Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.2000, Blaðsíða 10

'
VERÐUR HÆGT AÐ VERNDA AUÐNIRNAR?

Ljósmynd/Kjarfan P Sigurðsson
Á Gæsavatnaleió norðan Vatnajökuls. Auðnin í öllu sínu veldi
f :yrr á tímum var ekkert gagn að auðnum og mönnum
þótti [: )ær Ijótar, jafnvel uggvænlegar. Nú hefur þetta
mat breyzt; fólk skilur og skynjar að auðnin er sérstök og
verðmæt náttúra, en viðkvæm ekki síður en annað í ríki
náttúrunnar. Sá skaði sem menn valda í auðnum verður
jafnve sl enn síður bættur en sá sem valdið er á gróðri.
Ljósmynd: Ulrich Muncher.
Ulrich Miincher er þýzkur Ijósmyndari sem gert hefur íslenzkar öræfaljósmyndir að sérgreln sinni og myndabók hans um auðnir íslands er með því
bezta sem út hefur komið af því tagi. Hér horfir hann til Herðubreiðar í tignarlegri, en algerri auðn.
Iupphafi þessa máls skal það tekið fram til
að fyrirbyggja misskilning að höfundur-
inn er hlynntur landgræðslu þar sem hún
á við og telur að Landgræðsia ríkisins
hafi unnið stórvirki. Pað má jafnvel kom-
ast að þeirri niðurstöðu að Landgræðslan
hafi ekki verið metin sem skyldi fyrir sín
afrek. Hálendið er í aðalatriðum þrískipt.
Vestast og austast er það tiltölulega vel gróið og
þar er gott beitarþol. Á móbergssvæði miðjunn-
ar þar sem eldvirknin er yngst eru í öðru lagi
svæði með bágbomu gróðurfari eða landeyð-
ingu, en í þriðja lagi örfoka land, auðnir.
Á svæðum í lítilli hæð og nærri byggð, þar
sem gróðurtorfur eru í henglum en samt talsvert
eftir af mold, má snúa vörn í sókn, til dæmis með
lúpínu sem vinnur kraftaverk við þess konar að-
stæður á fáum árum. Umfram allt verður þó að
stöðva foksandinn. Landgræðslan er búin að
sýna og sanna að melgresið dugar bezt til þess.
Þá kemur að auðnunum; hvað á að gera við
þær? Ákafir ræktunarsinnar telja ugglaust að
með einhverju móti þurfi einnig að ná upp gróðri
í þeim, enda þótt meiripartur af auðnum lands-
ins sé í meira en 400 m hæð og þarmeð ofan við
þau mörk þar sem líklegt er að ræktun beri ár-
angur. Raunar eru þessi mörk í afar misjafnri
hæð og má minna á að hin horfna byggð á Jök-
uldalsheiði var í rúmlega 500 m hæð og þar er
land ennþá grasgefið. A hinn bóginn ná auðnir á
afréttum sunnanlands niður í 250-300 m hæð.
Örfoka land, hraun og grjótfláka uppi á há-
lendinu ætti ekki að reyna að græða upp, enda
trúlega ekki hægt. Ekkert áfok kemur af auðn-
unum; hver moldarögn, hafi hún einhvemtíma
verið til, er á bak og burt. Af því stafar gróður-
svæðum engin hætta og þessvegna segi ég: Lát-
um auðnirnar í friði og lítum á þær sem sérstaka
náttúru.Varla þarf lengur að efast um að auð-
nimar eru auðlind. Ekki er langt síðan þótt hefði
fremur fjarstæðukennt að slá slíku fram. Svo er
samt ekki lengur almennt, en skoðanir em skipt-
ar. Til em þeir sem ekki koma auga á töfra
svartra sanda og annarra auðna. Þeir hafa í háð-
ungarskyni talað um „svarta náttúruvemd" en
flestum ætti nú að vera orðið Ijóst að svört nátt-
úmvernd er nauðsynleg eins og sú græna.
, Setjum svo að hægt væri að græða upp
Ódáðahraun; gera allt grasi vafið suður í Kverk-
fjöll. Sú hugmynd lætur áreiðanlega vel í eymm
hugsjónamanna sem þreytast aldrei á að taka
undir með Hannesi Hafstein í aidamótaljóði
sínu: „Sú kemur tíð að sárin foldar gróa“, o.s.frv.
Áður hef ég sagt að sárin skulum við láta gróa
þar sem það er hægt. En auðnimar eiga ekkert
skylt við sár. Þær em sérstök náttúra og margir
líta svo á, að í þeim búi innsti kjami þessa lands
og að hvergi verði fegurðin mikilfenglegri en
einmitt þar. Það er sú fegurð sem heillar svo fólk
sunnan úr Evrópu að sumir em búnir að koma
40 sinnum til Islands og fara þá ekki annað en
beint inn á hálendið. Þegar frá er talinn frekar
fámennur hópur íslenzkra ferðagarpa er óhætt
að segja að landsmenn hafi sjálfir verið seinni til
að meta þessa auðlegð en margir útlendingar.
Það hefur þó breyzt á skömmum tíma; jeppa-
menningin hefur stuðlað að því, en einnig hefur
verið vaxandi áhugi á umhverfisvernd og há-
lendinu í heild í kjölfar áforma um virkjanir.
í íslenzka bændasamfélaginu og raur.ar eftir
að það leið undir lok vora auðnirnar einskis virði,
enda hefur sjálft orðið löngum haft neikvæðan
hljóm. Af auðnum var ekkert gagn að hafa; þar
vom engar grasnytjar og fyrr á tímum þóttu
þær ljótar eins og hraunin, jafnvel ógnvænlegar.
Við tengjum ekki auðnir lengur við ógnir-
;menn fara um þær einir án þess að bera
minnsta ugg í brjósti. Fátt þykir mér áhrifa-
meira en að vera aleinn í auðninni og hlusta á ör-
æfaþytinn, sem heyrist bara í logni.
Til þess að spilla ekki þessari nýlegu auðlind
verður að umgangast hana með varfærni og
virðingu. Æskilegast væri að geta haldið stómm
svæðum gersamlega ósnortnum. En hér rekast
á kröfurnar um algera friðun annars vegar og
um aðgengi hins vegar. Menn segja sem svo: I
nútímanum og trúlega einnig í framtíðinni verð-
ur að vera sæmilegt aðgengi til þess að þessi
auðlind sé nýtanleg. Það aðgengi er í talsverðum
mæli til nú þegar með vegarslóðum og ef þeir
era lagðir í landið með tilfinningu íyrir náttúr-
unni og lágmarksröskun er hægt að sætta sig við
tilvist þeirra. Ekki verður heldur hjá því komizt
að hafa sæluhús eða gistingarskála í nánd við
vinsæla staði, en þess konar hús þurfa ekki að
æpa á athygli með skæram litum, eða standa á
áberandi stöðum.
Það er af og frá og ekkert nema öfgar að uppi-
stöðulón séu ævinlega ljót eins og æði oft hefur
heyrst upp á síðkastið. Vötn á hálendinu, og þá
ekki sízt í auðnum, gæða umhverfið tilbreytingu
og magna upp áhrifin. Ef Öskjuvatn, dýpsta
vatn landsins, væri horfið úr sinni djúpu skál
yrði það umhverfi ekki eins áhrifamikið. Sama
má segja um Langasjó og mörg fleiri öræfavötn.
Það er hrífandi að sjá fallegt skýjafar speglast í
fjallavatni með auðnina allt um kring og ég neita
að taka undir þennan söng um ljótleika vatna.
Háspennulinur í fagurri, ósnortinni auðn era
aftur á móti eins og hvert annað umhverfisslys;
þar em þær aðskotahlutir sem hafa í för með sér
hrikalega sjónmengun. Eftirtektarvert er, að
mörgum finnst þessi tröllauknu möstur ails ekki
vera til lýta í byggð og þéttbýli, en eins og hver
annar illa gerður hlutur í auðninni. Þau em þó
þeim kosti gædd að vera að mestu leyti aftur-
kræf; allt annað en steyptan granninn undir
þeim er hægt að fjarlægja.
Ingvi Þorsteinsson náttúrafræðingur og einn
af okkar mætustu vísindamönnum leggur
áherzlu á algera beitarfriðun á miðhálendinu í
grein í Morgunblaðinu í gær. Hann segir þar að
nú sé ísland skilgreint sem mesta eyðimerkur-
land Evrópu og þótt víðar væri leitað. „Helsta
ástæða þessarar óskemmtilegu nafngiftar er sú
staðreynd, að miðhálendið sem þekur um helm-
ing af flatarmáli landsins, er að mestu gróðurs-
nauðar auðnir", segir hann þar. Ég get með
engu móti fallizt á að þessi sérstaða landsins sé
skammarleg, en ítreka að frekari eyðingu gróð-
urlendis þarf að stöðva. Ekki er ástæða til þess
að láta auðnimar stækka þótt fagrar séu þær.
Sá hálendisgróður sem náttúran myndar sjálf
á löngum tíma í auðnum er ævinlega fallegur.
En við ættum að hlífa þessu landi við því sem
kalla mætti gervigróður. Grasfræi hefur sumsst-
aðar verið dreift í góðri meiningu á örfoka land,
en sáðgresið verður vægast sagt hörmulegt í
þessu umhverfi. Allir sjá að það er aðskotahlutur
og ekki partur af þessari náttúra. Sveinn Run-
ólfsson landgræðslustjóri er ekki sammála og
telur sáningu sjálfsagt úrræði þar sem land hef-
ur blásið upp, ef til vill af manna völdum. Hann
vill hinsvegar að hinar mögnuðu auðnir, til dæm-
is norðan Vatnajökuls, fái að vera í friði. En í
nánd við byggð, til dæmis á Framafrétti Bisk-
upstungna ofan við Gullfoss, telur Sveinn að
sjálfsagt sé að útrýma hinni mikilfenglegu auðn
sem þar er og hann telur að sáning flýti fyrir því
að náttúralegur hálendisgróður dafni. Máli sínu
til stuðnings vitnar Sveinn í orð Vigdísar Finn-
bogadóttur:
„Og þótt við höfum fyrir löngu lært að skilja
fegurð og búsæld, lært að meta fegurð nakinna
fjalla og úfins hrauns - þá er eitthvað í okkur
sem andmælir því að kalla þær auðnir fagrar
sem mannfólkið skapar sjálft með umstangi
sínu. Það er eitthvað ónotalegt við það landslag,
eitthvað sem er blátt áfram siðferðilega rangt.“
Hægt er að taka undir það á einu bretti að við
eigum, ef hægt er, að bæta fyrir það tjón á nátt-
úrunni sem beinlínis er af manna völdum. En
þar kynni ýmislegt að vera á gráum svæðum og
auðnin ofan við Gullfoss er þar á meðal. Færa
má rök að því að beitarálag hafi flýtt fyrir jarð-
vegseyðingu þar, en það er óvíst. Hitt er aftur á
móti víst og byggt á rannsóknum vísindamanna,
að einmitt þarna hefur land gróið upp og blásið á
víxl allt frá landnámi. Mestan þátt í jarðvegseyð-
■
íslenzkir myndlistarmenn hafa ekki eins og við mætti búast sótt sér myndefni í auðnir landsins.
Hinsvegar eru tveir vel þekktir norskir málarar, Odd Nerdrum og Patrick Huse, sem koma að stað-
aldri til íslands til þess að fá innblástur í auðnum. Myndin er eftir Patrick Huse og var á sýningu
hans á Kjarvalsstöðum.
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson.
Jökulruóningur í auðninni á Tunguheiöi, innan vió Gullfoss. Hér er byrjað aó sá grasfræi, en sáögres-
ið verður afar ónáttúrlegt og auðnin missir máttinn. í baksýn eru Jarlhettur.
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson.
Auðn þarf ekki að merkja fjarveru alls gróðurs. Lággróður í nábýli við mosa kann að lifa milli steina.
Þesskonar auðn getur verið talsvert litrík eins og myndin ber með sér, sem tekin var innarlega á
Haukadalsheiði.
ingunni telja menn að gosaska frá nokkram
Heklugosum eigi, svo og það að þetta er harð-
viðrasvæði.
Það er því ekkert „siðferðilega rangt“ við
auðnina ofan við Gullfoss og hliðstæður hennar
má víða finna.. En sáðgresislopinn sem þar er
kominn milli steina er að mínu mati ekki falleg-
ur. Þar er verið að henda peningum og ég sé eft-
ir þeim áhrifamiklu andstæðum sem þarna hafa ■*,
lengi verið þar sem auðnin tók skyndilega við af
blómlegu graslendi.
GÍSLI SIGURÐSSON
1 O LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. APRÍL 2000
+
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. APRÍL 2000 1 1 *