Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 7

Stofnun Áma Magnússonar á íslandi.
PÁLL POSTULI MEÐ EINKENNISTÁKN SITT, SVERÐ-
IÐ. MYNDIN ER VIÐ UPPHAF PÁLS SÖGU POSTULA í
HANDRITI MEÐ POSTULASÖGUM. HANDRIT ÞETTA
VAR AÐ HÁLFU ( EIGU KIRKJUNNAR AÐ SKARÐI Á
SKARÐSSTRÖND OG AÐ HÁLFU í EIGU BÓNDANS
SEM ÞAR BJÓ. ÞAÐ ER FRÁ SÍÐARI HLUTA14.
ALDAR.
þingi árið 1905. Til þessa viðhorfs má að öll-
um líkindum rekja þá ákvörðun, sem fólst í
nýju fræðslulögunum, að prestar voru ekki
lengur sjálfskipaðir formenn skólanefnda
eins og þeir höfðu áður verið.
Sú fríkirkjuhreyfing, sem kom fram 1880
og átti fylgi að fagna tvo fyrstu áratugi 20.
aldar, var ekki sprottin af andófi gegn kenn-
ingum og helgisiðum þjóðkirkjunnar heldur
var hún af félagslegum og pólitískum toga. í
umræðum um kirkjumál var samanburður
gerður á kirkju- og safnaðarmálum á íslandi
og meðal íslendinga vestan hafs þar sem
söfnuðirnir sjálfir báru ábyrgð á starfsemi
kirkjunnar. Vestanhafs áttu fundir um
kirkjumál stóran þátt í að glæða félagslega
starfsemi á trúarlegum grundvelli. Presta-
stefnan á Islandi var heldur litlaus samkoma
miðað við kirkjufundina vestan hafs. Þó ber
að geta þess að Prestafélag Hólastiftis var
stofnað árið 1898 og stóð það fyrir fyrir-
lestrahaldi og fundum um kirkjuleg og
trúarleg málefni.
Fríkirkjuhreyfingin í Reykjavík og stofn-
un Fríkirkjusafnaðarins árið 1899 á rætur að
rekja til framsækinna iðnaðarmanna og
verslunarmanna sem voru óánægðir með að
Dómkirkjan í Reykjavík var of lítil fyrir
söfnuðinn og að þar þjónaði aðeins einn
prestur. Ekki jók það vinsældir þjóð-
kirkjunnar meðal framtakssamra manna
innan þessara stétta að sóknargjöld voru
hækkuð án þess að kirkjuleg þjónusta yrði
betri við það. Fríkirkjusöfnuður var stofnað-
ur í Hafnarfirði árið 1913 vegna óánægju
bæjarbúa með aðgerðaleysi yfirvalda í
kirkjumálum bæjarins. Hafnfirðingar þurftu
að sækja kirkju að Görðum á Álftanesi. Nýj-
ar stéttir iðnaðar- og verslunarmanna vildu
virkara og öflugra safnaðarstarf og notuðu
það tækifæri sem í lögum var til að taka
málin í eigin hendur, enda voru fríkirkju-
menn álitnir kirkjulegir „uppreisnarmenn"
af biskupi landsins, Hallgrími Sveinssyni.
Óánægjan með kirkjustjórnina beindist að
hluta til að biskupsembættinu og fram komu
tillögur um að leggja það niður eða sameina
það öðrum embættum, svo sem forstöðu-
mannsembætti Prestaskólans eða embætti
prófasts í Kjalarnesprófastsdæmi. Við þetta
bættust svo frjálslynd sjónarmið, að ríkis-
valdið væri fullkomlega veraldlegt og styddi
ekki nein trúarbrögð. Trú manna væri
einkamál sem hið opinbera ætti ekki að
skipta sér af svo fremi sem trúariðkun bryti
ekki í bága við almennt siðgæði. Þetta við-
horf átti fylgi að fagna meðal menntamanna
sem mótaðir voru af gagnrýni Georgs
Brandesar á kirkju og kristindóm og það var
einnig í anda sósíalismans sem nokkrir ís-
lenskir menntamenn aðhylltust þegar í upp-
hafi aldarinnar.
Kristni á íslandi, 4. bindi. bls. 237-241.
Veraldlegt stúss
Áður en öld sérhæfingar rann upp benti „einn
af vorum fremstu prestum" á umfangsmikið
veraldlegt stúss presta, þeir þyrftu að gefa
sig að fjallskilafundum, fjárleitum, réttahöld-
um, fjármörkuðum, hreppastefnum, hreppa-
fundum, hreppapólítík, niðurjöfnunarfundum,
rjúpnaverslun, ferðalögum, gestagangi, odd-
vitastörfum, sýslunefndarstörfum, búskapar-
sýsli og svo framvegis.
Kristni á Islandi, 4. blndl, bls. 112.
KRISTNIÁ ÍSLANDI
Minjasafnió á Akureyri.
ALTARISTAFLA FRÁ MÖÐRUVÖLLUM f EYJAFIRÐI SEM MARGRÉT VIGFÚSDÓTTIR GAF TIL KIRKJUNNAR ÞAR. Á HENNI ERU FIMM LÁGMYNDIR ÚR ÆVI MARÍU
GUÐSMÓÐUR. ÞÆR SÝNA BOÐUN MARÍU, FÆÐINGU OG UPPRISU KRISTS, HIMNAFÖR OG KRÝNINGU MARÍU. YSTTIL BEGGJA HANDA ERU DÝRLINGAR, JÓHANN-
ES SKÍRARIVINSTRA MEGIN EN JÓHANNES GUÐSPJALLAMAÐUR HÆGRA MEGIN. ÞESSI ALABASTURSTAFLA ER ENSK OG FRÁ SÍÐARI HLUTA15. ALDAR.
RITSTJORI KRISTNi AISLANDI
Seilst út fyrir
kirkjuveggina
Hjalti Hugason, prófessor við
Háskóla íslands, var ráðinn
ritstjóri verksins Kristni á
íslandi um leið og undirbún-
ingur útgáfunnar hófst. Hann
segir að við undirbúning og
ritun bókanna hafi verið farn-
ar nýjar leiðir.
„Við ákváðum í upphafi að setja verkinu ná-
kvæma ritstjómarstefnu sem geftn var út í
hefti, sem og að vinna verkið í mikilli og ná-
inni samvinnu allra sem að því kæmu. Það á
við um ritstjóra, ritstjórn og allan höfunda-
hópinn.“ Frá upphafi voru haldnir reglulegir
höfundafundir sem 10-15 manns sátu að jafn-
aði.
„Fyrsta árið vorum við aðallega að leggja
fram hugmyndir um efni, efnistök og upp-
byggingu bókanna,“ segir Hjalti. „Eftir það
var fólki gert að leggja fram texta sína á
vinnslustigi. Menn komu síðan lesnir á fundi
og ræddu textana, bæði framsetningu, niður-
stöður og túlkun.“ Stundum var boðið |ér-
fræðingum utan hópsins til að fá álit þeirra.
Með þessu var hægt að fylgjast með fram-
vindu verksins og bægja frá aðsteðjandi
hættum, ef einhverjar voru. Einnig auð-
veldaði þotta samræmingu og breikkaði túlk-
un og viðhorf höfundanna.
„Þegar upp er staðið geta einstakir höfund-
ar átt erfitt með að gera sér grein fyrir því
hvað eru algerlega þeirra hugmyndir eða
túlkun og hvað hópurinn hefur búið til sam-
eiginlega. Með vissum hætti er þetta niður-
staða hópsins í heild, en það er auðvitað ein-
hver einstaklingur sem hefúr mótað hana og
ber ábyrgð á henni í þeirri mynd sem hún
birtist í ritinu,“ segir Hjalti.
Á miðri leið bættust þrír myndritstjórar í
hópinn. Hlutverk þeirra var að velja og út-
vega meira en 1.000 myndir. Var þeirra aflað
hjá söfnum og einstaklingum víða um heim.
Myndirnai' bæði skýra textann og segja eigin
sögu.
Frá upphafi var ákveðið að reyna að vinna
þetta verk fyrir tiltölulega opnum tjöldum.
„Það er gert vegna þess að hér erum við að
gegna opinberu hlutverki og skrifa sögu fyrir
almannafé. Okkui' þótti mikilvægt að það yrði
ekki lokaður hópm- sem mótaði
verkið að öllu leyti. Því kynntum
við það sem við vorum að gera
og fiskuðum eftir viðbrögðum,"
segir Hjalti.
Haldin voru þrjú opin mál-
þing, það fyrsta á meðan rit-
stjómarstefnan var í mótun. „Þá
kölluðum við til fulltnía ýmissa
fræðigreina og sjónarmiða tU
þess að fá hagnýt ráð um hvað
ætti að taka fyrir í verki sem
þessu; hvaða sjónarmið ætti að
viðhafa til þess að það gæti kom-
ið sem flestum að gagni.“
Annað málþingið var haldið
þegar ritun textans vai- komin
svolítið áleiðis. „Þá vildum við
kynna efnistök og þá túlkun sem
við lögðum til grundvallar framan af ferlinu.
Þarna kynntu höfundamir verk sín og leituðu
viðbragða við þehn.
Á þriðja málþingmu var orðið ljóst að í
þessari yfirlitssögu myndum við ekki geta
gert hinu kvennasögulega sjónai'homi eins
hátt undir höfði og æsldlegt væri. Þetta er
verk sem aðeins getur dregið upp útlínur af
þessari viðamiklu sögu. Við héldum því eitt
málþing um konur og kristní frá upphafi og
fram á okkar dag. Gefið var út sérstakt ráð-
stefnurit, Konur og kristmenn, og ber eigin-
lega að skoða þá bók sem nokkurs konar
fylgirit með þessu stæn'a ritsafni."
Hjalti segir að allai' ráðstefnurnar hafi ver-
ið vel sóttar og mjög gagnlegar. Við útkomu
ritsins verða síðan haldin tvö málþing. Hið
fyn-a á Akureyri hinn 15. apríl þar sem reynt
HJALTI HUGASON
verður að höfða tU almennings. í haust verður
svo fræðUegri og gagnrýnni ráðstefna þar
sem kallað verður eftir viðbrögðum sérfi-æð-
inga við þessu verki.
Hjalti segir það að mörgu leyti erfitt starf
að skrifa yfij'litsrit sem þetta, það brjóti á
vissan hátt í bága við þann anda sérfræði og
sérhæfingar sem hefur mtt sér til rúms í hug-
vísindum líkt og annars staðar. „Okkar nið-
urstaða varð sú að þetta verk
yrðí aldrei til nema mjög margir
kæmu að því. Að hluta til neydd-
ust menn tU að fara út fyrir sín
þröngu sérsvið en fengu stuðn-
ing af öðmm sem lögðu til sér-
fræðUegri þætti.“
Yfirlitsverk byggja, eðli máis-
ins samkvæmt, á fmmrannsókn-
um. „Þegar um íslenska kirkju-
sögu og kristnisögu er að ræða
þá vantar gríðarlega miidð af
þessum fmmrannsóknum,“ seg-
ir Hjalti. „Við höfum oft staðið
frammi fyrir því að það hafi
vantað tiltækar og fuUgUdar
rannsóknir. Þess vegna höfum
við þurft að fara út úr því að
skrifa hið breiða langtímayfirlit
og orðið að gera frumrannsóknir til að fylla í
ákveðnar eyður sem við okkur hafa blasað. Þó
höfum við alls ekki tæmt verkefnið. Víða er-
um við aðeins að benda á liluti sem þyrftu
frekari könnunar við.“
Verkið sem nú kemur út er kallað kristni-
saga, en ekki kirkjusaga. Hvers vegna?
„Hugtakið kii'kjusaga er oft notað um sögu
sem er stofnanatengd; þar ei' verið að fjalla
um sögu stofnunainnnai'. Kristnisaga er ekki
stofnanatengd með sama móti. Kirkjustjóm-
in er ekki í forgmnni heldur er reynt að fjalla
um kristnina sem menningarlegt og félags-
legt fyrirbæri í landinu. Við reynum því að
seilast út fyrir kirkjuveggina og þar sem tök
em á að fjalla um kristnilífið inni á heimilun-
um og úti í þjóðfélaginu með einhverjum
hætti.“
Yfirnáttúruleg
fyrirbrigði
Kaþólskt starf
Árið 1895 hóf rómversk-kaþólska
kirkjan aftur starf hér á landl og fékk
það þá meiri hljómgrunn, enda var
meira í það lagt en áður hafði verlð.
Tveir prestar voru það ár sendir til
íslands af rómversk-kaþólska
biskupnum í Danmörku. Þelr settust
að á iandareign kirkjunnar í Landakoti
og þar var hafist handa um endurreisn
rómversku kirkjunnar á íslandi.
Kristni ð íslandl, 4. bindi, bls. 270.
Eitt af því sem vakti mikla athygli og jók
mjög á margbreytilelka umræðunnar um
trúmál eftir aldamótin voru sálarrann-
sóknir sem spíritistar stunduðu. Sálar-
rannsóknir í þeirri merkingu sem hér um
ræðlr má rekja til miðbiks 19. aldar er
menn fóru að rannsaka svokölluð yfir-
náttúruleg fyrirbrigðl á kerfisbundinn hátt.
Kristni ð islandl, 4. bindi, bls. 278.
Laxness og trúin
í verkum Halldórs Laxness gætir trúarinnar með öðrum
hætti en áður hafði þekkst (ísienskum bókmenntum.
Víða í skáldverkum hans er fjallað um kirkjur og klerka og
kveður þá stundum við sama tón og í verkum raunsæis-
skáldanna þar sem kirkjan, þ.e. prestarnir, er sökuð um
sinnuleysi um kjör fólksins. í skáldverkum hans, ritgerð-
um og blaðagreinum er gagnrýni á trú og kirkju oft mjög
óvægin. Ástæðurnar eru ýmsar, m.a. hafði hann verið
kaþólskur meðal lútherskrar þjóðar, þá hneigðist hann að
kommúnisma þótt hann yrði aldrei flokksbundinn.
Kristni ðíslandl, 4. bindi, bls. 290.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 8. APRÍL 2000 7