Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.2000, Blaðsíða 5

hann á „hinn mikla íslenska skóla, skóla án
nokkurra fylgjenda. Af þessum sökum voru
bókmenntalegar uppgötvanir þeirra endur-
uppgötvaðar af fremstu skáldajöfrum Vest-
urlanda eftir nokkurra ára fálm í myrkri."
(Epic and Romance, 1896.)
Eg hugsa að nóg sé sagt til að skýra örlög
norrænna manna sem voru á sama tíma
óvenjuleg og einskis virði. Hvorki innrásir
þeirra né bókmenntir hafa skilið eftir nein
áþreifanleg spor í heimssögunni. Þeir gufuðu
einfaldlega upp sem draumur eða hurfu líkt
og glerkúla sjáandans. Norrænir menn á 12.
öld vpru frumherjar í skáldsagnaritun. Það
voru Islendingar sem voru fyrstir til að meta
að verðleikum hæfileika sem kenna má við
Norman Flaubert. En líkt og Ameríkufundur
þeirra geymdist sú uppgötvun í hinu mikla
heimsbúi sem dulúðug og árangurslaus.“
Eg var altekinn hrifningu og vonbrigðum á
sama tíma. Hann er fullur aðdáunar en
kemst þó að rangri niðurstöðu. Hvað meinar
hann með „bíða þess enn að vera lesnar og
skildar", „dulúðug og árangurslaus"? Þetta
er fjarri lagi og ekki vegna þess að sögurnar
náðu athygli flestra bókmenntafræðinga og
sagnfræðinga heldur frekar vegna þeirra
sterku andlegu áhrifa sem þær hafa á les-
andann. Þær hálfpartinn „stilltu af‘ líf mitt
og voru mér mikil hjálp og sennilega ekki
mér einum. Islendingar sköpuðu ekki ein-
vörðungu bókmenntir sem slíkar. Með varð-
veislu á marglitum heimi fortíðar uppgötv-
uðu þeir ný lönd og jafnvel heimsálfur og eru
forfeður heilla þjóða.
Þegar hér var komið sögu var ég sann-
færður um það að ég væri blóðtengdur ís-
landi, sem er þó algjörlega óhugsandi. Ég
fann enga aðra ástæðu fyrir tilfmningum
mínum. Þjóðerniskennd er mér algjörlega
framandi. Ég hef aldrei skilið hvers vegna
fólk er flokkað eftir kynþætti og þjóðerni.
Hver þjóð, eins og hver einstaklingur, hefur
að sjálfsögðu sín einkenni og sérkenni,
stundum spaugileg og stundum alveg hvers-
dagsleg, sem njóta skulu virðingar. Þau
skyldu ávallt höfð í huga og ber að nálgast af
háttvísi og tillitsemi. Maður getur dáðst að
ólíkum konum en verið ástfanginn af aðeins
einni. Við getum dáðst að fegurð Suðurlanda
en þó borið djúpan kærleika til norðursins.
Ég gekk að „erfðafræðilegum skyldleika“ við
Island sem gefnum eða réttara sagt tengsl-
um milli íslands og Rússlands. Upp frá því
sökkti ég mér niður í lestur vísinda- og sagn-
fræðirita og leitaði mér sífellt meiri upp-
lýsinga um efnið. Því miður hafa einungis ör-
fáar íslendingasögur verið þýddar yfir á
rússnesku. Ég var upptekinn við vinnu og
hafði ekki tíma til að læra íslensku eða önnur
norræn tungumál og enskukunnáttu minni er
talsvert ábótavant. En heppnin var með mér
þegar ég fann í Þjóðarbókasafninu eintak af
nokkrum þýðingum af Islendingasögunum
frá lokum 19. aldar, sem hafa hvorki verið
gefnar út né endurþýddar síðan. Þannig las
ég Örvar-Oddssögu og Eymundssögu (Yng-
vars saga víðförla). I Orvar-Oddssögu veldur
hauskúpa hests dauða aðalsöguhetjunnar,
eins og mörgum er kunnugt, og í rússneskum
annálum sjáum við svipaða fléttu. Oleg prins
hinn mikli, sá sem hertók Miklagarð (Konst-
antínópel), dó af sömu orsökum. Hér verð ég
að leyfa mér dálítinn útúrdúr. Mér er kunn-
ugt um að mikið hefur verið ritað um Islend-
ingasögurnar á mörgum þjóðtungum þar
sem er túlkað og greint hvert smáatriði og
sögulegar staðreyndir sagnanna. Margir
bókmenntafræðingar hafa eytt mestum hluta
ævinnar í rannsókn á hinu mikla efni nor-
rænna sagna. Markmið mitt er þó annað.
Mér er einungis í mun að deila hugsunum
mínum og tilfinningum með íslendingum, til
þess að sýna þeim hvað er á seyði innra með
mér og að hvaða niðurstöðu ég hef komist. Af
þessum sökum get ég ekki annað en minnst á
margtuggnar og vel þekktar staðreyndir og
kemst ekki hjá því að pirra ákveðinn hóp
fólks. En ekkert er við því að gera og það
verður að hafa það.
í fyrstu gladdist ég yfir því að Örvar-
Oddssaga og sagan um Oleg prins eiga svona
margt sameiginlegt. Síðan olli það mér heila-
brotum. Af hverju hafa ekki komið fram nýj-
ar útgáfur eða þýðingar á íslendingasögun-
um frá því 1898-1903? Þær hefðu verið mjög
áhugaverðar, ekki aðeins fyrir sérfræðinga
heldur einnig fyrir almenna lesendur. Stuttu
síðar taldi ég mig hafa fundið svarið við því.
Bókmenntagagnrýnendur - stjórnmálamenn
hljóta að hafa verið tregir til að draga athygli
að slíkum staðreyndum sem græfu undan
stöðu Slava í rússneskri sögu. Því hvers
vegna hefði Eymundur haft svona mikil af-
skipti af rússneskum málum? í almáttugs
bænum! Er þetta ekki eftirtektarverð stað-
reynd fyrir hvern þann sem vill læra um
sögu þjóðar sinnar?! Þessi sögulega stað-
reynd varpar ljósi á eitt augnablik við mynd-
un Rússlands. Hversu lítilmótleg eru þá ekki
þessi óttaviðbrögð.
Síðustu tvær sögurnar sem ég las eru, líkt
og Heimskringla, ótvíræður vitnisburður um
hin nánu tengsl sem ríktu milli Skandinavíu
og Rússlands frá ómunatíð. Á sama tíma
hafði ég sökkt mér niður í rússneska annála,
greinar bæði gamlar og nýjar um forn kort
rússneskra og slavneskra sagnfræðinga og
bókmenntafræðinga. Þessar bækur og þýð-
ingar, athugasemdir og inngangar sem voru
skrifuð af fjölmörgum fræðimönnum vöktu
með mér von. K'onstantin Bagryanorodny,
Solovjev, Pogodin, Klyuchevsky, og síðar
Lovmyansky, Melnikova, Gurevich, Ryba-
kov, Sminitskaya og síðast en ekki síst M.I.
Steblin Kamensky. Hann virtist hafa komist
að svipuðum niðurstöðum og ég sjálfur þrátt
fyrir að mín þekking á Islandi væri lítilfjör-
leg í samanburði við mikla þekkingu þessa
stórmerka fræðimanns.
Mér leið ótrúlega vel með að hafa komist
að rótum uppruna míns. Og ímyndunarafl
mitt bjó til kenningu (kenningu til minna eig-
in nota) sem útskýrði erfðafræðilegan upp-
bjuggu þeir við hlið og innan um finnska og
slavneska ættbálka sem komu í stórum hóp-
um úr suðri. Þar með lögðu þeir til sinn skerf
við myndun rússnesku þjóðarinnar. Fjöl-
breytileiki rússnesks eðlis er upprunnið úr
skörpum en sérstæðum einkennum þessara
fornu hópa sem byggðu þessi svæði. Hin
slavneska skapgerð, listhneigð og verkkun-
nátta, gegnsýrð af grískri menningu og frels-
isást, herská ævintýramennska norrænna
manna, þrautseigja og iðni Finna - er þetta
ekki dásamleg blanda? Hér langar mig að
vitna í formála að þýðingu Eiríkssögu rauða
eftir Syromyatnikov (Pétursborg 1903):
„Norrænar sögur veita ekki nákvæma lýs-
ingu á lífi norrænna manna á rússneskri
grund. Aðeins brotakenndur vitnisburður um
norræna menn í Novgorod og Kiev hefur
varðveist. Landið þar sem sögurnar urðu til
- ísland - er langt frá Upplöndum (um 2500
km), héraði í austur Svíþjóð sem sendi vopn-
aðar hersveitir til Rússlands og Tsar-Grad.
UM NICOLAI N.
SIMONOV
FAÐIR Nikolai N. Simonovs
var frægur, rússneskm- sviðs-
og kvikmyndaleikari. Hann
lék aðalhlutverk í frægum
kvikmyndum eins og „Pétur •
mikli", og „Broddflugan“,
sem er kvikmynd gerð eftir
leikriti Leo Tolstoy „Lifandi
lík“. Auk þess að vera leikari
var faðir Nikolai frumlegur
málari. Hann málaði jafnhliða
leikhúsinu alla sína starfsævi.
Nickolai fæddist 16. októ-
ber, 1941 í Novosibirsk. Mat-
ur var af skornum skammti á uppvaxtarár-
um drengsins og fjögurra ára gamall varð
hann að fara með ömmu sinni og búa í litlu
þorpi í Norðvestur-Rússlandi þangað til
hann var sjö ára.
Að lokinni hefðbundinnni skólagöngu
nam hann læknisfræði í Leningi'ad og út-
skrifaðist 1964. Hann valdi læknisstarfið af
tveimur ástæðum. í fyrsta lagi áleit hann
að það myndi hjálpa sér til þess að kynnast
lífínu og öðru fólki betur og í öðru lagi vildi
hann vera viss um að geta hjálpað fólki.
Eftir að hann útskrifaðist úr skólanum
vann hann sem skurðlæknir á litlu sjúkra-
húsi í borginni Priozersk á norðurbakka
Ladoga-vatns.
Hann var heillaður af skurðlækningum,
aðallega vegna þess að hann
fann strax fyrir umbun eftir
að hafa hjálpað einhverjum
einstaklingi, sem var í vanda
staddur. Hann hefur mjög
ákveðnar skoðanir á því að
það sé miklu mikilvægara að
verða að liði í raunverulegum
kringumstæðum heldur en að
prédika kenningar um alls-
herjar hamingju.
Ariðl968 fór hann aftm- til
Leningrad (St. Pétursborg-
ar) og hóf störf á skurðdeild
maga- og þarmaæxla á æxlarannsóknar-
stofnun Petrov. Þai' hefur hann unnið í
meira en 30 ár og verið yfirlæknir síðustu 7
árin. 1975 varð hann Ph.D. og 1983 varð
liann doktor í vísindum og prófessor. Sér-
grein hans er að fjarlægja með skurðað-
gerð æxli í vélinda, maga, ristli og enda-
þarmi. Árangur læknisstarfa hans og
rannsókna hefur birst í sérstökum lækna-
tímaritum bæði í Rússlandi og öðrum lönd-
um.
Eiginkona Simonovs, Ida Vannovskaya,
er líka læknh'. Sérgreinar hennar eru lífg-
unarlækningar og svæfingarlækningar.
Þau hafa verið gift í 36 ár. Þau eiga einn son
sem heitir Nickolai og sonardóttur sem
heitir María.
Nickolai N. Simonov
runa minn á íslandi. Spurull hugur, óþreyju-
full og leitandi hugsun hvetur til nýrra
uppgötvana - þessir eiginleikar eru til staðar
í norrænu fólki. En íslendingar hafa ákveðna
sérstöðu meðal norrænna þjóða. Þegar
Haraldur hárfagri lagði undir sig gjörvallan
Noreg og vann lokasigurinn í Hafursfirði
gáfust margir hersar og jarlar upp, gengust
honum á hönd og gerðust tryggir fylgjendur
hans, en þó ekki allir. Þeir sem unnu frelsinu
mest gátu ekki þolað þetta ok og kusu að
hverfa á braut. Það voru þeir sem uppgötv-
uðu nýjar lendur og byggðu hið nýja og
frjálsa Island. Þeir sigldu, byggðu hús, fundu
nýjar eyjar og álfur. Þeir voru ákafir landa-
fundamenn og færðu sig frá einum stað til
annars. Eiríkur rauði er dæmigerður fulltrúi
þeirra. Hann og faðir hans, Þorvaldur, hurfu
frá lendum sínum að Jaðri til hins nýja föð-
urlands, Islands. Þegar aðstæður urðu róst-
ursamar komu þeir sér upp nýrri nýlendu,
nú á Grænlandi. Sonur hans Leifur og Þorf-
innur karlsefni voru um margt honum líkir.
Þeir héldu jafnvel enn lengra og byggðu nýl-
endu í Ameríku. Hvaða kraftur fékk þá til
fararinnar? Ást þeirra á frelsi og sjálfstæði
fékk þessa ævintýrasjómenn til að leita
nýrra landa. Þeir voru tákngervingar hins
óþreyjufulla manns sem berst fyrir frelsi og
sjálfstæði. Þeir könnuðu ekki aðeins lönd í
vestri heldur einnig í suðri og austri. Meðal
þeirra var Björn Hítdælakappi ásamt mörg-
um öðrum. Leiðin um austurveg hafði þá
þegar verið þekkt um langt skeið: Finnmörk,
Hvítahaf og Divina eða Beloozero, Volga og
Kaspíahaf. Sú leið sem fjölförnust var og elst
var hin svokallaða „troðna slóð“ sem lá um
Eystrasalt, Nevu, Ladogavatn, Volkhov, II-
menvatn (hið eystra kennileiti fyrir norræna
menn (Hólmgarður-Novgorod)), Lovatáin,
Dnjepr, Svartahaf og Mikligarður. Þeir
sigldu, fluttu skip sín, brutust í gegn, en fóru
ekki um með ránshendi og hertóku ný lönd
heldur settust að og blönduðust við þá sem
fyrir voru. Með þessari blöndun við forna
íbúa stórra landsvæða með ár, vötn og skóga,
Þannig gátu íslendingar ekki skrifað sögur
um norrænar byggðir í Garðaríki. En þetta
er sama þjóðmenningin með svipaðar venjur,
óskir og markmið, hvort heldur um er að
ræða skerjagarðana í Austur-Svíþjóð eða
endalausar ísbreiður hins fjarlæga Græn-
lands. Án áttavita og án þekkingar á stjörn-
ufræði sigldu norrænir menn til stranda
Norður-Ameríku, Tabaristan og Puglia.
Hvar sem hin norrænu drekaskip sigldu um
(einu þeirra var lýst á lifandi hátt í rúss-
neskri sögu um Solovey Budimirovich sem
hauknum) var hin dæmigerða áhöfn skipuð
stálhörðum riddurum andspænis andstæð-
ingunum en mjúkum sem vaxi, tilbúnum að
aðlagast utanaðkomandi áhrifum þegar þeir
settust að og samlöguðust umhverfi sínu.
Innrásum þeirra fylgdi ævinlega rán, brenn-
ur og manndráp. Fyrir bragðið fórnuðu þeir
uppruna sínum, tíndu niður þjóðernisein-
kennum og hurfu inn í hina sigruðu þjóð, en
auðguðu hana með örfáum orðum úr tungu
sinni, ásamt norrænum persónueinkennum:
ást til frelsis og sjávar, hinu óbugandi hug-
rekki þeirra og hinni meðfæddu eðlishvöt
landnemans. Lífshættir þeirra í Rússlandi
voru hinir sömu og annars staðar án þess að
við finnum þeim nokkurn stað í sögum
þeirra.“
Á meðal hinna fjölmörgu fræðirita, sem
ýmist fást við að greina hinn lifandi vef sög-
unnar niður í öreindir eða steypa þeim sam-
an í margslungið mynstur, leitaði ég að ótví-
ræðum einkennum úr norrænum heimi.
Þessi einkenni gætu fyllt upp í tómarúm sem
ríkir við dögun rússneskrar þjóðarsögu sem
kemur til vegna áhrifa andnorrænna manna
sem reyndu allt hvað þeir gátu til að hafa af
rússnesku þjóðinni einn glæstasta kaflann í
sögu hennar.
Islendinga mætti nefna útverði norrænna
þjóða. Þeir höfðu bestu skáldin á Norður-
löndum og hrynföst ljóð þeirra með sínum
fióknu kenningum er sérkennilegt og verð-
mætt dæmi frá þessu tímabili sögunnar.
Norrænir sæfarar voru frumkvöðlar en líka
vitrir ráðgjafar konunga og jarla, stofnendur
hins frjálsa lands sem þeir gættu af kost-
gæfni og gáfust ekki undir Olaf konung né
heldur vildu þeir að hann eignaðist eina litla
eyðieyju úti fyrir strönd landsins. Hinir
bestu eiginleikar þeirra runnu saman við
rússneska skapgerð sem aftur á móti hafði
áhrif á daglegt líf norrænna manna, siði
þeirra og handverk, með kynnum þeirra af
slavnesku hugviti og andlegum gildum. Á
meðan þetta á sér stað skýtur kristni föstum
rótum í norðri. Rússar taka upp kristni árið
988 og í kjölfarið fylgdu Norðmenn, íslend-
ingar og Gænlendingar árið 1000. Mér finnst
Borges eiga langt í land með að hafa rétt fyr-
ir sér þegar hann staðhæfir að íslensk ein-
kenni hafi horfið algerlega í hinu víðáttum-
ikla Rússlandi. Þvert á móti! Dæmigerð
sérkenni þeirra má vel greina í samtíðar-
mönnum vorum. Því er það að „erfðatengsl"
mín við ísland eru hætt að valda mér nokkr-
um heilabrotum. Mér finnst ég geta verið
stoltur af íslensku þjóðinni sem fjarskyldum
ættingjum, bæði að fornu og nýju. Þraut-
seigja fólks á erfiðum tímum sem bjó við
hungur og rán, nýlendustefnu og auðmýk-
ingu á ekki minni aðdáun skilið en hetjudáðir
fortiðar. Þetta er klárlega sýnt fram á í
margfrægum bókum Halldórs Laxness;
„Sjálfstæðu fólki“ og „íslandsklukkunni“.
Þjóðir eru metnar á grundvelli glæstrar sögu
sinnar en ekki fólksfjölda. Um langa hríð
hefi ég fylgst með allri jiróun á íslandi (einn-
ig hinni veigaminni!). Eg vildi hreinlega vita
allt! Hvernig landsliðunum í skák og knatt-
spyrnu gekk. Ég var afar ánægður að heyra
náinn vin minn segja einn daginn: „Þitt lið
vann!“ Ég gat ekki varist stolti á þeirri
stundu. Ég var alsæll að heyra þessar góðu
fréttir.
Ég held ég verði að gera mönnum það al-
veg ljóst að ást mín til Islands þýðir ekki að
ég sé áhugalaus um eða vanræki mína eigin
þjóð, né heldur þjóðir annarra landa. Ég geri
mér grein fyrir að ísland er einungis lítið
brot af fólksmergðinni í heiminum. Ég er
einfaldlega að segja að ég eigi mér upp-
áhaldsland, sem eins konar föðurland í mín-
um huga. Mér er í mun að fólk muni eftir
glæstri fortíð þessa lands og mikilvægi þess í
sögu heimsins. Endanlegt markmið þessarar
greinar er þó að minna fólk á að allar þjóðir
eru skapaðar af samruna ólíks fólks með ól-
íkan erfðafræðilegan og menningarlegan
bakgnmn og fólk ætti að leita að sameigin-
legum rótum í sögunni og andlegum gildum,
með öðrum orðum ætti það að leita alls sem
tengir það saman. Ef við höfum það stöðugt í
huga að við séum náskyld hvert öðru fáumst
við til að bera virðingu fyrir manneskjunni
sem slíkri og þjóðum í heild (að við erum
bæði forfeður og afkomendur hvers annars).
Lengi vel gat ég ekki látið mig dreyma
um að heimsækja Island. En þegar stjórn-
málaástandið breyttist í landi okkar fann ég
til vonarneista og hugði að minn gamli
draumur gæti orðið að veruleika og að ég
gæti heimsótt söguslóðir og hitt fólk sem ég
finn til ótvíræðs andlegs skyldleika við. Eft-
ir því sem ég best veit búa íslendingar við
friðsælt og þægilegt líf og viðhalda gömlum
hefðum. Það er mjög þróað land að því er
snýr að menningu og menntun og þar eru
lífslíkur með þeim hæstu sem þekkjast í
heiminum. Mér finnst ég vita talsvert um
íslands en þó er ég stundum undrandi yfir
því hvað ég veit lítið. Ég taldi að á Islandi
væri að finna fólk sem myndi hafa áhuga á
Rússlandi og tengslum þessara tveggja
landi. Ég vonaði að þeir myndu deila tilfinn-
ingum mínum og hugsunum en hlæja ekki
að mér (ég gat átt von á hvers konar við-
brögðum að þessum meðtöldum), ég gæti
sagt þeim af sjálfum mér og þeir kynnu að
vilja vita meira um Rússland og langa til að
heimsækja það. Ef til vill gæti ég komist í
samband við íslendinga sem hefðu sömu til-
finningar til Rússlands og ég til íslands. Ég
myndi ekki álíta sjálfan mig félagslyndan
að eðlisfari en hafði samband við nokkrar
ferðaskrifstofur og komst að raun um að ég
átti enga möguleika á að fara sem rússnesk-
ur ferðamaður til Islands. En það kom mér
ekki úr jafnvægi, þvi tilgangur fararinnar
var að komast í kynni við daglegt líf í land-
inu og fólkið sem þar býr, dvelja þar um
tíma og læra ef til vill einhverja íslensku en
fara ekki aðeins í skoðunarferðir. Að síð-
ustu tók ég þá ákvörðun að hafa samband
við slavnesku deildina við Háskóla íslands
og skrifaði þeim um afstöðu mín til lands-
ins.
Þið getið nærri um undrun mína og gleði
þegar ég fékk bréf frá Ólafi Magnússyni (65
ára) þar sem hann skrifar um afstöðu sína til
Rússlands og lætur í ljós svipaðar hugmynd-
ir og ég um að hann hefði einhver „rússnesk
gen“. Hver getur efast um eða neitað þessum
ævarandi tengslum milli íslands og Rúss-
lands?
Höfundurinn er laeknir í Pétursborg.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. MAÍ 2000 5
h