Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ / LESBÓK
Romantikm
LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999 C 7
i/éT< 4? -r - <*f
z /
jr/i /*//• ^
tM n- 'fét. %. <*■
íJ/
m /• £*• jf/< /*y.
/f^U fC,
/?■
Af skrifudum skræðum
Um
skálda
hendur
Handrit einstakra skálda
liggja flestum fjarri alfara-
leið og því gæti ýmsum
þótt forvitnilegt að sjá
handbragð skálds sfns við kært
kvæði.
Jónas Hallgrímsson hirti ekki
sjálfur nákvæmlega um handrit
sín en vinir hans tóku þau til sín
sem sópað varð saman eftir
dauða hans. Sum þeirra voru þá
að eilífu horfin, þar á meðal hand-
rit af nokkrum frægustu kvæða
hans m.a. eiginhandarritið að
Gunnarshólma. Flest kvæðanna
sem enn eru varðveitt eru að
finna í Stofnun Árna Magnússonar
á (slandi og í handritadeild Lands-
bókasafns íslands Háskólabóka-
safns. Meðal þeirra sem þar eru
geymd er sýnishornið hér til hlið-
ar. Svo sem sjá má hefur Jónas
upphaflega kallað kvæðið Ástin
mfn, en breytt síðar í Gömul saga
uns það fær þann titil sem það
bar framvegis.
Eiginhandarritið að Ferðalokum
er varðveitt í ÍB 13 fol, kvæða-
hefti með 12 blöðum, keyþt til
Landsbókasafns 1901 ásamt öðr-
um handritum úr fórum Bók-
menntafélagsins. Alkunn er sú
staðreynd að Jón Sigurðsson, for-
seti félagsins, átti stærstan heiö-
ur af því að Bókmenntafélagið ýtti
úr vör skiþulegri söfnun handrita,
hinni fyrstu eftir daga Árna Magn-
ússonar. Söfnun og varðveisla
handrita Jónasar er því f beinu
framhaldi af frumkvæöi Jóns.
Kári Bjarnason
bil sem skólapiltar úr Bessastaðaskóla stund-
uðu nám við Kaupmannahafnarháskóla. Aðal-
geir gerir skilmerkilega grein fyrir náms-
skipulagi við skólann, tilhögun Garðvistar og
styrkja sem stúentarnir nutu og fleiri þess
háttar atriðum sem skiptu máli fyrir líf náms-
mannanna á þessu árabili. Hann rekur síðan
allnákvæmlega sögu fslendinganna í formi
æviágripa þar sem fjallað er um námsferil,
fræðistörf, embættisstörf og örlög viðkom-
andi og rekur hann þannig söguna frá manni
til manns (frá Finni Magnússyni til Bene-
dikts Gröndals) með vísan til fjölda heimilda,
bóka og skjala, birtra og óbirtra. Einnig kem-
ur fjöldi Dana við sögu Aðalgeirs, samskipti
þeirra við íslendinga o.fl. Aðalgeir ræðir
einnig starfsemi ýmissa félaga og útgáfu
blaða, bóka og tímarita og þátt þeirra í sam-
tímaumræðu og hræringum. Greinilegt er að
geysilega mikil og natin rannsóknarvinna
liggur að baki bókar Aðalgeirs, enda mun
vera um afrakstur margra áratuga vinnu
hans að ræða.
Segja má að verk Aðalgeirs tilheyri sviði
grunnrannsókna, hann safnar saman ótölu-
legum fjölda staðreynda, setur þær fram á
skipulagðan hátt út frá kröfum, ég leyfí mér
að segja, íhaldssamrar sagnfræði en gefur
sér lítið svigrúm til túlkanna og vangaveltna.
Þá er hann heldur ekki að fást við skáldskap-
artexta eins og þau Sveinn Yngvi, Páll og
Svava. Bók Aðalgeirs á hins vegar vafalaust
eftir að nýtast mörgum fræðimönnum í fram-
tíðinni því hún geymir gnótt fróðleiks. Ef
þessar fjórar bækm’ sem hér eru til umræðu
væru settar upp á einhvern ímyndaðan að-
ferðafræðilegan skala þá situr Nú heilsar þér
á Hafnarslóð á öðrum enda skalans en
Skyggnst á bak við ský, bók Svövu Jakobs-
dóttur, væri þá á hinum endanum. Svava
sökkvir sér niður í skáldskapartextann sjálf-
an og það baksvið verkanna, sem er það svið
sem Aðalgeir heldur sig alfarið við, skiptir
hana minna máli nema að því leyti sem það
tengist beint hinni listrænu afurð sem hún
glímir við. Titill bókar hennar „er vísun í
Ferðalok Jónasar Hallgrímssonar þar sem
skýin eru í vissum skilningi landamæri milli
heima, hins náttúrulega og yfirnáttúrulega".
(SJ, 10) Svava skilur skýjahuluna í kvæði
Jónasar einnig sem áskorun eða „skilaboð til
lesandans um að lyfta hulunni af textanum og
skoða efnið sem undir býr“. (SJ, 10) Út frá
sams konar skilningi á sambandi les-
anda/túlkanda og skáldskapartexta vinnur
Dagný Kristjánsdóttir í áðurnefndum grein-
ingum sínum á kvæðum Jónasar í greinasafn-
inu Undirstraumum. Þær Svava og Dagný
eru óhræddar við að leyfa eigin hugarflugi og
ímyndunarafli að innblása greiningar sínar,
engu síður en skáldið skáldskaparlistina, og
mál sitt styðja þær á sannfærandi hátt með
fræðilegum tilvísunum sem renna rökum
undir túlkanir þeirra. Túlkanir Svövu og
Dagnýjar eru þeim eiginleikum gæddar að
þær bregða nýju ljósi á þekkta texta Jónasar
og er slíkt mikið fagnaðarefni í fræðilegri
umræðu. Einnig er gaman að sjá það viðhorf
Svövu (sem er bæði skáld og fræðimaður)
sem hún setur fram í inngangi sínum:
„Fyrir kemur að spurt er hvort greining á
skáldverkum sé nauðsynleg, hvort hún dragi
ekki úr fegurð listaverkanna og spilli áhrifa-
mætti þeirra. Ég verð að játa að ég hef aldrei
skilið slíkar vangaveltur. í fyrsta lagi er því
til að svara að skáldin telja að læsi á ýmiss
konar form stfls og mynda sé eða eigi að vera
sjálfsagður hluti lestrarkunnáttu. Þau vilja
að lesandinn læri að þekkja þessa list. í öðru
lagi verður enginn nákominn listaverki nema
hann tileinki sér það til hlítar, síst af öllu þeg-
ar efni og form eru þéttriðin heild. í þriðja
lagi tel ég óhætt að fullyrða að það spilli ekki
fegurðarskyni nokkurs manns þó að hann
svali þekkingarþorsta sínum. Listamaðurinn
sjálfur lifnar í verki sínu þegar verk hans og
verklag eru grandskoðuð og sýn opnast á
glímu hans við efnið.“ (SJ, 11)
Listamaðurinn Jónas Hallgrímsson lifnar á
nýjan og ferskan hátt í túlkunum Svövu, ekki
síst í lengstu og ítarlegustu ritgerð bókarinnar
þar sem hún grandskoðar kvæðið Ferðalok og
setur það í nýtt samhengi og skilur lestur
hennar sig að flestu leyti mjög frá fyrri túlk-
unum á kvæðinu. Sami maður lifnar einnig á
skemmtilegan hátt í bók Páls Valssonar. Á
hinum fyrrnefnda ímyndaða skala aðferðar-
fræðinnar má staðsetja bók Páls Valssonar á
milli verka Aðalgeirs og Svövu. Páll leitast við
(og tekst) að skapa lifandi mynd af skáldinu og
náttúrufræðingnum, lífi hans og skapgerð,
hugmyndum og hugsjónum. Páll er sér með-
vitaður um goðsagnakennda mynd Islendinga
af Jónasi sem listaskáldinu góða, annars vegar
og hinum auðnulausa drykkjumanni hins veg-
ar, og reynir að brúa bilið þarna á milli á raun-
sæjan hátt. Jafnframt dregur Páll upp sann-
færandi samfélagsmynd bæði af stúdentasam-
félaginu í Höfn svo og bændasamfélaginu á ís-
landi á fyrri hluta nitjándu aldar. Segja má að
skáldskapur Jónasar sé í aukahlutverki í verki
Páls, þótt hann geri vissulega ágæta grein fyr-
ir tilurð og baksviði einstakra verka Jónasar
þá er það ekki markmið hans að kafa ofan í
skáldskapinn, lflct og Svava Jakobsdóttir ger-
ir.
Sveinn Yngvi stendur nær Svövu hvað að-
ferðafræði snertir. Af þeim bókum sem hér
um ræðir er Arfur og umbylting markviss-
asta tilraunin til að gera grein fyrir forsend-
um og einkennum rómantíkurinnar (enda er
það markmið hennai- en ekki hinna bókanna)
og það gerir Sveinn Yngvi bæði með ljóða-
greiningum og baksviðsrannsóknum. Eins og
áður hefur komið fram leitast Sveinn Yngvi
sérstaklega við að tengja íslenska og erlenda
strauma stefnunnai-.
Að lokum skal snúið aftur til spurning-
anna sem velt var upp hér að framan: hvers
vegna er þessi gróska í rannsóknum á þessu
afmarkaða tímaskeiði í íslenski-i bókmennta-
sögu núna? Hefur það eitthvað að gera með
komandi aldarlok? Eða þá með samhengið
í íslenskum bókmenntum? Þröstur Helga-
son segir í nýlegum ritdómi um Arf og
umbyltingu að vaxandi áhugi á bókmennt-
um og sögu átjándu og nítjándu aldarinn-
ar megi sennilega „að einhverju leyti
rekja [ ] til leitarinnar að uppruna og
ástæðum nútímans sem mönnum hefur
reynst erfitt að ná utan um“. (ÞH, Mbl,
30.11.99, B4) Eitthvað kann að vera til í
því en einnig má velta fyrir sér hvort
megininntak evrópskrar rómantíkur,
áherslan á frelsið og þjóðemið svo og á
einingu manns og náttúru séu umfjöllun-
arefni sem höfða sérstaklega til okkar
tíma. Ég tel að svo geti vel verið. Frelsið
hefur verið miðlægt hugtak í allri hug-
myndafræði, allt frá öndverðri nítjándu
öld fram til okkar tíma. Birtingarmyndir
þess eru að sjálfsögðu fjölbreytilegri nú
en áður og tengjast víðari sviðum en frelsi
þjóðríkja og einstaklinga. Þá hefur um-
ræða um samband manns og náttúru og
þá sérstaklega um gildi náttúrunnar fyrir
þjóðar-ídentítet verið sérstaklega fyrir-
ferðarmikið nú á allra síðustu tímum - og
reyndar snýst eitt helsta deilumál ís-
lensks samtíma einmitt um það. Sagn-
fræðingar og bókmenntafræðingar hafa
sýnt fram á að íslensk náttúra virðist vera
að taka við af tungunni sem það fyrirbæri
sem þjóðið fylkir sér um og byggir sjálfs-
mynd sína á. Og ef eitthvað samhengi er í
íslenskum bókmenntum frá upphafi fram
til okkar daga tengist það varla öðrum
þætti meiri en einmitt sýninni á og afstöð-
unni til náttúrunnar. Það verður þeim
fljótlega ljóst sem kynnir sér íslenska
bókmenntasögu af einhverri dýpt.
• Soffia Auður Birgisdóttir er bókmenntafrœð-
ingur. Hún starfar sem stundakennari við Há-
skóla íslands og skrifar bókmennta- og leiklistar-
gagnrýni fyrir Morgunblaðið.