Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Blaðsíða 8

KRISTNIÁ ÍSLANDI
SAGNFRÆÐINGUR
Konur hafa
cilltaf stutt
kirkjuna
Inga Huld Hákonardóttir
sagnfræðingur fékk það
verkefni árið 1994 að skrifa
nokkrar stuttar greinar, eða
sjö blaðsíður í hvert fjögurra
binda Kristni á Islandi, um
málefni tengd konum og
kristni.
Hún sat ritstjórnarfundi og hafði þai- það
hlutverk að minna aðra höfunda á þátt
kvenna og það sjónarmið að konur ættu
heima í lútherskri kirkjusögu.
„Þar hafa þær verið nær ósýnilegar eftir
siðbreytinguna 1550. Það er miklu meira
sagt af konum í heimildum
um miðaldakirkjuna, þar er
líka svo mikið af heilögum
meyjum. Það er ótrúlega
mikið tii af jarteiknasögum,
og smá helgisögum um kon-
ur sem ritaðar voru á Norð-
uriandi. Til dæmis af einsetu-
konu á Hólum á 12. öld, Hildi
að nafni, sem var hálfgerður
dýrlingur. Einnig sést þetta í
Biskupasögum, til dæmis af
Guðmundi góða, sem var
hundeltur af konum, aiveg
eins og konur fylgdu frels-
aranum!
Það koma tímabil þar sem
svona sögur eru algengar og
önnur þar sem þær eins og
þurrkast út. Konum er gert
sérstaklega hátt undir höfði í
norðlenskum biskupasögum miðalda. Hafi
konur ekki skrifað þær sjálfar hafa þær
ábyggilega haft mikil áhrif á sagnaritar-
ana, munkana, sem skráðu þær.“
Hún segir að konur hafi ævinlega starf-
að mikið í þágu kirkjunnar og mikil gagn-
kvæm áhrif verið á milli kvenna og presta
allt frá upphafi. „Það er ekki tilviljun hvað
kirkjan hefur alltaf látið málefni fjölskyld-
unnar til sín taka.“
Inga Huld segist ekki hafa gert sér
neina grein fyrir því hve hlutur kvenna í
kristnihaldi hafði verið stór, fyrr en hún
fór að skoða hann vegna þessa verkefnis.
Hún fékk styrk frá Alþingi, í tengslum við
ritun Kristni á ísiandi, til að halda málþing
vorið 1995. Þar sögðu níu fyrirlesarar frá
því sem þeir höfðu rekist á um konur og
kristni í fræðum sínum. Fyrirlestrarnir
voru síðan gefnir út í bókinni Konur og
kristsmenn. - Pættir úr kristnisögu ís-
lands.
Inga Huld er þeirrar skoðunar að aukin
umræða um konur og kristni hafi breytt
viðhorfum fólks þótt enn sé langt í land að
fullt jafnræði ríld með kynjunum á þessu
sviði. „Þetta er þegar farið að skila sér í
viðameiri námsritgerðum í guðfræðideild-
inni en áður um efni sem tengjast konum
og kirkju.“
Hún bendir á að kristnin hafi verið
burðarás í menningarlífi, en það megi
heldur ekki gleyma alþýðunni, - fólkinu
sem trúði - og áhrifum trúarinnar í dag-
legu lífi. Það var stefna ritstjórnar að
leggja rækt við þann þátt í ritun verksins
og þannig fékkst miklu meiri breidd en
ella.
„Þetta verk markar vissulega tímamót
og getur haft áhrif á alla íslenska sagna-
ritun,“ segir Inga Huld.
„Það var mjög margt sem rann upp fyr-
ir mér þegar ég fór að fást við þetta. Ekki
síst hvað konur hafa alltaf stutt kirkjuna
og unnið mikið í anda kristninnar." Til að
skýra það nánar nefnir Inga Huld ritgerð
sem hún er að Ijúka og fjallar um hvernig
konur lögðu grunn að velferðarkerfinu um
síðustu aldamót, með starfi sínu í þágu
sjúkra og fátækra. Þetta starf þeirra sé nú
verið að draga fram í dagsljós-
ið.
„Það sem kom mér einna
mest á óvart var hvað það var
erfitt að ijúfa þessa þögn um
konur innan kristnisögunnar.
Það er svo rótgróið að gefa
ekki gaum að hlut kvenna.
Stundum hefur þetta verið
kallað kvennablinda." Inga
Huld segir fjani því að þetta
sé séríslenskt fyrirbæri. Eftir
siðbreytingu hafi einkalíf og
opinbert líf verið rækilega að-
skilið, bæði í orði og verki.
„Þetta gildir utn alla sögurit-
un, ekki bara kirkjusögu. Það
hreinlega tíðkaðist ekki að
nefna konur á nafn og er fram-
lags þeirra lítið getið á bókum
og í skjölum, jafnt andlegum
sem veraidlegum. Einhvem veginn kemur
þessi stranga skipting á milli einkalífsins,
þar sem er vettvangur kvenna, og hins op-
inbera lífs þar sem athafnamenn og lærðir
menn láta til sín taka. Söguritunin lýsti
eingöngu þessu opinbera sviði og þar voru
karlar einir um hituna.“
En hverju skilar Kristni á Islandi til
kvennafræða?
Inga Huld telur að í raun sé brotið blað
með þessu verkefni. Flestir höfúndar
verksins hafi skrifað töluvert um konur,
auk hinna sérstöku kafla um konur eftir
Ingu Huld og bókarinnar Konur og krists-
menn, sem líta má á sem hluta af verkefn-
inu. Hún segir að ótalmargir hafi bent sér
á heimildir og lagt sér lið með margs kon-
ar fróðleik og elskusemi við ritun kaflanna
um konur og kristni. Það hafi verið ómet-
anleg hjálp. Hún er viss um að Kristni á
Islandi hvetji til frekari rannsókna á hlut
kvenna í sögunni.
Verður eitthvert framhald á þessari
vinnu hjá Ingu Huld?
„Ég er að vinna úr miklu efni um munn-
lega trúarmenningu kvenna á 19. öld.
Menning kvenna hefur alveg frá upphafi
íslandsbyggðar verið munnleg, líkt og al-
þýðumenningin, og lifað góðu lífi fyrir utan
opinbera geirann."
INGA HULD
HÁKONARDÓTTIR
Þjóðminjasafn íslands.
DYGÐAKLÆÐI VATNSFJARÐARSYSTRA. Á KLÆÐINU ERU SAUMAÐAR TÁKNMYNDIR ALLRA HINNA TÍU HÖF-
UÐDYGÐA, EN ÞÆR VORU, TRÚ, VON, KÆRLEIKUR, GUÐHRÆÐSLA, HÓGVÆRÐ, AUÐMÝKT, ÞOLINMÆÐI,
HÓFSEMI, SKÍRLÍFIOG STAÐFESTA. KLÆÐIÐ ER TALIÐ SAUMAÐ SNEMMA Á18. ÖLD AF DÆTRUM SÉRA
HJALTA ÞORSTEINSSONAR, ÞEIM ELÍNU, STEINVÖRU, GUÐRÚNU OG HALLDÓRU. HAFÐISR. HJALTISJÁLF-
UR DREGIÐ UPP MYNDIRNAR.
SPÁÐ FYRIR
BISKUPUM OG
MÆÐRUM ÞEIRRA
cftir INGU HULD HÁKONARDÓTTUR
Sjaldnast hafa konur haft formlegt umboð til að
tala fyrir hönd andlegra eða veraldlegra stjóm-
valda. Þær stóðu hvorki á Lögbergi né í predik-
unarstólum, höfðu enga opinbera rödd ef svo
mætti segja. Vitranir þeirra og spádómsgáfur
hafa hins vegar oft vakið virðingu. Þess nutu
völvur í norrænum sið. Þannig segir í Land-
námu frá Ingimundi sem síðar var nefndur hinn
gamli. Völvan Heiður spáði honum að hann
mundi „byggja á því landi, er þá var ófundið
vestur í haf ‘ og hlaut svo að verða. í kristnum
sið var nánast fast minni að spáð væri fyrir bisk-
upsdómi.
Formæðrum biskupa var oft spáð þvi sér-
staklega. Guðríður Þorbjamardóttir var for-
móðir þriggja biskupa, Þorláks Runólfssonar í
Skálholti, Bjamar Gilssonar og Brands Sæ-
mundarsonar á Hólum, og enn fremur Hallberu
Þorsteinsdóttur sem lengi var abbadís á Reyni-
stað. „Yfir þínum ættkvíslum mun skína bjartur
geisli,“ spáði grænlensk völva fyrir henni. Þor-
gerður, móðir Jóns Ögmundarsonar, er sögð
hafa komið í höll Ólafs helga átta eða tólf vetra
gömul. „Sá mun göfgastur ættbogi á íslandi er
frá henni kemur,“ sagði konungur.
Vissulega var einnig spáð fyrir syni hennar.
Bam að aldri fór hann utan með foreldmm sín-
um og var þeim vel fagnað við dönsku hirðina.
Þorgerði var vísað til sætis hjá Astríði drottn-
ingu, og ekki skófir á borð bomar. Litli drengur-
inn teygði sig eftir krásunum svo að móður hans
þótti nóg um og sló á hendur hans. „Ger eigi svo,
kæra Þorgerður,“ sagði drottning, „þvi að hend-
ur þessar er þú slær em biskups hendur.“
Ef til vill gætir hér áhrifa frá ritningunni. Þó
em slíkar spár þekktar enn í dag. Þegar Sigur-
bjöm biskup Einarsson var bam á langamma
hans að hafa sagt: „Fallegur er hann, blessaður,
fallegri verður hann þegar hann er orðinn prest-
ur“. En það var ekki líklegt því að hann ólst upp
við lítil efni.
Kristni á f slandi, 1. bindi, bls. 259.
Réttindi kvenna
Upp úr 1880 fór löggjafinn hér að huga að réttind-
um kvenna, konur fengu kosningarrétt hér á safn-
aðarfundum árið 1882 og árið 1886 rétt til að
gangast undir sérstakt próf í guðfræði við Presta-
skólann og njóta þar kennsiu að nokkru leyti. Þá
þegar máttu konur Ijúka burtfararprófi frá Lækna-
skólanum, en það sem að trúnni sneri var íhalds-
samara. Aldalangri mismunun sem útilokaði konur
frá æðra námi og embættum varð loks hrundið
hvað trúna varðaðl með því jafnrétti sem fólst í
vígslu séra Auðar Eir Vilhjálmsdóttur 1974 og
þurfti þá ekki lagabreytingu til.
Kristni á Islandi, 4. bindi. bls. 71.
Óskilgetin börn
Umburðarlyndí gagnvart fólki sem ekki fékk að
ganga í hjónaband og átti óskilgetin börn hlýtur
að hafa aukist eftir að fólk var ekki lengur minnt
á það á þingum og í kirkju að húðlát og trúarleg
útskúfun væru fylgifiskar lauslætis. En sú regla
að börn fátækra ógiftra mæðra voru tekin af
þeim og sett á sveit gerði hlutskipti þeirra öm-
urlegt. Á þremur síðustu áratugum 19. aldar var
fimmta hvert barn sem fæddist óskilgetið, en
aðstæður barna og mæðra þeirra voru þó mis-
jafnar, sumar giftust barnsfeörum sínum.
Kristni á íslandi, 4. bindi, bls. 178.
Væntingar
til presta
Þátttöku kirkju og presta er vænst við helgi-
athafnir og hátíðir í lífí sveita og bæjarfélaga.
Kannanir hafa sýnt að fólk leggur almennt mik-
ið upp úr því að prestar séu alþýðlegir og fé-
lagslyndir. Þrátt fyrir að kirkja og prestar séu
nú ekki lengur með formlegum hætti tengd
skólastarfi í landinu og sérfræðingar í uppeldis-
og félagsráðgjöf hafi komlð til sögunnar hefur
fólk væntingar til kirkju og presta á þessum
sviðum.
Kristnl é íslandi, 4. bindi, bls. 353.
Sérfræðingar
Sérfræðingar á sviði fræðslu, upp-
eldismála, heilsugæslu og félags-
mála hafa tekið við mörgum þeim
hlutverkum sem sjálfsagt þótti áður
að væru hluti prestsstarfsins. En
kirkjan hefur ekki amast við innreið
nútímans í íslenskt þjóðfélag og
ekki gert kröfur til þess að halda
fyrra áhrifavaldi á þeim sviðum þar
sem ný þekking og þjónusta hefur
veriö í boði.
Kristni á fslandi, 4. bindi. bls. 420.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000