Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Blaðsíða 6

MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
6 C LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999
Rómantikin
„Þá hefur umrœða um samband manns og náttúru og þá sérstaklega um gildi náttúrunnar fyrir þjóðar-ídentítet verið
sérstaklega fyrirferðarmikið nú á allra síðustu tímum - og reyndar snýst eitt helsta deilumál íslensks samtíma einmitt
um það,“ segir Soffía Auður meðal annars um ástœður þess að áhugi virðist mikill á rómantík í lok aldar.
Rómantíkin
liggur í loftinu...
eftir SOFFÍU AUÐI
BIRGISDOTTUR
... eða svo mætti að minnsta kosti álykta þeg-
ar litið er á úrval nýútkominna íslenskra
bóka. Hér er þó ekki átt við úrval nýrra ást-
arsagna, þótt orðið „rómantík" tengist nú til
dags í margra hugum einmitt efni slíkra af-
þreyingarsagna og kalli fram myndir af föl-
leitum konum, draumaprinsum, kertaljósum,
kastalarústum og dulúðugu tunglskini. Held-
ur er verið að vísa til íslenskrar fræðibókaút-
gáfu, sem góðu heilli vex fiskur um hrygg
með hverju árinu sem líður. Á hinu íslenska
fræðibókasviði í ár má telja fjórar bækur sem
fjalla svo til alfarið um það skeið í íslenskri
bókmenntasögu sem kennt er við rómantík
og átti sitt blómaskeið á fyrri hluta nítjándu
aldar. Hér er um að ræða bækurnar Arfur og
umbylting eftir Svein Yngva Egilsson, Nú
heilsar þér á Hafnarslóð, eftir Aðalgeir Krist-
jánsson, Jónas Hallgrímsson. Ævisaga eftir
Pál Valsson og ritgerðasafnið Skyggnst á bak
við ský eftir Svövu Jakobsdóttur, sem hefur
að geyma þrjár ritgerðir um skáldskap
Jónasar Hallgrímssonar auk einnar sem fjall-
ar um 104.-110. erindi Hávamála. Þá má
einnig geta nýútkomins greinasafns Dagnýj-
ar Kristjánsdóttur, Undirstrauma, þar sem
fínna má þrjár greinar um ljóð eftir Jónas.
Ritgerðir Dagnýjar hafa áður birst í fræði-
tímaritum um bókmenntir og það sama er að
segja um þrjár af fjórum ritgerðum Svövu -
en fengur er að því að hafa þær aðgengilegar
saman á bók.
Ekki er ætlunin að fara í saumana á þess-
um fræðibókum hér á eftir heldur er til-
gangurinn fremur að velta upp nokkrum
spurningum sem tengjast umfjöllunarefni
þeirra svo og að rifja upp þá meginstrauma
sem komu saman í hinni íslensku rómantík.
Einnig að spá lítillega í það hvort það sé til-
viljunin ein að slík gróska er á þessu rann-
sóknarsviði núna þegar dregur að lokum
tuttugustu aldarinnar eða hvort þessi
gróska bendi kannski öðru fremur á sam-
hengið í íslenskum bókmenntum. í því sam-
bandi er vert að velta því fyrir sér hvort þær
þjóðfélags- og bókmenntahræringar sem
einkenndu rómantíkina og áttu upphaf sitt
að rekja til ofanverðrar átjándu aldar hafi
að einhverju leyti gengið aftur á ofanverðri
tuttugustu öld. Hvort „samhengi hugmynda
og hins ritaða orðs“, svo notað sé orðalag
Svövu Jakobsdóttur, hefji sig yfír aldir, yfír
tíma og rúm.
En þar sem áðumefndar fræðibækur eru
tilefni þessarar greinar mun ég að sjálfsögðu
ekki víkjast undan því að fjalla aðeins um
þær, en sú umfjöllun mun snúast um aðferða-
fræði höfunda og innbyrðis samhengi
bókanna fremur en innviði hverrar og einnar,
enda ekkert áhlaupaverk að gera í stuttu
máli grein fyrir öllum þeim fróðleik sem miðl-
að er á þeim 1650 blaðsíðum sem bækumar
saman telja.
í merkum inngangi að ritgerðasafni sínu
færir Svava rök fyrir því að hún stefni saman
skáldskap Jónasar Hallgrímssonar og eddu-
kvæðum. Það gerir hún ekki aðeins með því að
birta saman í bók greinar um Jónas og grein
um Hávamál, heldur einnig með því að lesa
skáldskap Jónasar saman við hin íslensku
fomkvæði og sýna fram á að Jónas byggi „á
eldri gmnni skáldskaparfræða miðalda en
[endurskoði] og [endumýi], m.a. í því skyni að
móta skáldskap þar sem íslenskur veruleiki
samtímans er í forgrunni. (SJ, 9) Svava telur
rannsóknir sínar hafa leitt í ljós að Jónas hafí
ætlað skáldverkum sínum „að vera skáldskap-
arfræði fyrir nýjan tíma“. Hin rómantísku og
trúarlegu bókmenntaþemu sem finna má í
fornum skáldskap slitna ekki í fræðum Jónas-
ar, segir Svava, „enda þótt skáldverk hans vísi
fram á veg áleiðis til aukins fjölbreytiieika í
formi nútímalegrar hugsunar". (SJ, 9) Svava
fullyrðir ennfremur „að Jónas brúi bilið milli
fortíðar og nútíðar". (SJ, 10)
En það er „nútími" fyrri hluta nítjándu
aldar sem Svava vísar þarna til og sú spurn-
ing vaknar eðlilega hvort þetta samhengi,
sem Svava sýnir síðan fram á í athyglisverð-
um greiningum sínum á skáldskaparheimi
Jónasar, haldi á einhvern hátt áfram í bók-
rnenntasögu okkar og þá á hvern hátt. Eru
einhver tengsl á milli íslenskra fornbók-
mennta, skáldskapar Jónasar og okkar sund-
urleita, póstmóderníska tíma - og ef svo er
hvernig er þeim þá varið? En áður en gerð
verður tilraun til að glíma við þá viðamiklu
spurningu skulum við rifja upp hvaðan þetta
hugtak, rómantík, er sprottið.
Eins og algengt er um bókmenntahugtök
hefur hugtakið rómantík löngum verið um-
deilt í alþjóðlegri umræðu um bókmenntir. Á
þetta bendir Sveinn Yngvi strax í inngangi
bókar sinnar, Arfur og umbylting. Rannsókn
á íslenskri rómantík. Hann telur þó að allgott
samkomulag ríki um þá kenningu René
Welleks að í hugtakinu felist ákveðinn skáld-
skaparskilningur, ákveðin afstaða til ímynd-
unaraflsins og til sambands manns og nátt-
úru, svipuð náttúruskynjun komi fram í þeim
verkum sem skilgreind eru sem rómantísk,
auk þess sem skáldskaparstíll, þ.e. notkun
myndmáls, tákna og goðsagna, sé af sama
toga í verkum flestra höfuðskálda stefnunn-
ar. Margh- hafa síðan orðið til að benda á
stóran þátt þjóðernishyggju og fortíðardýrk-
unar í verkum rómantískra skálda, ekki síst
norrænna - og kannski sérstaklega hinna ís-
lensku. Sú fortíð sem hafin er upp til skýj-
anna í rómantískum skáldskap er þó ýmist
hin klassíska fornöld eða þá evrópskar mið-
aldir og á það síðarnefnda að sjálfsögðu sér-
staklega við um Islendinga og aðra Norður-
landabúa (og Þjóðverja) (sjá SYE, bls.
17-19). íslenska rómantíkin hefur þá sér-
stöðu að hún er nátengd íslenskri sjálfstæðis-
baráttu nítjándu aldarinnar, þótt vissulega
megi benda á áhrif í þeim efnum frá sjálf-
stæðisbaráttu annarra þjóða, þjóðarbrota og
stétta víða í Evrópu á sama tíma. Meðal
helstu áhrifavalda eru Napóleonstyrjaldirnar
og júlíbyltingin í Frakklandi og hinar niiklu
framfarir í tækni og vísindum sem áttu sér
stað á nítjándu öld um gervalla Evrópu. Aðal-
geir Kristjánsson segir: ,Árið 1830 var tíma-
mótaár í sögu Evrópu. Enda þótt áhrifín frá
júlíbyltingunni í París entust ekki lengi,
skildi hún víða eftir fræ sem báru ávöxt í fyll-
ingu tímans." (AK, 212)
Miklir fólksflutningar fylgdu hinum öru
þjóðfélagsbreytingum og þeim fylgdi aukin
áhersla á þjóðerni; blöndun þjóða og þjóðar-
brota kallaði jafnframt á þörf einstakra hópa
að skilgreina sig út frá uppruna, eins og alltaf
virðist vera fylgifiskur blöndun ólíkra hópa -
hin hliðin á peningnum svo að segja. Þessir
alþjóðlegu straumar náðu til Islands, í gegn-
um Danmörku, en Danir áttu sjálfir í harðvít-
ugri sjálfstæðisbaráttu snemma á nítjándu
öld.
Sveinn Yngvi fjallar m.a. um samspil er-
lendra strauma og íslenskra þjóðernishug-
mynda í verki sínu. Hann sýnir fram á að hin
íslenska rómantík er samofin úr ólíkum þátt-
um hugmynda og samfélagshræringa heima
og erlendis og ekki síður sýnir hann fram á
hvernig skáldin notuðu fornan bókmenntaarf
á margvíslegan hátt til að koma á framfæri
erindi sínu við samtíðina. í grundvallaratrið-
um er Sveinn Yngvi því á sömu skoðun og
Svava Jakobsdóttir, að skáldskaparfræði
miðalda leggi grunn að samtímaskáldskap
þar sem íslenskur veruleiki er í forgrunni.
Sveinn Yngvi undirstrikar vel tengsl ís-
lenskrar rómantíkur og erlendra strauma,
engu síður verða ljós þau einkenni íslenski-ar
rómantíkur sem skilja sig frá meginlands-
rómantíkinni að ýmsu leyti.
Rómantísk skáldsýn evrópskra skálda
sprettur öðrum þræði upp í andstöðu við og
uppreisn gegn skáldskap upplýsingaraldar
átjándu aldar. Jafnljóst er að rómantísk tján-
ing íslenskra skálda, ekki síst Jónasar Hall-
grímssonar, var lengst af samofin hugsjónum
upplýsingarmanna, hugmyndum um vísinda-
legar framfarir og bætta búskaparhætti landi
og þjóð til gagns og gleði. I verkum Jónasar
fléttast saman fegurðarhyggja og svokölluð
nytjahyggja, þar er að verki skáldleg sýn í
órofa samspili við sýn náttúruvísindamanns-
ins sem gerði sér ljóst að gæði náttúrunnar
mátti nýta þjóðinni til heilla - og þar eru hug-
myndir Jónasar ekki langt frá hugmyndum
þeim sem átrúnaðargoð hans og einn helsti
fulltrúi íslenskrar upplýsingar, Eggert Ólafs-
son, boðaði.
I ævisögu Jónasar Hallgrímssonar efth’
Pál Valsson kemur glöggt fram að náttúru-
vísindin áttu hug og hjarta Jónasar. Það
kemur satt að segja á óvart við lestur ævisög-
unnar að Jónas virðist lengst af hana litið á
skáldskap sinn sem aukagetu og oftast
„þurfti ytra tilefni til þess að [hann] settist
niður að yi’kja og segir það sína sögu um það
hvernig hann leit á sig sjálfur sem skáld“.
(PV, 292) Páll gerir hlut félaga Jónasai’,
Tómasar Sæmundssonar, stóran í þessu sam-
bandi. Lýsing Páls á hlutverki Tómasar í lífi
og starfi Jónasar líkist allt að því hlutverki
„músu“. Tómas gerir sér snemma grein fyrir
óvenjulegum hæfileikum Jónasar, hann hefur
óbilandi trú á honum og brýnir hann og hvet-
ur látlaust til náms, starfa og yrkinga. Sú
mynd sem Páll Valsson dregur upp af vináttu
þessara tveggja samherja er lifandi og sterk
mynd fóstbræðra sem voru ólíkir en áttu
sameiginlegan draum. Annar er náttúrufræð-
ingur, hinn guðfræðingur og í þeim rísa upp
„þær andstæður sem tókust á í [Jónasi] alla
tíð: vísindahyggja og guðstrú". (PV, 295) Páll
sýnir á sannfærandi hátt hvernig Jónas náði
að sætta þessar andstæður í skáldskap sínum
og það sama gerir Svava Jakobsdóttir í
greiningum sínum á skáldskap hans. Og þessi
sættun vísinda og guðstrúar snertir að sjálf-
sögðu einn kjarna rómantískrar lífssýnar,
einhyggjuna, órofa samband manns og nátt-
úru, jarðar og himins, þar sem: „Jörðin end-
urspeglar himininn og Guð hefur verið yfir og
allt um kring jafnvel þótt ský sæjust á himni.
I heimi Guðs speglar hvert þrot og brotabrot
bjarma af guðs loga.“ (SJ, 272-3) Hvergi hef-
ur verið betur dregin fram skáldleg samþætt-
un Jónasar á vísindahyggju og guðstrú en í
ítarlegri greiningu Svövu á Ferðalokum í rit-
gerðinni „Skáldið og ástarstjarnan“ (sem tel-
ur einar 208 blaðsíður!) þar sem Svava sýnir
jafnfram fram á hvernig Jónas vinnur út frá
hinum forna arfi við listsköpunina og - að
hennar mati - setur fram sín skáldskapar-
mál. Að mati Páls Valssonar má sjá þessa
hina sömu samþættingu vísinda og guðstrúar
í Hulduljóðum, þar sem Jónas hyllir hetju
sína Eggert Ólafsson, og Páll kallar „metnað-
arfyllsta kvæði“ hans. Það umdeilda kvæði er
einnig umfjöllunarefni Sveins Yngva (og
reyndar einnig Dagnýjar Kristjánsdóttur)
sem sett hefur fram þá athyglisverðu kenn-
ingu að Hulduljóð sé ort að hætti pastóral el-
egíu (sem Sveinn Yngvi kallar „sveitasælu-
harmljóð", en Páll kallar „hjarðljóðaraunir")
og sýnir hann fram á hvernig uppbygging
kvæðisins og efnistök falla að því kvæða-
formi. Þessi „kennsl“ sem Sveinn Yngvi ber í
greiningu sinni á Hulduljóðum á fyrirmynd-
ina ljúka svo sannarlega upp áður lokuðum
þáttum þess og ég tek undir með Páli Vals-
syni sem segir: „hvað á í raun betur við í
minningarkvæði um skáld Búnaðarbálks en
einmitt það form...“ (PV, 296) Greining
Sveins Yngva á Hulduljóðum og greining
Dagnýjar Kristjánsdóttur sem les kvæðið út
frá reglum klassískar mælskulistar eru góð
dæmi um bókmenntarýni sem eykur skilning
nútímalesanda á aldagömlu kvæði.
Þó að allar þær fræðibækur sem eru út-
gangspunktur þessarar greinar fjalli um
sama tímabilið í íslenskri sögu og bók-
menntasögu eru þær í raun merkilega ólíkar
hvað aðferðafræði og nálgun viðfangsefnisins
varðar. Við lestur þeirra allra kemur glögg-
lega í ljós hversu mismunandi form fræðin
geta tekið á sig eftir því hvar borið er niður
og hvar áhersla höfundar liggur. Bók Aðal-
geirs Kristjánssonar, Nú heilsar þér á Hafn-
arslóð, sem telur tæplega 400 blaðsíður í
stóru broti, dvelur svo til alfarið við fyrri
hluta nítjándu aldar, nánar til tekið það ára-