Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.2000, Blaðsíða 17

Constantin Hansen (1804-1880): Félagsskapur danskra listamanna í Róm 1837, olía á léreft.
Ríkislistasafnið í Kaupmannahöfn.
I
Christen Köpke (1810-1848): Einn af þrem turnum Friðriksborgarhallar um 1834-35, olía á
léreft. Listiðnaðarsafnið í Kaupmannahöfn.
TVEIR
SÆNSKIR
SINFÓNISTAR
eðli ljóss og lita hafa fært þessa og aðra eldri
málara nær nútímanum, því með brjóstviti
sínu voru þeir, stundum alls óvitandi, að af-
hjúpa og gera sýnileg ýmis lögmál sem vísind-
in hafa seinna staðfest sem rétt. í kilju um
leyndardóma Ijóssins eftir Sidney Perkowitz,
sem út kom 1998 og ég festi mér í bókhlöðu
listhallarinnar er jafn mikið, ef ekki meira,
vísað til málara og málverka þeirra og niður-
staðna heimskunnra vísindamanna á liðnum
öldum. Þannig hafa málararnir gagnast
vísindunum og mannkyninu öllu meira en
flestir hafa látið sér til hugar koma á seinni
tímum, jafnframt er hér komin ein ástæðan
fyrir því, að hinu skapandi handverki var gert
jafn hátt undir höfði og vísindum í endurfæð-
ingunni, er listhugtakið varð til. Og mynd-
listarmenn eru enn að á fullu því engu síður er
vitnað til núlistamanna og tilrauna þeirra með
ljós og liti. Þetta ætti að renna stoðum undir
miklvægi sjónmennta.
Önnur sýning og engu ómerkari var í gangi
í listahöllinni og nefndist hún „Gullgrunnur og
himnaljós", og hafði með miðaldalist í Ham-
borg að gera. Fyrir fimmhundruð árum var
hið volduga altari kirkju Mariudómsins, eftir
Absalon Stumme, vígt, en það hafði áður verið
álitið löngu glatað. Svo gerist það hálfri öld
seinna, næstum upp á dag, að það er mið-
punktur mikilfenglegrar sýningar á dýrgrip-
um kirkjulegrar miðaldalistar, og þótti jaðra
við kraftaverk. Sýningunni var komið á lagg-
irnar í samvinnu við sögusöfn Hamborgar er
snerta list og listiðnað, kirkjuna, ríkisskjala-
safnið og stofnun minjaverndar. Stórmerkileg
sýning kirkjumuna, listaverka og bóka sem
lauk 6. mars.
Hefði mun frekar mátt ætla að þetta væri
sunnudagur en eftirmiðdegi fimmtudags, því
slíkur var straumurinn á báðar þessar sýning-
ar, veitingabúð gömlu hallarinnar troðfull og
ös í bókhlöðunni, þar sem fólk fletti bókum af
stakri athygli og afgreiðslufólkið hafði nóg að
gera...
í aðalrými Flóðgarðahallanna, „Deichtor-
enhallen", sem eiu aðalsýningarhallir núlista í
borginni, var sýning á innsetningu Jason
Rhoades; gríðarlegur frumskógur járnröra
sem náði góða leið upp í rjáfur. A tveim stöð-
um var svo hægt að taka sér far upp með eins-
mannslyftu og fá yfirsýn yfir skóginn! I hálfri
norðurhöllinni var framningur á frumlegum
húsgögnum eftir Andrea Zittel, sem er eitt hið
áhugaverðasta sem ég hef nokkru sinni séð af
þessu tagi um dagana, það sem kom mér þó
helst á óvart voru Ijósmyndir Ines van Lam-
enswerde í hinum helmingnum. Að hluta til
voru þetta sömu ljósmyndir og voru á sýning-
unni í Listasafni Islands á liðnu ári, en þarna
var allt annað að sjá þær, sökum magnaðrar
upphengingar. Hafi ég ekki komist í samband
við ljósmyndir listakonunnar í einum litlum og
þéttpökkuðum sal Listasafns íslands, gripu
þær mig nú sumar hverjar heljartökum. Hver
einstök mynd var á afar markvissan hátt
skorðuð á vegg og ferli upphengingarinnar
mjög frumlegt, engin stöðluð lögmál, til dæm-
is voru sums staðar þrjár myndir í rými af
svipaðri stærð og salurinn í Listasafni Is-
lands. Sýningunum lauk 27. febrúar.
TONLIST
Sígildír diskar
WIRÉN
Kurt Atterberg: 1. sinfónia Op. 3 í h-moll
(1910); 4. sinfónía Op. 14 í g-moll (1920). Út-
varpssinfóníuhljómsveitin í Frankfurt u. slj.
Aris Rasilainen. CPO 999 439-2. Upptaka:
DDD, Utsendingarsal hessneska útvarpsins,
Frankfurt, 30.11.-4.12.1998. Útgáfuár: 1999.
Lengd: 61:55. Verð (12 tónar): 1.800 kr.
SVÍÞJÓÐ, „ægishjálmur Eystrasalts" ,
var stórveldi á 17. öld, og kváðu sumir Svíar
enn í dag eiga erfitt með að kyngja þeirri
beizku staðreynd að geta ekki státað af al-
þjóðlega þekktu tónskáldi í fremstu röð eins
og Sibelius eða Carl Nielsen. En að öllum
stórveldisdraumum og þjóðernishyggju for-
tíðar slepptum - sem óvefengjanlega hafa
sett mark sitt á fjölmörg rómantísk hljóm-
sveitarverk (ekki bara meðal Norðurlanda-
þjóða), a.m.k. unz nazisminn kom ákveðnu
óorði á slíkt - þá verður ekki af frændþjóð-
inni skafið, að hún á býsna mörg hljóm-
kviðuskáld í næstfremstu röð, sem sum
mættu heyrast oftar hér um slóðir en raun
hefur borið vitni.
Eitt þeirra var Gautaborgarbúinn Kurt
Atterberg (1887-1974) sem aðeins hefur
komið við sögu í Sígildum diskum einu sinni
áður,- nánar tiltekið 3. Svíta hans fyrir fiðlu,
víólu og strengi frá 1917 á BlS-safndiskinum
„A Swedish Pastorale“ (SD 11.2. 1995), nema
hann hafi hugsanlega einnig slæðzt með sem
sönglagahöfundur á stöku stað. Þó rámar
mig í að „Dollarasinfónían“ svokallaða, nr. 6,
hafi komið sterklega til greina sem umfjöll-
unarefni, en með henni sigraði Atterberg í
alþjóðakeppni 1928 í tilefni af 100. andlátsári
Schuberts á vegum Columbia-plötuútgáfunn-
ar - enda þótt brezki gagnrýnandinn Ernest
Newman hafi látið að því liggja, að sigur-
vegarinn hefði vísvitandi hermt eftir stíl
kunnra eftirlæta dómenda[!]. Stóð á sínum
tíma um það nokkur styrr.
En hvað sem því líður, þá komst Kurt Att-
erberg undir öllum kringumstæðum ekki sof-
andi að vegsaukanum, enda leitun að atorku-
samara norrænu tónskáldi þegar allt er tekið
með í reikninginn. Hann var menntaður
verkfræðingur og starfaði lengi framan af
ævi sem slíkur hjá Einkaleyfisskrifstofu rík-
isins, auk þess að fást m.a. við hljómsveitar-
stjórn og ekki sízt tónlistarfélagsmál (með-
stofnandi Tónskáldafélags Svía og
höfundarrétthafafélagsins STIM, meðlimur
Tónlistarakademíunnar og virkur trúnaðar-
maður landa sinna í alþjóðasamtökunum
CISAC og ISCM). Engu að síður tókst hon-
um jafnframt að semja hvorki fleiri né færri
en 9 sinfóníur, 5 óperur, 5 konserta og 10
hljómsveitarsvítur, auk smærri verka.
2.-6. sinfóníur Atterbergs voru samdar á
aðeins einum áratug. Lengra varð milli hinna
síðari, enda hrönnuðust félagsstörfin upp á
sama tíma. Notkun þjóðlagastefja er mest
áberandi í nr. 4 og 8, en annars er hljóm-
sveitarpensill Atterbergs breiður og tjáning-
arríkur og tónmálið oft stórbrotið í anda sí-
ðrómantíkera eins og Richards Strauss.
Raunar kallaði Atterberg sjálfan sig „þjóð-
legan klassisista“ , í andstöðu við „þjóðlegan
rómantista" eins og Hugo Alfvén, og þrátt
fyrir nokkuð áberandi skort á pólýfónískri
hugsun. í ljósi sögunnar verður Atterberg að
líkindum talinn íhaldssamt tónskáld fyrir
sinn tíma, sérstaklega eftir seinni heims-
styrjöld, þegar Norðurlöndin fóru að taka
virkari þátt í nýjum straumum og stefnum
sunnar úr álfu. Annars má til gamans nefna,
að líkt og 9. sinfónía Beethovens virkjai'
„Nían“ Atterbergs einsöngvara og kór. Hún
fjallar um ekki ómerkilegra efni en Völuspá,
og ætti að óheyrðu að vera athugandi dag-
skrárefni fyrir Sinfóníuhljómsveit Islands.
Kurt Atterberg hefur hin síðustu ár staðið
nokkuð í skugga endurreisnar Hugos AJfvén
á alþjóða plötumarkaði, og hafði raunar verið
hálfgleymdur utan heimalands síns í hálfa
öld; trúlega að hluta vegna vinsælda hans í
Þýzkalandi fyrr á öldinni og þar af leiðandi
félagstengsla við Þriðja ríkið, þótt fátt bendi
til fylgilags við nazismann. Þvert á móti er
andinn í þessum tveimur sinfóníum norrænn
frekar en stórgermanskur og birtan ljósra
sumamótta, þrátt fyrir höfga og ástríðu nr.
i
Vinnubrögð höfundarins eru fagmannleg
fram í fingurgóma í samræmi við fullyrðingu
hans: „Eg hef aldrei samið formlaust
stemmningarstykki á ævinni!" Hefði pólýfón-
ísk tækni verið tíðari, mætti því kannski
kalla hann e.k. norrænan Brahms. Hin þjóð-
lega dansfimi í Fjórðu sinfóníunni er ólíkt
léttstígari en straussneskur „patos“ þeirrar
fyrstu og útheimtir töluverða snerpu hjá
hljómsveitinni, sem finnski stjórnandinn nær
vel fram úr Frankfurt-sveitinni í vandaðri
hljóðritun smáu en knáu hljómdiskaútgáf-
unnar í Osnabrúck.
HAFI Atterberg átt takmörkuðu fylgi að
ATTERBERG
Dag Wirén: Sinfónfa nr. 2 í Es-dúr Op. 14
(1939); Sinfónfa nr. 3 Op. 20 (1944); Konsert- .
forleikur nr. 1 Op. 2 (1931); Konsertforleikur^
nr. 2 Op. 16 (1940). Sinfóníuhljómsveit Norr-
köpings u. slj. Thomas Dausgaards. CPO 999
677-2. Upptaka: DDD, Norrköping 3.-5.2.
1999. Útgáfuár: 2000. Lengd: 65:38. Verð (12
tónar): 1.800 kr.
fagna utan Norðurlanda og Þýzkalands,
kannski sumpart vegna áðurgetinna (og of-
metinna) tengsla við Þúsundáraveldi Aría,
sló Dag Wirén (1905-86) aftur á móti snar-
lega í gegn í enskumælandi löndum með
Serenöðu sinni fyrir strengjasveit frá 1937»»-
þar eð BBC notaði lengi upphaf lokaþáttar
sem einkennistef í menningarþættinum
Monitor; spígsporandi skáreimamars sem
dró dár að germönskum gæsagangi og stór-
þýzkri látúnssúpu. Dag Wirén var kristals-
tær nýklassisisti af franska skólanum eins og
samtímahöfundar hans Gunnar de Frumerie
og Erland von Koch og skapi fjærst að velta
sér upp úr ólgusjó rómantískrar tilfinninga-
vellu. Það var sömuleiðis andstætt náttúru
Wiréns að notast við þjóðlagastef líkt og
margir samlandar hans. Hann leit meira á
sig sem alþjóðlegan höfund en sænskan og
blandaði lítt geði við næsta nágrenni sitt á
efri árum.
Dag Wirén var áður á dagskrá hér í dálki
17.10. 1998 með sinfóníum sínum nr. 4 og 5
frá 1952 og 1964 og ballettsvítu úr Óskars-^
dansleik, ómótstæðilegum fjársjóði af smell-
andi eftirminnilegum stefjum. Og þótt seinni
sinfóníurnar séu heldur innhverfari í anda en
nr. 2 og 3 á þessum diski frá 1939 og 1944
sakir aukinnar notkunar á stefrænni um-
breytingartækni, ber allt að sama brunni: ég
er farinn að hallast að því að Dag Wirén sé
vanmetið tónskáld.
Menn hafa trúlega látið blekkjast af
Mozart-kenndum ytri léttleika og gegnsæi
verkanna á tímum ofhugsaðs konstrúktív-
isma, þegar allt þurfti að vera gegnnjörvað
og harðriðið strax frá yfirborði og niður úr
til að hljóta náð fyrir augum framúrspekinga.
Vinsældir Serenöðunnar hafa sjálfsagt hjálp-
að til að Wirén fékk snemma á sig einhæfan
stimpil afþreyingartónskálds og gleymdist að
öðru leyti. Einnig hefur haft sitt að segja
hversu erfitt er að skila tærum en hvössum*
stíl hans til fullnustu, og geldur höfundur
þess án nokkurs vafa að hafa enn ekki verið
hljóðritaður af sinfóníuhljómsveitum á
heimsmælikvarða.
En þangað til að því kemur er Norrköp-
ing-sinfóníuhljómsveitin ekki amaleg milli-
lending. Strengjadeild hennar virðist svolítið
undirmönnuð, en hljómlistarmennirnir leggja
sig auðheyi'ilega alla fram eins og fyrri dag-
inn undir drífandi stjórn Thomas Daus-
gaards í prýðisgóðri upptöku sænskra tækni-
manna cpo-útgáfunnar.
Hér fer svo sannarlega enginn gruflandi
moðreykur. Það gustar fersku Lapplandsloftj-
af þessum sænska sinfónista, og bendir æ
fleira til að sá ferskleiki eigi eftir að endast
betur en sumt frá miðri öldinni sem nú er
hæst hossað.
Ríkarður O. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. APRÍL 2000 1 T