Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.2000, Síða 8

NORÐLINGAHOLT
OG ÞINGNES
Morgunblaðið/Golli
Loftmynd af nordausturhluta Ellldavatns. Samkvæmt skodun greinarhöfundarins er Nordlingaholt næst á myndinni og skagar lítid eitt út í vatnid.
Bærinn á Ellidavatni er lengst til hægri, en í baksýn er Heidmörk og fjallgarðurinn med Vífilsfell fyrir midju.
Ijósm.: Guðmundur Víðir.
Vetrarmynd af umhverfinu vld Ellidavatn og Nordlingaholti sem rís dökkleitt á midri myndinni
vegna þess ad þad er skógi vaxid. Myndin er tekin mót austri af veglnum úr Breidholtl nfdur ad
Ellidaánum.
EFTIRGUÐMUND VÍÐI
GUÐMUNDSSON
í Þingnesi við Elliðavatn
var Kjalarnesþing hið
forna líklega háð. Þar
voru veigamiklar ákvarð-
anir um stofnun allsherjar-
ríkis á fslandi teknar. Samt
eru furðu fáir sem þekkja
þennan merkilega stað og
enn færri sem þekkja
Norðlingaholt sem skagar
lítið eitt út í vatnið, svo til
beintá móti Þingnesi.
AÐ ER skeinmtílegt tíl þess að
vita þegar minna þekkt ömefni í
nágrenni Reykjavíkur eru rifjuð
upp og menn færa í letur hug-
renningar sínar um tílvist þeirra.
Verð ég þó að viðurkenna að sem
staðkunnugum manni kom mér
margt spánskt fyrir sjónir í
tveimur greinum sem birtust hér í Lesbókinni í
haust sem leið. Önnur þeirra birtist 23. október,
eftir Indriða G. Þorsteinsson rithöíund, og bar
yfirskriftina Norðlingaholt en hin 11. desember,
nefndist Klapparholt - Norðlingaholt, eftir Ein-
ar Bimi frá Grafarholtí.
Það er tilgangur minn með þessum skrifum
að staðsetja Norðlingaholtíð þar sem það á
heima og varpa fram þeim tílgátum um tilurð
ömefnisins sem til em og fjalla einnig um
Þingnes við Elliðavatn þar eð nafngift Norðl-
ingaholts kann að tengjast þinghaldi þar.
Sem vænta má er grein I.G.Þ fjörlega skrifuð
en ber þess vitni að höfundur mun ókunnugur
staðháttum. Það svæði sem hann kallar Norðl-
ingaholt heitir Klapparholtsmóar. Minnir I.G.Þ.
á það sem gamall Norðlendingur að sveitungar
hans, fyrri alda, hafi óefað komið saman á
Norðlingaholti eftir skreiðarferðir sínar og
geymt þar hesta sína meðan skroppið var til
Reykjavíkur og dragi holtíð nafn sitt af því.
Ekki er þekkt svo óyggjandi sé af hverju Norðl-
ingaholt dregur nafn sitt en gmnur minn er sá
að þær rætur liggi dýpra og fjær okkur í tíma en
I.G.Þ. giskar á og jafnframt er ekki víst að leita
þurfi norður yfir heiðar tíl að finna Norðlinga.
E.B. staðsetur hins vegar Norðlingaholtíð
ranglega og setur það þar sem efstu götur í Selás-
hverfi em, þ.e. Þverás, Þingás o.s.frv. Tæpir E.B.
einnig á því að misskiíningur I.G.Þ. stafí af götu-
heitinu Norðlingabraut, vegi sem liggur eftir
Klapparholtsmóum. Vegarheití þetta á fátt skylt
með gömlum ömefnun að öðm leyti en því að það
dregur nafti sitt af Norðlingaholti en vegurinn
liggur einmitt frá Rauðavatni suður yfir Klappar-
holtsmóa og endar efst á Norðlingaholtí.
Staðsetning Norðlingaholts
Norðlingaholt heitir hæðin sem er við norðan-
vert Elliðavatn og blasir við á hægri hönd þegar
ekið er frá Breiðholtí í áttína að Rauðavatni.
Norðlingaholt tilheyrði áður Gröf (Grafarholtí) en
Jens Eyjólfsson byggingarmeistari keyptí það og
Selásinn á fyrri hluta aldarinnar. I kringum
seinna stríð fór hann að sefja sumarbústaðalóðir á
NorðKngaholtí en meðal þeirra fyrstu til að kaupa
þar lönd vora kaupmennimir KrLstinn og Mar-
teinn Einarssynir og Óskar Gíslason gullsmiður.
Eftir að tveir þeirra höfðu reist bústaði réðust
þeir í að leggja veg að bústöðunum og nefhdu
hann Norðlingabraut, eftír holtinu.
E.B. segir veginn sem Breiðholtsbrautin var
lögð yfir hafa verið kallaðan Norðlingabraut,
Ofanbyggðaveg eða Flóttamannaveg. Það er
rangt hjá E.B. að þessi vegur hafi verið kallaður
Norðlingabraut. Hann hét áður Elliðavatnsveg-
ur og lá alla leið upp á Kaldárselsveg í Hafnar-
firði. Ruglingur á veganöfnum gæti hins vegar
stafað af því að beygt var útaf Suðurlandsvegi á
sama stað, hvora leið sem menn ætluðu og veg-
vísar því nálægt hvor öðmm. Flóttamannaveg-
ur var kallaður sá hluti Elliðavatnsvegar sem lá
frá Hafnarfírði að Vífílsstöðum.
Byggir E.B. staðsetningu á ömefnaskrá afa
síns, Bjöms Bjamarsonar alþm. í Grafarholti
(Gröf). Ég hef kynnt mér þessa skrá og fleiri
gögn hjá Omefnastofnun. Skráin er mjög ítarleg
og vönduð að gerð og kemur vel heim og saman
við þau ömefni sem ég þekki af því svæði sem
hún tekur til, með undantekningum þó.
Svo vitnað sé í handrit Bjöms Bjamarsonar:
„Frá Klapparholtsmóum gengur þama mis-
hæðóttur lyngmóahryggur suður í flatlendið,
sem Elhðavatnsengjar eru á, og beygist Bugða
fyrir hann, rennur meðíram honum og myndar
þannig langt og eigi breitt nes eða odda. Syðst í
oddanum er stór hóll eða holt, en í lægð norðan
við hann hefur bær verið ogfleiri byggingar, eru
þar rústir mjög fornlegar.“ Bjöm nefnir þennan
lyngmóahrygg ekki neinu nafni. Syðri hluti
þessa lyngmóahryggjar er Norðlingaholt en sá
nyrðri Bakkaskyggnir eða Oddaskyggnir. í
lægðinni þar á milli em rústir af bæ sem senni-
lega hét Óddagerði eða Oddagerðisnes og er tal-
ið að hafi lagst í eyði á 15. eða 16. öld.
Svo aftur sé vitnað í handrit Bjöms: „Norðl-
ingaholt, um uppruna þessa ömefnis er ókunn-
ugt, en mér þykir líklegt að það stafí af umferð
Norðlendinga þar. Þegar þeir fóm tíl Suður-
nesja lá leið þeirra um MosfeUsheiði og yfír
Mosfellssveit. Á fyrri öldum var lítið erinda til
Reykjavíkur, sem þá var aðeins eitt býli.en
hafí Norðlendingar farið þá leið, lá vegur þeirra
meðfram Norðlingaholti að austan og sunnan."
Þama staðsetur Bjöm Norðlingaholt þar sem
efstu götur í Selási em í dag. Þetta hæðardrag
hef ég séð nefnt Brekknaás en nyrsta hluta þess
Sauðaskyggni en Sauðadal á milli þess og Seláss-
ins. Bjöm staðsetur Brekknaásinn hinsvegar ut-
an í Selásnum. Víst getur verið að fleiri en einn
staður heiti sama naftú þótt stutt sé á milli. Þó
hallast ég fremur að því að Bjöm fari rangt með
staðsetningu Norðlingaholts í ömefiiaskrá sinni.
Gröf var stór jörð og vel skipuð ömefnum enda
hljóðar skrá hans upp á 320 ömefni. Það myndu
fáir telja mikið þótt honum skjöplaðist um eitt.
Þessa skoðun mína byggi ég annars vegar á
því að æði gmnsamlegt er að jafn áberandi
kennileiti og umræddur lyngmóahryggur er
skuli vera nafnlaus, samanber skrá Bjöms, en
holtið er sérstaklega áberandi þegar ekið er að
austan framhjá Rauðhólum og litið er í átt tíl
Helluvatns og ekki síður frá Elliðavatnsbænum
og Vatnsenda. Hins vegar rökstyð ég skoðun
mína á gögnum sem ég hef kynnt mér hjá Ör-
nefnastofnum og víðar. Þar er Norðlingaholt í
öllum tilvikum staðsett við Elliðavatn. Sumar
þessar heimildir eru eldri en ömefnaskrá
Bjöms sem birtist í Arbók hins íslenska fom-
leifafélags árið 1914. Heimildir þessar em:
Uppdráttur eftir Benedikt Gröndal frá 1880
af Elliðaánum frá upptökum til ósa (sjá mynd
hér til hliðar),
Daniel Braun getur Norðlingaholts 1897 þeg-
ar Benedikt Sveinsson, faðir Einars skálds, sýn-
ir honum Þingnes: ,ýtiþingismaðurinn Benedikt
Sveinsson sýndi mér þingbúðir á nyrðri bakka
vatnsins hjá holti sem nefnist Norðlingaholt.“
Ömefnaskrá sem Ari Gíslason, kennari á
Akranesi og mikilvirkur ömefnasafnari, skráði
eftir Helgu Bjömsdóttur frá Grafarholti (dóttur
Bjöms Bjamarsonar alþm.). „Vestur við Bald-
urshaga (Klapparholt) em Klapparholtsmóar
sem hggja suður með Bugðu. Þar suður af fast
við ána er holt sem heitir Norðlingaholt, þar
vom margir götu tmðningar.“
Kort Steindórs Bjömssonar frá Gröf (bróður
Helgu frá Grafarholtí) en hann merkir Norðl-
ingaholtið inn á kortið við Elliðavatn.
Eftirfarandi var skráð eftir Tryggva Einars-
syni frá Miðdal sem var fæddur þar 1901 og bjó
þar alla tíð. „Fyrir norðan Hólmsá (Bugðu)
nokkurnveginn norður af EUiðavatnsbænum, er
aUstórt nes eða tangi, sem Oddagerðisnes heitir.
Þar var býh eða hjáleiga, sem Oddagerði hét.
Síðast þegar ég fór þar um, sást þar rétt fyrir
veggjum. Há hæðina norðan til á nesinu heyrði
égnefnda Norðlingaholt."
Einnig kemur Norðlingaholtíð fyrir í öm-
efnaskrá yfir jörðina Elliðavatn og er heimildar-
maður Eggert Norðdahl frá Hólmi.
Auk þessa kemur Norðlingaholt viða fyrir í
skrifum Áma Óla blaðamanns um Kjalames-
þing eins og kemur fram síðar í greininni.
Tilurð örnefnisins
Tvær skýringar hef ég heyrt um nafngift
Norðlingaholts. Ónnur er sú að holtið dragi nafn
sitt af ferðum Norðlendinga suður með sjó á
vetrarvertíð og á vorin til skreiðarkaupa. Mun
leið þeirra þá hafa legið yfir Mosfellsheiðina og
skildust leiðir þeirra í nágrenni Norðlingaholts
eftir því hvert á nesin áttí að fara. Á sama hátt
urðu endurfundir þegar menn vom á norður-
leið. Fyrr á öldum var lítil ástæða til að leggja
lykkju á leið sína til Reykjavíkur því hún var þá
h'tið meira en venjulegt býli. Nokkm austan við
Norðlingaholt em gamlar götur sem heita
Norðlingagötur. Er þetta alfaraleið og hún víða
vörðuð ömefnum sem tengjast norðanmönnum,
s.s. Norðlingavað og Norðlingaháls. Fremur
ósennilegt fínnst mér að Norðlendingar hafi
haft viðkomu við Norðlingaholt á suðurleið því
það er alveg í hvarfi þangað til komið er vel
framþjá því, en á norðurleið blasir það hinsveg-
ar við þegar komið er upp á hæðimar sunnan
megin við Elliðavatn. Ef norðanmenn ætluðu
sér áningu við Norðlingaholt urðu þeir hinsveg-
ar að leggja lykkju á leið sína og fara að óþörfu
yfir Bugðu. Þótt hún sé ekki vatnsmikil er hún
víðast ill yfirferðar á þessum slóðum sökum
þess hve holbekkt hún er og botninn leðjubor-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. MAÍ 2000