn, klettar og
gróðurlaus fjöll; norðanvindar blása þar stöðugt, auk
þess sem ís er umhverfis landið meginhluta ársins. -
Ógnir eldsins eru vinsælar og talið að þar sé fangelsi
óhreinna anda. Sjáist andar hinna dauðu oft í mikilli
gjá á íslandi og töldu sumir að þar væru á ferð út-
sendarar djöfulsins. Má raunar segja að oft væri
fjallað um Island sem eyju dauðans. Ymsir höfundar
staðhæfðu að íslendingar væru vart mennskir eða
jafnvel dvergvaxnir. Ekki litu þeir við venjulegum
mat en þætti refa-, úlfa- og bjamarkjöt lostæti og þá
helst úldið kjöt, iðandi af ormum; jafnvel sæist til Is-
lendinga taka af sér skóna og éta þá líkt og þeir væru
pönnukökur eins og danski leikritahöfundurinn og
sagnfræðingurinn Ludvig Holberg kvaðst hafa heyrt
getið um snemma á 18. öld. Sumir nefndu að bæði
fólk og fénaður æti þurrkaðan og malaðan fisk. Og
ekki væri nóg með að fólk og skepnur ætu hið sama
heldur deildu menn og dýr einnig húsaskjóli. Fullyrt
var að á íslandi byggju menn, svín, sauðfé og hundar
undir sama þaki; slíkt fólk gat ekki hafa kynnst sið-
menningu og líktist í raun meira dýrum en mönnum.
Þá var einnig staðhæft að landsmenn væru afar fá-
vísir og hjátrúarfullir og hreyktu sér mjög af styrk
sínum.
Asíðari hluta 19. aldar og fyrstu áratugum
hinnar 20. varð ísland eiginlegur vett-
vangur útópíu og þá undir nafninu Thule;
sem kunnugt er er Thule heiti á eyju sem
gríski sæfarinn Pýþeas fann lengst í
norðri á fjórðu öld fyrir Krist og hafa
sumir talið að hann hafi fundið Island. - Þýskir
germanistar og þjóðemissinnar, svo og kollegar
þeirra í Englandi staðhæfðu að ísland og íslensk
miðaldamenning hefði sömu þýðingu fyrir þá og
Aþena og forngrísk menning annars vegar og Róm
og latnesk menning hins vegar hefði fyrir Suður-Evr-
ópu. Þeir töldu að íslenskt miðaldasamfélag stæði há-
menningarsamfélögum fornaldar við Miðjarðarhaf
fyllilega á sporði. Island væri því í raun heilagt öllum
af germönskum upprana, það væri Hellas Norðurs-
ins, eins og þýski fræðimaðurinn Julia Zernack hefur
m.a. bent á í bók sinni, Geschichten aus Thule. Is-
lendingasögur in Úbersetzungen deutscher German-
isten og kom út í Berlín 1994. Menningararfurinn
hefði auk þess varðveist vel á Islandi, tungumálið
hefði verið óbreytt í 1000 ár og hið sama mætti segja
um marga forna siði og venjur; af slíku gætu Grikkir
og ítalir ekki státað.
Þessi útópía var í stuttu máli orðuð svo: Islenska
miðaldaþjóðfélagið var samfélag þar sem hinn jarð-
bundni bóndi var undirstaðan. Hann var allt í senn,
bardagamaður og sæfari, hraustur og hugdjarfur,
stoltur og stríðsfús, líkt og germanir í lýsingu
Tacitusar eða þá Spartverjar hinir fornu. En jafn-
framt var staðhæft að þessir frjálsu bændur hefðu
byggt upp hámenningarsamfélag á sviði stjórnsýslu
og lista, samfélag sem hefði staðið öðram framar á
miðöldum og gat orðið samtímanum fyrirmynd. -
Þetta er í stuttu máli hin íslenska útópía eða Thule
sem öðlaðist svo miklar vinsældir, einkum í Þýska-
landi, á-19. og fyrri hluta 20. aldar, eins konar sam-
bland hugmynda um Aþenu og Spörtu, þar sem sam-
an fór hámenning og líkamlegt atgervi.
En hvers vegna var búin til útópía úr Islandi, þessu
fjarlæga jaðarsvæði sem fáir höfðu hirt um að gera að
umtalsefni íyrir lok 18. aldar. Skýringuna er að finna í
blómstrandi þjóðernishyggju þessa tíma. Þjóðernis-
sinnar um alla Evrópu leituðu örvæntingarfullir upp-
rana síns og hinnar einu, sönnu menningar þjóðar
sinnar. Á íslandi miðalda töldu þýskir þjóðemissinnar
sig hafa fundið menningu sem væri óspillt af grískum,
rómverskum og kristnum áhrifum, sanna germanska
menningu sem sýndi vel einkenni og eftirsóknarverð
gildi hins germanska kynstofns, þama var hún niður-
soðin og ekki annað en að opna dósina. Og það gerðu
þeir. Islendingasögumar voru gefnar út í Þýskalandi á
áranum 1911-1930 undir heitinu „Sammlung Thule“.
Þær urðu eftirlæti þjóðernissósíalista og verður sú
samfylgd ekki rakin frekar hér.
íslenska útópían, Thule, leið undir lok með síðari
heimsstyrjöld, varð Anti-Thule; enn era reyndar til
hópar nýnasista sem hampa Thule-ímyndinni. í
Þýskalandi, Bretlandi og víðar nutu norræn goða-
fræði, miðaldabókmenntir og hetjur norrænar lítillar
hylli eftir stnðið og þarf víst engan að undra.
Eftir síðari heimsstyijöld féll gengi íslands
stórlega í menningarlegu tilliti. Landið
varð á ný jaðarsvæði menningarlega eins
og það hafði verið fram á 19. öld en ekki
hin „germanska móðir“ eins og algeng við-
horf til landsins gáfu til kynna um skeið; á
þetta hefur Julia Zernach m.a. bent á í áðurgreindri
bók sinni.
I stað Thule-útópíunnar birtust nú aðrar útópískar
hugmyndir - og líka anti-útópískar - um Island.
Anti-útópían hefur ekki síst komið fram í umfjöllun-
um um drykkjuskap Islendinga, þar birtist villi-
mennska landsmanna skýrt. Slíkar lýsingar era
mýmargar í ferðasögum og öðrum umfjöllunum um
landið á 18. og 19. öld og svipaðar frásagnir birtast
enn þann dag í dag; ein slík birtist í Morgunblaðinu
sumarið 1996. Þar sagði m.a. „Ég kom rétt fyrir
verslunarmannahelgina og fór beint norður. Drykkj-
an á Akureyri þá helgi gerði mig undrandi og dapra.
Þar vora dauðadrakkin börn og gamalmenni og allt
þar á milli. Þetta var ógeðslegt - ég [hef] séð þessa
drykkju hvar sem ég fer, í bæjum og borgum og hér í
Reykjavík er ótrúlegt um að litast um helgar." (Mbl.
13. október‘96.)
Utópísk viðhorf til Islands á síðari hluta 20. aldar
era stundum í ætt við hugmyndir um Noble savage,
eins og algengt var fyrir miðja 19. öld. Er þá m.a.
lögð áhersla á hversu mikil náttúrabörn Islendingar
séu, auk þess forlagatrúai' og dulrænir í hugsun eins
og aðrir „göfugir villimenn". „Það virðast allir trúa
því að til séu draugar og álfar. Það er eins og ykkur
þyki það eðlilegt", sagði m.a. í viðtali við tékkneska
stúlku í Morgunblaðinu árið 1996. (Mbl. 13. okt. ‘96.)
Liborio Termine, prófessor í Torino á Ítalíu, stað-
Hyperborear samkvœmt hugmyndum Olafs Rudbeck í bókinni Atlantica undir lok 17. aldar; ekki þarf að
hajfa annaðfyrir lífinu en að beygja sig niður eftir fœðu sinni. Sá sem fékk ofmikið losaði sig einfallega við
það aftur, eins og skýrt sést hjá þeim sem situr á hækjum sínum neðst til vinstri. Samkvæmt sumum kortum
og landfrœðiritum á 16. öld bjuggu Hyþerborear á eyju skammt frá Norðurpólnum.
hæfði að ísland væri laust við lesti Evrópu. „Þið getið
horft á úr fjarlægð án þess að láta framleiðslukerfið
keyra yfir ykkur. Hér er varan bara vara, en hjá okk-
ur er varan vitund mannsins, hans leið til að vera. Og
það er firrtur veruleiki. - Við höfum farið í gegnum
hakkavél iðnaðarins en ekki þið, þess vegna er rót-
tækur munur á okkar aðstæðum og ykkar.“ (DV 4.
september 1997.)
Algengt er einnig að draga fram hina „aþensku"
ímynd um hámenningu sem vart á sinn líka. Það var
til dæmis gert í Times 8. október 1996. Þar sagði m.a.
að hvergi í heiminum væri hærra hlutfall læsis og
ótrúlegur fjöldi bóka gefinn út árlega. Þá væra í
landinu synfóníuhljómsveit, ópera, ballett og fjórar
sjónvarpsstöðvar. I Times er auk þess nefnt að land-
ið sé á mörkum hins byggilega og því aðdáunarvert
að þar búi fólk við menningu og góð lífskjör. (Hér eft-
ir Mbl. 16. okt 1996.) - Umfjöllun Times um ísland
Islendingar í skauti náttúrunnar eins og algengt var
að sýna þá undir lok 18. aldar. Þeir lifa í hófsemd
og láta sér einfaldleikann vel líka. Úr bók Johns
Truslers, The Habitable World Described, frá 1788.
má bera saman við frásagnir þeirra Adams frá Brim-
um og Saxa hins málspaka, sem fyrr er getið, enda
eiga þær margt sameiginlegt. í þeim öllum er lýst
fyrirmyndarsamfélögum þar sem andlegt atgervi er í
fyrirrúmi.
Allt frá því á 19. öld hafa forystumenn þjóð-
arinnar í stjómmálum og menningarmál-
um unnið ötullega að því að gera hug-
mýndina um gullöld íslendinga, hetjuöld-
ina, að hinni einu, sönnu mynd af fortíð
þjóðarinnar. í Stafrófskveri Valdimars
Ásmundssonar sem út kom árið 1886 sagði m.a.: „Is-
lendingar era að mestu leyti komnir af Norðmönnum,
sem bjuggu í Noregi; þeir vóra hreystimenn miklir,
og herjuðu víða meðal annarra þjóða, einkum á sjó og
með ströndum fram - Forfeður vorir flýðu hingað til
Islands fyrir ofríki Noregskonunga og námu hjer
land. Þeir settu hjer þjóðstjórn í landi, sem stóð um
fjögur hundrað ára. Var Island þá ríki út af fyrir sig
og að mörgu leyti í miklum blóma.“
Framtíðin fólst í að endurskapa þessa fortíð, að
minnsta kosti vissa þætti hennar. Þessi ímynd féll vel
að útópíunni um Thule sem fyrr er getið, aðeins er
blæbrigðamunur á þessu tvennu, enda af sömu rótum
rannin. Auk þess fylgdust íslendingar vel með skrif-
um erlendra manna um sjálfa sig og tileinkuðu sér
þau viðhorf, væra þau í þessum anda og lofsamleg.
Og höfundinum var hrósað. Væra þau miður hagfelld
Islendingum var höfundinum útúðað og gerð grein
fyrir hversu hrapallega hann færi villur vega.
Nú undir aldamótin 2000 birtist þessi sama ímynd
enn í ræðuhöldum forystumanna þjóðarinnar: ís-
lenska þjóðveldið bar af öðram samfélögum; þar vora
skrifaðar bókmenntir sem tóku öllum öðram fram;
forfeður vorir voru manna vopnfærastir og betur
ættaðir. Svo komust þeir auðvitað á undan öllum öðr-
um til Ameríku og fyrsta evrópska barnið sem þar
fæddist var íslenskt! í framhaldi þessa er staðhæft
að Alþingi sem komið var á fót um 930 sé enn starf-
andi, tungumálið er óbreytt og menningararfur mið-
alda hefur heldur betur skilað sér svo sem auðsætt er
á því að fæstar þjóðir komast með tærnar þar sem
Islendingar hafa hælana, að minnsta kosti þegar bók-
menntir og listir era annars vegar. Hér á landi er því
úrvalsþjóð eins og allt annað hérlendis, hreina vatnið,
hreini fiskurinn, hreina sauðkindin og hreina orkan.
Með öðram orðum: hér á landi hefur ekki farið
fram uppgjör við útópíuna um Thule. Gamalli glans-
mynd er enn haldið á lofti, eins og danski blaðamað-
urinn Ulrik Hoy benti á í grein um land og þjóð í
Weekendavisen í tilefni af hálfrar aldar afmæli lýð-
veldisins árið 1994. (Morgunblaðið 4. júní 1994,
Weekendavisen 27. maí - 2. júni 1994.) Er ekki orðið
tímabært að leggja glansmyndina til hliðar? Thule-
útópían heyrir sögunni til. Það þýðir þó ekki að jað-
arsvæðið Island hafi ekki upp á margt að bjóða, það
hefur það vissulega.
Island er kjörinn vettvangur fyrir útópískar hug-
myndir: landið er fjarlæg eyja, náttúrufyrirbæri era
sérstæð og menning þróttmikil; umheimurinn vill að
Island sé útópía. - Islendingar geta haft áhrif á
hvernig sú mynd lítur út og hvort úr verður útópía
eða jafnvel anti-útópía, með stefnu sinni og fram-
göngu, t.d. í umhverfismálum, menntamálum og jafn-
réttismálum.
• Höfundur er sjáljstætt starfandi
sagnfrœðingur og rithöfundur.
Trúarljóð
á þúsaldar
mótum
Sagan endurtekur sig
eftir ANDRA
SNÆ MAGNASON
AÐ er ekki líklegt
að mörg innblásin
trúarljóð hafi verið
ort þegar kristni var
lögtekin á Þingvöll-
um árið 1000. Skáldin hafa
væntanlega átt í hinum mestu
vandræðum með að yrkja um
Krist vegna þess að hin nýja
trú kippti grundvellinum und-
an ljóðahefðinni. Dróttkvæða
hefðin stóð nánast berstrípuð
eftir trúskiptin. Gamla skálda-
málið sem var undirlagt af
heiðnum heitum, kenningum
og goðsögnum var úrelt.
Hvernig átti skáld að nota
gjöf Óðins eða Kvasis dreyra
til að lofa Hvítakrist? Tungu-
málið var ónýtt og táknheim-
urinn hraninn og skáldin
þurftu að finna sér nýtt
tungumál til að tjá trú sína í
ljóði. Menn bjuggu til nýjar
kenningar eins og himnasmið-
ur, yfirbjóðandi engla, skapari
jarðar. Það gekk ekki að
blanda þessum heimsmyndum
saman, jörðin var brúður Óð-
ins og móðir Þórs. Augljós-
lega var ekki hægt að tala um
Guð sem skapara Óðins brúð-
ar.
í fyi'stu var Kristsmyndin
vissulega nokkuð bjöguð, hon-
um var lýst sem sigursælum
herkonungi enda hefur for-
feðrum okkar varla þótt mikið
koma til manns sem réttir
fram hina kinnina og fórnaði
að lokum sjálfum sér í stað
þess að berjast hetjulega. En
hjálp var í vændum. Sunnan
úr álfu bárust haugar af trú-
arlegum ljóðum og kristileg-
um ritum þar sem skáldin
gátu sótt fyrirmyndir og inn-
blástur. Tungumálið auðgaðist
af nýjum orðum sem fylltu
skarðið sem heiðnu kenning-
arnar skildu eftir sig: kross,
synd, samviska, náð, helvíti.
Þegar sögurnar, orðin og
táknheimurinn var allur kom-
inn í höfn áttu skáldin ekki í
vandræðum með að yrkja.
Fram á 20. öld má segja að
nálega hvert einasta stórskáld
íslendinga hafi ort innblásin
trúarljóð. Það er eins og efinn
hafi ekki hvarflað að neinum.
Jóhannes úr Kötlum orti
barnslega einlæg Ijóð í sinni
fyrstu bók árið 1926:
BMða Jesúbarn!
Beint í ríki þitt
láttu lýsa mér
litla kertið mitt!
„Nóttin helga“ heitir þetta
ljóð. Árið 1939 kemur út bókin
Hart er í heimi, dekkri jóla-
mynd er í ljóðinu „Biðjið og
yður mun veitast“. Barn biður
Jesú um kóngakerti til að lýsa
upp nóttina og bíður við glugg-
ann eftir engli:
Og síðan einhver hulin hönd
með hrjúfum pensli dró
á döggvað glerið gaddað blóm
í grimmúðlegri ró.
Jóhannes vai'ð einna íyrstur
til að brjóta af sér hlekki ríms-
ins og það er eins og menn hafi
brotið af sér Guð í leiðinni. Það
má segja að nútímaljóðið hafi
strax orðið form efa, spurnar
eða tómhyggju. Holur rómur
svarai' í ljóði Steins Steinars:
Ekkert, ekkert. Hannes Pét-
ursson yrkir í Söngvum til
jarðarinnar: „Handan við lífið
bíður ekkert, ekkert.“ Hall-
dóra B. Björnsson birtir
„Órímað ljóð“ árið 1949:
í köldu myrkri jarðarinnar
endar ferð vor
og vér vitum ekki lengur
að þessi ferð var farin.
Ef örlaði á vissu var það
frekar vissa um að ekkert biði
okkar eftir dauðann. Ef maður
■ skoðar nútímaljóðlist á íslandi
síðustu 50 ár er ekki hægt að
finna dæmi um mörg trúarleg
kristin ljóð og engin þeirra
komast nálægt þeirri sannfær-
ingu sem einkenndi ljóðlist ís-
lands í þúsund ár.
Það má því segja að skáld
sem ætlar sér að yrkja trúar-
leg nútímaljóð í upphafi 21.
aldarinnar standi í svipuðum
sporum og þau sem reyndu
fyrst að yrkja um Guð á ís- >
lensku. Álveg eins og forn-
skáldið yrkir í framhaldi af
sterkri hefð, þá yrkir nútíma-
skáld í framhaldi af sterkri
hefð nútímaljóðsins. En í
hvorugri hefðinni eru sterk
fordæmi fyrir yrkisefninu,
trúnni á Guð. Staða skáldanna
gagnvart tungumálinu er svip-
uð, dróttkvæða skáldið þurfti
að smíða nýjar kenningar um
hinn nýja Guð því stór hluti
skáldlega orðaforðans og
kenningaheimsins var hrun-
inn. Nútímaskáldið er í svip-
aðri aðstöðu, það getur ekki
notast við gamla kristilega
orðaforðann á sama hátt og
gert hefur verið um aldir,
flest orðin eru bitlaus, önnur
eru orðin að táknum fyrir
klisjur, helgislepju, tilgerð
eða væmni. Mörg eru einfald-
lega orðin sjálfvirk í málinu
og kalla ekki á nein viðbrögð,
hver kippir sér upp við synd?
Hvaða merkingu hefur náð,
almætti, kærleikur, dýrð, mis-
kunn, himnaríki? Hvaða
merkingu hefur ljós í flóðlýs-
ingu nútímans?
En það er einn grundvallar-
munur. Þegar fornskáldið átti
í vændum flóðbylgju af orð-
um, táknum og trúarljóðum til <
að vinna úr, hefur nútíma-
skáldið fáar fyrirmyndir til að
styðjast við. Kirkjan notast
ennþá við öll gömlu orðin og
engin stofnun úti í heimi dælir
í okkur nýjum orðum eða hug-
tökum. Ef skáldið ætlar að
hafa einhver áhrif á lesendur
sína verður það að feta sig út í
tómið. Það verður að smíða ný
orð, búa til nýja merkingu úr
gömlum orðum og finna nýja
leið til að nálgast guðdóminn,
annars verður það ekki tekið ?
alvarlega. Ef trúað skáld vill
yrkja inn í lifandi bókmennta-
hefð nútímaljóðlistar verður
það að skapa nýtt tungumál til
að tjá trú sína og vonast eftir
guðlegum innblæstri.
• Höfundur er með BA-prófí ts-
lensku og starfar við skriftir. r*